Манас - Саякбай Каралаев - 03

Башчысы Балтай мен мына!»
Балтай мындай деген соң:
«Бул айтканың ырас» - деп,
Молто кан карап турганы,
Алөөкөнүн өзүнө
Чоң буйрукту кылганы
МАНАС
«Карактаткан алтындын
Кайда кеткен дайыны жок,
Же кармап алган ээси жок,
Кылмышсыз бар, момун бар,
Кыйлада нече сонун бар,
Муну кырып ийсек болобу!? Бу журтта каракчы бар, күрө бар
Калың журт таза эмеспи,
Муну кылып жүргөн бирөө бар.
Кубалашып куушуп,
Муну куп мойнуна салалы
«Куураган бурут кылды» - деп,
Бул журтту кантип кырып салалы!
Жан сактоого жер керек,
Алым алып турууга,
Казынаны жыюуга
Бизге калың кара эл керек!
Кылмыштууну табалы,
Бу кызыталак буруттун
Капкайда жинин кагалы».
Анда Алөөкө муну айтат:
«Бу кызыталак бурутту,
Токсон беш төөнүн алтынын
Мына ушул бурут курутту.
Бу Каракандын сегиз уул
Чаткалга жыйган малы бар,
Чамасы келсе бу бурут
Биз менен чапчышам деген алы бар.
Бөтөнү турат сөзүндө
Бөлөгү турат көзүндө,
Чамасы келсе бу бурут
Чалышкан турат өзүмө.
Ушунчада күтүнүп,
Мунун үйүрүн бузуп тийбесек,
Эгерде бизди соо кылбайт,
Муну туш-тушка бөлүп ийбесек!
Жаккан отун өчүрүп,
Кызыталак бурутту
Жан-жабылта көчүрүп,
Буга жер бербейли конушка,
Мунун бирөөнү айдап оруска,
Мунун бирөөнү айдап ийренге,
Муну түшүрүп жибер тереңге!
Бирөөнү айда казакка
Мына минтип түшүр азапка.
Бирөөнү айда кабыргалуу Каңгайга,
Бирөөнү айда кара калмак Алтайга,
Түп коргонун түз кылып,
Түгөл айдап жоголткун!»
Муну менен Молто кан
Алөөкө тилин алганы,
Балбандары башкача
Басып кызык салганы,
Өлтүрбөстөн житирбей,
Тирүү байлап алганы.
Кан буйругу эки эмес Кайран Балтай, Жакыпты
Кырк үйлүү кыргыз баш кылып,
Алтай көздөй айдады.
Бирөө айдалды ийренге,
Бирөө түшүп кетти тереңге,
Бирөө айдалды оруска,
Жер табалбай конушка.
Оболку дарты козголду,
Тополоңу тоз болду.
Колу артына байланып,
Кордук көрүп айдалып,
Буларды бөлүп турганда
Калайык ыйлап, кары ыйлап,
Калайык журттун баары ыйлап:
«Ай, Каракан, өлбө - деп,
Азапты бу журт көрбө - деп,
Бул өңдөнгөн кордукту
Мендесине бербе» - деп,
Көөдөнгө батпай көп санаа,
Талан көргөн кайран журт
Көзүнүн жашы он талаа.
Дүмөктүү түйшүк салды эми,
Каракандын сегиз уул
Түк койбой байлап алды эми,
Төрүнө казан асты эми,
Төрт түлүгүн чачты эми.
Адырдан тийди бээсин,
Жакын келсе моминтип
Жайната муштап мээсин,
Чыгарып ийди бул журттун
Капкайдагы кээсин.
Кайратсызын байлады,
Кайрат кылган мыктуусун
Кармап алып жайлады,
Алардан калган балдарды
Денекул кылып алганы,
Какандын кароол канына
Кызматчы кылып салганы.
Кайраттууну сабады,
Катын менен баланы
Олжо кылып талады.
Тоодо жылкы тогуз миң
Токтотпой тийип өткөнү.
Өрүштөгү төөнү,
Союп салды Алөөкө
Баатырсынган дөөнү.
Ургаачыдан узду алып,
Бейилиң курган Алөөкө
Беш көкүлдүү кызды алды.
Калың казды орлорду,
Кайнатты такыр шорлорду,
Бош койбой байлап колдорду,
Такыр кырып салды эми
Буларга кол кайруучу чоңдорду.
Агала желек туу салды,
Ач айкырык чуу салды.
Эңкейиштеп бас экен,
Кыргыздын колу аз экен,
Өөдөгө чыккан чөп экен,
Кытайдын калкы көп экен.
Түрлүү-түрлүү алпы бар,
Түбүнөн бери куралып,
Келген экен каркыбар.
Колуна тийген адамды
Койбой сабап, талкалап,
Бөлүп кетер наркы бар,
Кыйыгына тийгенде
Кылычтап башын чаап салмак
Бу кытайдын салты бар.
Дүмбүрчөгүн түзөтүп,
Түк койбой талап алды эми.
Кемпирлерин ыйлатып,
Абышкасын кыйнатып
Аябай дүмөк салды эми.
Коломтосун казды эми,
Кордук менен талкалап
Кыргыз журтту чачты эми,
Өкүм менен иш кылып,
Өз билгенин кылды эми.
Каканчынын калкы экен,
Катылганды бул кытай
Канын ичмей наркы экен.
Кытайдан Молто чоң улук
Кыргызды кырып кетүүгө
Көк жалың
Какандан келген тоорулуп,
Балбандары башкача
Каары толук капырдын
Бил мингени бир канча.
Атсыз жүргөн дөөлөрү
Кумурскадай быжылдап,
Курчап келди жөөлөрү.
Кынжысы бар мойнунда
Албан түрлүү балбаны,
Ал балбаны катылса
Адамдын чыгат далдалы.
Алөөкө менен Молтого
Акыл айран, заары күч,
Каарланган капырың
Катылганды кылат түз.
Заары күчтүү балбаны
Таш күмбөзүн талкалап
Кыргызды такыр чаап алганы.
Эр Алөөкө, Молто кан
Калың колун каптатып,
Талоон кылып турганда
Ажалы жеткен жан өлүп,
Кыргыздан кыйла бала өлүп,
Шибенин каны чоң Дөңгө,
Калмактардан Ылама
Кажылдаган капырдын,
Кан Алөөкө баатырдын
Бу кордугун сураба!
Казанды олжо кылышып,
Олжолоп алып тунушуп,
Кара курттай кыжырап,
Жер тумандап быжырап,
Асман ачык, жер бүркөө
Жеткилең кытай жеткени,
Алөөкөнүн токсон нар
Кызыталак бурут алдың - деп,
Акыр заман дүйнөнү
Башка салып турганы.
Кан Алөөкө капырга,
Улугу Молто баатырга
Олжо болду көп кыргыз,
Каяша айтар бир жан жок
Жорго болду көп кыргыз.
Түндүктү жагып кыйратты,
Түйшүктү салып ыйлатты.
Ажалды анык жеткизди,
Чаманын баарын кеткизди.
Азаматты кул кылды,
Катындын баарын тул кылды.
Кара курттай капырга
Кайрат кылар бир жан жок,
Кайран Дөңгө баатырга
Белгилүү жок, бел да жок,
Бет алышып турганда
Же кайрат кылар эр да жок,
Бүгүн көргөн эртең жок,
Атаңдын көрү, алакчы
Мында кырылгандар санда жок,
Ажыратып алуучу
Ал Каракан мында жок!
Сурап ичсе тойбогон,
Сугалагын койбогон,
Караңгыда айдаса
Кабылан сындуу жойлогон,
Кайран кыргыз эл элек,
Өзөн бойлоп конуппуз,
Эр Каракан өлгөндө
Өрт өчкөндөй болуппуз
Обол мурда кан өлүп,
Айла табар жан калбай,
Же калайыктын баары өлүп,
Өзөн бойлой конуптур,
Өйдө кылар бир жан жок
Өрт өчкөндөй болуптур,
Баатырлар жатат сабоодо,
Малдар жатат камоодо,
Ай караңгы белгисиз
Түн ушундай экен - деп,
Алакчы дүйнө, оңбой кал,
Кытайдын каары келгенде
Бизге күн ушундай экен» - деп,
Муңканып ыйлап калың журт
Арманын айтып тургуча,
Ачып оозун жыйгыча,
Андай-мындай дегиче
Кытайлардан Алөөкө,
Кырмышанын Мурадыл
Манжуулардан чоң Молто,
Таш сайынган кытайдын
Тазалары чогулуп,
Күрмө кийген калмактын
Күчтүүлөрү чогулуп,
Белбоо кийген кытайдын
Берендери чогулуп,
Акылдуусу, ыктуусу,
Алөөкө менен зор Молто
Жоонун айласын билчү мыктуусу.
Айзасы артык учтуусу,
Кылычы кыйын курчтуусу,
Чоюнбаш чапчу балбаны,
Чоң акылман жандары,
Бичик ачкан сыйкырчы
Чогулушуп алганы.
Чаң обого бурулуп,
Тыргооту тыйпыл жыйылып,
Кылыччаны шайланып,
Очогор айбалтасын
Оңураңдап байланып,
Каканчын Бээжин дээр экен,
Каарланса кытайың,
Каптап кетер эл экен.
Жарлык кылса жаң-жусу
Такыр келген эл экен,
Алакандай кыргызды
Алек кылып таптакыр
Алып салган кези экен.
Өз билгенин кытай журт
Кылып калган кези экен,
Олжого катын-кыз алып,
Тунуп калган кези экен,
Каяшаяк бергенди
Т/*
о
и
Кайра тартып тим койбой,
Кырып салган кези экен,
Калың кытай, какан журт
Тунуп калган кези экен,
Кыргыздын баарын кыйратып,
Олжо кылган кези экен.
Алтын, күмүш мол алып,
Жүктөй албай калыптыр,
Агача келин, сулуу кыз
Олжосуна көп алып,
Үптөй албай калыптыр.
Кытайдын ишин сураба
Кызыл куйрук нарды алып,
Кызыл жамбы, көөхар таш,
Кызыл алтын, жамбы алып,
Шибелерден эр Дөңгө
Кынсыз кылыч байланып,
Кайра жаачу булуттай
Каары бетине айланып,
Баатырлыгы башкача,
Балбандыгы бир канча
Комокойлуу сыр найза
Колойтуп өйдө аштаган,
Ааламга азап баштаган,
Койгулашкан жоо чыкса
Коркуп колтук ачпаган.
Койгулаша келгенде
Коёндой жерге таптаган,
Беттешкен аман калбаган,
Бет алып менде барбаган.
Көк камандай күүлөнүп,
Молто менен Алөөкө
Бул экөөнө сүйлөнүп:
«Атаңдын көрү, эки кан,
Азыркы кезде тилимди ал,
Чоң зыйкырчы жан элем
Менин айтканымды билип ал!
Ушу турган бурутка,
Бурут деген бу журтка
Калайманды баштайлы,
Эркеги түгүл буруттун
Катынын кырып таштайлы.
Өзү бурут тилинде,
Кызыталак бурутуң
Бизге душман зилинде.
Бул буруттун ырымы -
Үчтөн-төрттөн көрүнөт
Атына таккан жырымы.
Заңгел тоону жердеген,
Бет алып менде жеңбеген,
Кароолдоп жолун чалбаган,
Эңкейтип киши албаган
Мээнет баскан эл экен.
Кокустан, тирүү койсок карысын,
Өлтүрбөй койсок баарысын,
Асты Какан Бээжинге
Айыл конуп албасын,
Сырын алып ал элдин,
Сыртын көрүп бу жердин
Семирип сергип албасын.
Кубары кыргыз кутуруп,
Көчүп барып жериңе,
Айыл конуп элиңе
Обол мурун ыр тартып,
Андан кийин сыр тартып,
Семирип-сергип калбасын,
Андан кийин биздерге
Укумунан тукуму
Серпишип уруш салбасын,
Чынмачындан Бээжиндин,
Чын какандын элинен
Тутанып кеткен бурутуң
Чындашып өчүн албасын!»
Дөңгө туруп муну айтты.
Ошол кезде Алөөкө
Билеги жоон, таш жүрөк
Өзү бил мүчөлүү бадирек:
«Атаңдын көрү, эр Дөңгө,
Ит экенсиң, сен Дөңгө,
Атым - балбан Алөөкө,
Каарыма алганда
Астымда керик малым бар,
Бурутуң турмак мен өзүм
Он сегиз миң ааламды
Талкандай чалар алым бар!
Ушу кезде байкагын,
Жолборсум он беш төлдөгөн,
Ушул кезде өзүмө
Жолоп адам келбеген.
Ажыдаарым - алтымыш,
Анын ар жак жагында
Кылыч тумшук пилим бар,
Кыңкылдаган, ой Дөңгө,
Менин бу күчүмдү билип ал,
Жүргөнүмөн чаң чыгат,
Менин добушуман жан чыгат,
Ушу башым барында
Эч ким назар сала албайт,
Мени эңкейтип менде ала албайт.
Менин каканчыда каным бар,
Менин канча жерде шаарым бар,
Ал шаарымды жердеген
Менин канча жерде жаным бар.
Бу дүйнөнүн адамын
Менин ала турган алым бар,
Аскерим бар, колум бар,
Бел байлаган белим бар,
Менин бекип жаткан жерим бар,
Шуру отогот бөркүм бар,
Бурутуң эмес ааламды
Менин буй кыла турган эрким бар.
Жан багууга жер керек,
Биз өңдөнгөн кандарга
Букара болчу эл керек.
Азканакай бурутту
Багынтып алсак,
Бурут деген бу журтту,
Каарды кантип баштайбыз,
Катын менен баласын
Не - деп, кырып таштайбыз?»
Алөөкө айтып ар кыл кеп,
Айтып өттү мындай деп:
«Биз менен алыша турган алы жок,
Же буруттун акыл тапчу каны жок,
Катын менен балдарын
Тегиз кырып таштасак,
Тентек болот мунуңуз,
Айласы кеткен буруттун
Артынан коркуп турасыз,
Так, алдыңкы жерде туруңуз!
Улукка мойнуң буруңуз,
Дөңгө, уят болот мунуңуз!
Колго тийген букараны
Не бетиң менен кырдыңыз?»
Алөөкө оозун эми жыйганда,
Айтып муну турганда
Бала каздай баркылдап,
Баатыр экен кытайдын
Баягы Молто таркылдап,
Шуру отогот маржан таш
Төбөсүндө жаркылдап:
«Атаңдын көрү, эр Дөңгө,
Сен айта бербе андай - деп,
Ушу турган бурутуң,
Бурут деген бу журтуң
Ак буудайдай үрөндөш,
Тукуму бирге сүрөөндөш».
Андан көрө бу журтту
Жаккан отун өчүрүп,
Жалпы баарын көчүрүп,
Бурамалуу жез найза
Бурчунан кармап имерип,
Эрен кабырга жиберип,
Бирөөнү айдап оруска,
Жер бербегин үч үйлүү
Бурут конушка
Мунун бирөөнү айда ийренге,
Муну түшүрүп жибер тереңге.
Мунун бирөөнү айда казакка,
Түшүрүп ий бурутту
Кайра тарткыс азапка.
Бирөөн көчүр кең Оркондун жонуна,
Түшүрүп жибер,
Оркондо тыргоот колуна.
Мунун бирөөнү көчүр Каңгайга,
Көчүрүп Каңгай жонуна,
Энчисине басып төмөнкү
Манжуу шибе колуна.
Бирөөн жибер Алтайга,
Адам кирбес түшүнө
Жибергин, кара калмак ичине.
Мунун кайраттуусун көрөлү,
Өлтүрбөстөн, житирбей,
Кызыталак бурутту
Камчыга ченеп бөлөлү!»
Каны буйрук кылган соң
Калың журт карап турабы,
Кандын сөзүн эки кылабы,
Кадырман кыргыз кайран журт
Каракандын сегиз уул
Тополоңун тоз кылып,
Токтотпой байлап алды - дейт,
Тополоңун тоз кылып
Тозокту башка салды - дейт.
Каракандын сегиз уул Улуусу Бай, Үсөндүр,
Үсөндүн колун байлады,
Оркон көздөй айдады.
Байдын колун байлады,
Төмөн Желпиниш көздөй айдады.
Улак кан колун байлады,
Ийренди көздөй айдады,
Баштыгы Балтай, Жакыпты
Алтай көздөй айдады,
Азганакай кыргыздан
Алышар алдуу калбады.
Казганы калың ор болду,
Кайнатылуу шор болду,
Добушунан жан чыгып,
Алөөкө башаа кан болду,
Маргалаңга ажайып
Салып урду Алөөкө,
Алты-Шаар, Кокондон,
Айда сабап сарттардан
Алым алды ошондон.
Алөөкө аттуу башааны
Артыкча кудай урганы,
Айда сабап сарттардан
Алты миң жамбы, миң кундуз
Алым алып турганы,
Ал алымын таба албай
Журт тукурап турганы.
Кытайдан Молто кан чыгып,
Жүргөнүнөн чаң чыгып,
Мунун добушунан жан чыгып,
Сандан кетти калың журт
Аны мындай таштайлы,
Байлоого кеткен баатырлар,
Айдалып кеткен бакырлар,
Ошондон кабар баштайлы.
Баштыгы Балтай, Жакыптын
Эки колу байлоодо,
Эки көзү жайноодо
Алты миң кытай, сан калдай
Өзүлөрү тегеректеп айдоодо.
Алты өгүз, төрт качыр
Күчүн берип айдады,
Алты эчки, үч уйдун
Сүтүн берип айдады,
Кырк үйлүү кыргыз журт эле
Мунун кылайган алы калбады.
Эти болду көк жашык,
Каны калды бир кашык.
Жер жүзүнө даңкайтып,
Баткызбай айдап баратат,
Эки күнү бир жерге
Жаткызбай айдап баратат.
Же жашынарга кабак жок,
Жакшылап жеген тамак жок,
Балдар баспай чуркурап,
Арык болуп баратат.
Айласын таппай айдалып,
Артына колу байланып,
Карып болуп баратат.
Күндүзүндө тынч албай,
Минтип айдап алды эми.
Түнүчүндө уйку албай,
Күндө тынып калган жок,
Күн мезгилин алган жок,
Айда тынып калган жок,
Ай мезгилин алган жок.
Былкылдак куурай бышкыча,
Мыйзам гүлү учкуча
Мыктап алты ай айдалды.
Тоңкойгон эчен тоону өттү,
Толкуган эчен суу кечти,
Адыр-будур бел ашты,
Мунарык тарткан чөл басты,
Эчки-Өлбөстөн эңкейди,
Кордой менен Маңканды
Кошо ашып калды эми,
Иленин башы Үч-Арал
Амалсыз кечип барды эми.
Өгүз-Ашуу, Тай-Ашуу,
Кичи-Жылдыз, Чоң-Жылдыз
Тегиз басып алды эми,
Ары жак жагы - Ак-Талаа
Ак-Талаага барды эми.
Ай, жаныбар, Ак-Талаа
Баба баскан жер эмес,
Жердиги тыргоот, көп калмак
Жети ата көргөн эл эмес.
Ак-Талаа жетип конду эми,
Ал күнү Ак-Талаа конок болду эми.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жетип жарык тийгенде,
Супа садык чалганда,
Таң дүмпөйүп калганда
Төбөдөн жылдыз зирилдеп,
Кыбыла көздөп бириндеп,
Асмандан жылдыз бөлүнүп,
Мунарык тартып бүрүлдөп,
Таң шоокуму көрүнүп,
Таңдын муздак жели зыркырап,
Камыштын башы чыркырап,
Балапан торгой чуркурап,
Кумунун үстү чийилип,
Талынын башы ийилип,
Жаткан экен Ак-Талаа
Адыр-бүдүр бел экен,
Абыдан сонун жер экен.
Бөөт көлчүк, сазы бар,
Бөлүнгөн өрдөк-казы бар,
Алмасы бышып көң болгон,
Жаңгагы бышып сай толгон,
Кызгалдак чөбү кылкылдап,
Кымыздык чөп, ышкыны
Тегиз бышып былкылдап,
Жаткан экен Ак-Талаа.
Ортосунда оргуган булак суусу бар,
Жылтыргандуу шыбагы
Жыргалдуу экен убагы.
Суу боюнда өзөнү,
Бу жерге басып адам келбеген
Элкин экен жерлери.
Чырпыктары чынардай,
Чынарлары мунардай,
Чымчыктарын карасаң
Тоодо улуган улардай.
Кескелдирик жыландай,
Жыландарын карасаң
Тогуз кулач аркандай,
Алда Таала кудурет
Жан жараткан ар кандай,
Ак-Талаа жайы ушундай.
Эркин экен талаасы,
Бөрсө деген бир жан бар
Курсагынан бөрсөңдөп,
Чыгып жүрөт баласы.
Түрлүү-түрлүү жаныбар,
Жан көрбөс жандын баары бар.
Киши кийик, төө кийик
Адырында мунусу.
Элкин жаткан жер экен,
Мунун аягын Алтай дээр экен,
Ал Алтайды жердеген
Кара калмак, манжуу журт,
Кайнап жаткан эл экен.
Балтай, Жакып баштыгы
Эмгекке колу байланып,
Кыргыздан чыгып кырк үйлүү
Алтайга барды айдалып,
Айдалып барган карыптар
Артык Алтай жер тапты,
Кара калмак эл тапты.
Кыргыздан каңгып жоголду,
Кыйланын баары кайгырды,
Кыйналып журттан айрылды.
Кара калмак дээр экен,
Өзү кадырман сонун эл экен,
Кең Алтайды жайлаган,
Эшигинин алдына
Миңден кысыр байлаган.
Аркысы тыргоот, көп калмак
Окто тийбей карыган
Ойноп жүргөн аты бар,
Төрт түлүктүү калың мал
Калмагың күткөн экен каркыбар
Айдалып барган кырк үйлүү
Баштыгы Жакып, Акбалтай
Кырк үйлүү кыргыз курган журт
Саанчы кирип, сүт ичип,
Минтип жанын бакты эми,
Жылкы жайып, күч минип,
Антип жанын бакты эми.
Кара калмак, манжуудан
Эчкинин тоңгон майын жеп,
Эбин таап кысыр тайын жеп,
Минтип жанын бакты эми.
Бул калмакка келгени
Он эки айга толду эми.
Кырк үйлүү кыргыз ичинен
Акылманы Акбалтай
Кыргыздан келген көк бука,
Көк буканы союшуп
Көңүл толгон көп капа
Көп капаны жоюшуп,
Бала каздай каркылдап,
Ак сакалы жаркылдап,
Абаң Балтай кыргызга
Акыл айтты жаркылдап:
«Кырк үйлүү келген күнөкөр
Алыста калды бусурман
Ордолуу шайык көк жөкөр
Айдалып келген бусурман
Жерибиз Алтай дээр экен,
Алтайда кара калмагың,
Эң эле сонун эл экен.
Балдар капанын баарын чачалы,
Кайгырсак кыргыз табылбайт,
Алтындын кенин казалы.
Кетмендеп жерди оёлу,
Кайран жан өлүп кеткиче
Балдарым, кең-кесири тоёлу.
Балдар, капанын баарын коёлу,
Кайгырсак кыргыз табылбайт,
Көрүнсө абийир жабылбайт.
Бизде, балдар,
Бел байлаган бел да жок,
Медер кылып жүрүүчү
Белгилүү кыргыз эл да жок,
Бизде калка кылар Огой жок,
Качып кирер токой жок,
Биздин эл аккан булак жок,
Дардайып жатар убак жок.
Жан багуучу карыппыз,
Кара калмак, манжуунун
Ортосунда калыппыз.
Алтай артык жер экен,
Калмак да караандуу
Журту артык эл экен.
Кыйбат сөз айтам билип ал,
Керүүгө тиккен бак да жок,
Керсейип жатар чак да жок,
Талаага турган бак да жок,
Бизде талтайып жатар чак да жок.
Сегиз, тогуз жыл болсун
Жан аябай турушуп,
Аябай жанды багалык,
Кара жер менен урушуп.
Атагы Алтай жер экен,
Кара калмак, манжуу журт
Бул аштык билбес эл экен.
Кырсыкты чечсе жараткан
Дардайышып жатасың,
Алып койгон эмгектин
Табагын тайга сатасың.
Эмгек кыл, балдар, эмгек кыл,
Ачкан курсак тоюнат,
Арыганы семирет!»
Акыл айтты Акбалтай,
Олуязаада жан экен,
Акбалтай аттуу карынын
Чоң акылы бар экен.
Айзакерден мыктуу экен,
Айла тапкыч ыктуу экен.
Акбалтай бизге кан экен,
Каңгып келсек бул жерге
Акбалтай берди жараткан
Бизде өлбөчү күндөр бар экен.
Баатыр Балтай кырааның
Билбегенди билгизген
Билимдүү Балтай эр экен,
Туйбаганды туйгузган
Туйгун Балтай шер экен,
Касиеттүү жан экен,
Сүйлөп турса сөзү ачык,
Бу дүйнөдө көзү ачык,
Касиеттүү жан экен,
Атагы нойгут каны экен.
Азып келдик алыстан,
Акбалтайды берди кудурет,
Ушу турган калың журт
Бир ырысы бар экен.
Медер кылды Балтайы
Ушул Акбалтай тилин алалы,
Чекеден тер агызып,
Аштыкты кенен салалы.
Кайгынын баарын жоёлу,
Кара жерди быйыл
Кетмендеп жатып оёлу.
Келжейип басып жүргүчө
Быйыл кең-кесири тоёлу,
Акбалтай тилин алалы,
Быйыл арыптап малды табалы.
Тирүү жанга мал керек,
Малды жыйнап калалык.
Семирип-сергип алалык.
Жан аябай мал жыйнап,
Кара калмак, манжууга
Тең тууган болуп калалык.
Капанын баарын таштайлык,
Быйыл кайратты мыктап
баштайлык».
«Карып Балтай абаңдын
Айткан сөзү акыл - деп,
Акбалтай тилин албастын
Жети атасы капыр - деп,
Жетик Балтай муну айтып,
Жетелүү сөзү акыл» - деп,
Абам Жакып муну айтат.
Кырк үйлүүнүн баарысы,
Азып барган бул журттун
Акбалтай, Жакып карысы,
Кырк үйлүү кыргыз баарысы
Кызматка кирди баарысы.
Алтын кенин казышты,
Казып алган алтынды
Дорбого салып катышып,
Керек десе калмакка
Төрт түлүк малга сатышып,
Шамыянын шайлатып,
Кош өгүзүн байлатып,
Жердин жүзүн ачтырып,
Уучтап тукум чачтырып,
Эгин айдап, жай болуп,
Эсепсиз кыргыз бай болуп,
Ак буудай данын чайнашып,
Эшигинин алдына
Алтыдан тулпар байлашып,
Айдап алган эгиндин
Кочушун койго сатышып,
Табагын тайга сатышып.
Жан аябай жарышып,
Сан кара күтүп бай болуп,
Көңүлү мындан жай болуп,
Санаасы менен болтуруп,
Сандыгынын баарысын
Сары алтын мүлккө толтуруп.
Байлыгын мүлккө толтуруп,
Короосун чаңга жашырып,
Бай Жакып деп аталып,
Сан кара күтүп эр Жакып,
Төрт түлүгү шай болуп,
Төрө агаң Жакып бай болуп,
Астыңкы эрдин шалпайтып,
Эки өркөчүн каркайтып,
Атаны алты сан болуп,
Абаң Жакып бай болуп,
Ал Алтайда турганда
Абаң Жакып көкжалдын
Алтыны жети там толуп,
МАНАС
Адырда жылкы алты сан,
Аргымак, буудан аралаш
Жакып күтүп сан кара,
Көңүлү күндө жай болду,
Абаң Жакып кайрандын
Көңүлү журтка жай болду,
Алтайда манжуу, калмактан
Баарынан Жакып бай болду.
Байлыгы журтка билинип,
Улук экен Эсенкан
Анын даңзасына чийилип,
Аты жетти Алайга,
Абаң Жакып берендин.
Атагы журтка жайылып,
Сан кара күтүп бай болуп,
Бичик чийип кат алып,
Бай Жакып - деп аталып,
Өрүшкө малы толуптур,
Алтайдагы көп журтка
Аты Жакып берениң
Олуя чалыш болуптур.
Атактуу Жакып бай болуп,
Эчен жылы болгуча
Бир балага зар болуп.
Ошондо Жакып: «Ушунчалык сан кара мал күтүп алып же
балам жок,
көргөн күнүм кандай болот?» - деп, кырк үйлүү кыргызды
жыйып алып:
«Бул каран калган көп малды ким ээлейт?» - деп, адам
таппас ой кылып,
ааламга жетер той кылып, Жакып жараткандан бала сурап
муңканып ыйлап турган жери.
«Малды күттүм, балам жок,
Жараткандан көп тилейм Менин бала күтөр чамам жок.
Тоодогу жылкым тогуз сан
Тобурчак тулпар алам жок,
Тозокко жыйган каран мал,
Муну тосуп алуучу
Тозоктуу дүйнө балам жок,
Тобурчак, тулпар мээси жок,
Муну тосуп алчу ээси жок!
Кудайдын кылган ишине
Муну көтөрбөскө чара жок,
Ээси жок каран мал
Муну тосуп алчу балам жок,
Куу дүйнөнү көп жыйдым,
Же бала табаар чамам жок,
Бу дүйнөнү көп жыйнап,
Мураска минтип жетемби?
Атаным алты сан болду,
Баласы жок сандалган
Жакыбың мындай жан болду.
Тегинге жыйган ээсиз мал
Теңшерсем эркек балам жок,
Тегеренет эсен жан.
Турага толду кайран мал,
Туякка эркек бала жок,
Тура албас болду кайран жан.
Менин жүктөрүм атан, пил болду,
Береки алган жарым Чыйырды
Алганым эчен жыл болду,
Солбуп чачын тарабайт,
Соолгур кандай күн болду?!
Баатыркан кызы Бакдөөлөт
Менин баштатан жарым ушу эле,
Барктасам бала төрөбөй
Баарыдан мүшкүл иш болду!?
Ээси жок малды көп күтүп,
Ээ
мураска жетемин,
Баана кылган бала жок
Туяксыз өтүп кетемби?!
Аргымак бактым мээси жок,
Муну баптап минер ээси жок!
Мен Алтайга келгени
Каран малды көп жыйып,
Бастырып төргө чыкпадым,
Же «баа» эткен үнүн укпадым.
Арманым калың, ичим чок
Алтайга минер буудан жок,
Өзүм менен уялаш
Айдалган сегиз тууган жок,
Ичим капа, боорум чок.
Мал үзүрүн көрүүчү
Баатыр кыргыз журтум жок,
Эңкейип кетсем элим жок,
Ээсиз малды жаюуга
Менин эзелки турган жерим жок.
Бул Алтайда курган журт
Эңкейип кетсем элим жок,
Элим турмак бул жерде
Эш кармарга жээним жок.
Астымда турган ага жок,
Алтайда туруп күн көрдүм,
Арка кылган тага жок,
Менин байлыгым калың санда жок
Сурап ичсе тойбогон,
Сугалагын койбогон
Менин арсланым кыргыз элим жок!
Кудайдын салган дүмөгүн
Көтөрбөскө чарам жок,
Көп ээсиз малды мен жыйдым,
Муну күтүп алар балам жок.
Кырк үйлүү кыргыз биз болдук,
Кара калмак, манжуунун
Ортосунда турабыз,
Же калкты табар айла жок,
Калайык, кандай арга кылабыз?
Бу калмактын ичинде
Абаңыз Жакып өлөбү,
Баласыз Жакып экен - деп,
Каран калган көп малды
Калмак кечили келип бөлөбү?
Кочкусу кордук салабы,
Баштатан кордолуп келген эл элек,
Каран калган бу малды
Кытайың ээлеп алабы?
Жез түркүктүү чатырга,
Каяша берген адам жок
Бу кара калмак баатырга!
Долоно саптуу ай Балтай
Муну толгонтуп ийбей ким аштайт,
Бу тосуп жүргөн көп журтту
Томсортпой муну ким баштайт?
Кара жаак ай Балтай
Муну кайкалатпай ким аштайт,
Камоодо жүргөн калың журт
Муну капа бир кылбай ким баштайт?
«Балам жок» - деп зарланып,
Байыңыз Жакып муну айтып,
Чылгый ичи өрт жанып,
Чындап тилейт баланы,
Минтсе да бала көргөн жок,
Арданып Жакып өлгөн жок.
Жакып арман кылганда
Кырк үйлүү кыргыз жашыды,
Жакып кандын сан кара
Көктөмдө чөптөй ташыды.
Эки көздөн аккан жаш
Эсил Жакып карынын
Эки бет ылдый кулады,
Эбедейи эзилип,
Эр экен Жакып байыңыз
Эгемден бала сурады,
Аны мындай таштайлы
Бу учмактуу Бээжин шаарынан
Улук экен Эсенкан
Эми ошондон кабар баштайлы.
Каканчынын Бээжинден
Атактуу Эсенкан экен,
Алты жылдык азапты
Азыр ойлоп билүүчү
Зыйкырчысы бар экен.
Бал ачуучу төлгөчү
Малакай калпак кийүүчү,
Жети жылдык кекерди
Жеткилең ойлоп билүүчү,
Ачык айтчу жарчысы,
Зыйкырчысы, балчысы.
Бээжиндин жайын сураба,
Бээжин бекер жер эмес,
Кытай оңой эл эмес.
Кечээ Нук байгамбар тушунда,
Топон суу жүргөн ушунда.
Топон суу толкуп ашканда,
Дүнүйөнүн баарысын
Карап кылып басканда,
Көөдөндө калган көп арман,
Топон суу толкуп жете албай,
Ошондо тогуз жүз түтүн эл калган.
Кечээ ак байгамбар Мукамбет
Аршыга чыгып турганда,
Нур төгүлгөн Бээжинге
Буга эч ким назар салбаган,
Кайраттуу сурак албаган,
Байгамбардын барында
Ушул турган Бээжинде
Эчен түркүн эл калган.
Капырга казат салганда,
Чынмачындын канын
Аламын деп барганда,
Катын алып Бээжинге
Калып калган туркана,
Чындаса таап алабыз,
Чын бусурман дуңкана.
Бээлесең болот бейарман
Чын кыргыздын тукуму
Чынмачындын Бээжинде
Салалык деген эл калган.
Элдин жөнүн билгенге
Эсел экен Эсенкан,
Түп атасы Чылаба,
Орноткон кымбат шаары бар,
Жети жылдык азапты
Жети күндө билүүчү
Жети аяры дагы бар.
Зыйкырчысы билиптир,
Эсенкандын алдына
Калайман салып кириптир.
Эсенкандын алдында
Кароолго чыкчу мунара,
Мунара жайын сураба Токсон миң кулач бийиги,
Мунардагы коңгуроо -
Коңгуроосу коло жез,
Жоондугу үч кулач,
Үнүн уксаң оолак кач.
Эңдеме коңгуроо
Коңгуроосун бир урса,
Эсенкандын билими Алты күндүк жерине
Ашпай-шашпай угулат,
Бу капырдын тийими.
Мунарга жарык жагылды,
Коңгуроо бекем кагылды,
Коңгуроону укканда
Зыйкырчы тегиз жабылды.
Илийи бичик колго алып,
Бичигинен көрүптүр:
Майлаган буудай жүздөнгөн,
Күүгүм туман көздөнгөн,
Ач арыслан түрлөнгөн
Атактуу Манас кан чыгат,
Ошонун каарынан жан чыгат,
Ал бурутта туулат,
Манас атка мингенде
Сенин тыргоотуң тыйпыл кырылат.
Орто бойлуу, кең далы
Кыргыздан Манас кан чыгат
Мунун каарынан жан чыгат.
Телегейин тең тубат,
Буруттан Манас шер туулат,
Жүргөнүнөн чаң чыгат,
Добушунан жан чыгат.
Арысландай шер туулат,
Ааламды бузган эр туулат.
Ошол Манас туулса,
Себилдүүсү сексен төрт,
Серп алган жагы кызыл өрт.
Манас туулуп чоңойсо,
Эгерде бизди оң кылбайт,
Бу Бээжинди соо кылбайт.
Түп атабыз Чылаба,
Түгөнгүрдүн эрдиги
Ааламды буй кылат,
Ал Манастын шердиги.
Ичсе канга тойбогон
Бейжай салчу эр ошол,
Алышканды койбогон.
Карап кылат каныңды,
Карайлатат баарыңды,
Чыркыратат жаныңды.
Таш-талканын чыгарат,
Бел байлаган белиңди,
Кызыл канга бөлөнтөт
Ушул турган кытай элиңди.
Улугуңду, каныңды
Буруттан Манас эр чыгып,
Уйпалайт Бээжин шаарыңды.
Ошол Манас туулса,
Ак маралды уй кылат,
Ушул турган Бээжинди
Алда нече буй кылат.
Көк марал кууп уй кылат,
Бээжин эмес, ал Манас
Көрүнгөн жерди буй кылат.
Он эки кылым түк салбайт,
Ойрон Манас туулса
Укурук кайрар түк калбайт,
Кагышып Манас чыкканда
Бет алып менде баралбайт,
Укурук кайрар түк калбайт,
Манас чыкса жан калбайт.
Буруттан туулат ал Манас
Бусурмандын диниде,
Бурмалабай чын айтам
Бээжинге душман зилинде.
Кынсыз кылыч байланат,
Кызыталак ал көк жал
Каары тышка айланат.
Ичсе канга түк тойбойт,
Бет алганды түк койбойт.
Кабагы бийик, заары бар
Аркасында белгиси
Кара көк жал жалы бар.
Анын колдогону кожо сан,
Чын жолдошу кырк чилтен.
Ошол Манас туулса
Каарды катуу салбайбы,
Капкайда кегин албайбы,
Каканчылуу Бээжинди,
Таш сайынган кытайдын
Тазасын кырып салбайбы,
Кызык кылып кытайды
Кыйла жерге жөлөнтөт,
Каарына тийгенди
Так кыпкызыл канга бөлөнтөт.
Өлбөй адам калабы,
Аман болсок көрөрбүз
Аты бар Манас баланы,
Ачуу салып ичирет.
Тамакка салып тузуңду,
Ошол Манас чоңойсо
Аман болсо көрөрсүң,
Олжо кылып талкалап,
Так беш көкүлдүү кызыңды,
Өрттөйт Бээжин шаарыңды,
Талкан кылат баарыңды.
Ошол Манас катылса
Эгерде бизди оң кылбайт,
Эзели бизди соо кылбайт,
Таш сайынган каныңды,
Талкан кылат шаарыңды.
Айдарлууңду кул кылат,
Күрмө кийген күчтүүңдү
Таманга салып жүн кылат.
Төбөңдөн кирип басуучу,
Канкор бурут чоңойсо
Сенин төрт түлүгүң чачуучу,
Бейлеп, каным, күтүнгүн
Бейлебей жатып сен алсаң,
Сен эртеңки күндө көрөрсүң,
Сен, каным, көзүңө кирген түтүндү.
Бедөөнүн чачын өрүп ал,
Бейлебей койсоң бул ишти,
Он чакты жылдын ичинде
Берен Манас көк жалды
Сен бул Бээжинден көрүп ал!
Ошол Манас чоңойсо
Тийип алат жылкыңды,
Буюрбасын калп айтсам,
Сенин умачтай ачат уйкуңду.
Жаздын күнү болгондо
Жалдуу байтал мингизбей,
Какан кандын Бээжинге
Калайман салчу эр ошол.
Айтсам мүшкүл билинди:
«Атактуу Манас эр чыгып,
Бээжинден сурак алат» - деп,
Алдыңдагы чоң даңзага чийилди.
Менин сүйлөгөнүм жаттанды,
Бээжинге мүшкүл аттанды.
«Сулайман тийбес Бээжиндин
Тагын тартып алат» - деп,
Бир атагы Манастын
Бичигиңе катталды.
Шумдуктун асты билинди:
«Аты Манас көк жал» - деп,
Таксыр, сиздин боотайыңа чийилди.
Даңзадан көрүп күйүндүм,
Ушунчалык шаардын
Улугу элең, Эсенкан,
Таксырым, сизге жүгүрдүм.
Бузулуп кетти көргөн түш,
Таксыр, Эсенканым, ук
Манасы кандай мүшкүл иш!
Туулса Манас каркыбар,
Атагы Манас аты бар,
Мунун бичикке түшкөн каты бар.
Окуп алып ал катын
Таксыр, боконо сөөгүм болкулдайт,
Болкулдаган себеби Аты Манас шер ошол,
Кытай эмес кылымды
Кырып кетчү шер ошол.
Угулуп мынча сааты бар,
Ок жетпеген аты бар,
Ок өтпөгөн тону бар.
Арслан Манас көк жалдын
Ичсе канга түк тойбос,
Кытай эмес кылымды
Туулса жанды түк койбос,
Арбагы оор, аты улук
Берени ошол, бели ошол
Бул Каканчылуу Бээжинди,
Топон суу кирбес жериңди
Тополоң салчу эр ошол.
Ошол буруттан Манас эр чыкса,
Алышып ааламдын алы жете албайт,
Аган арсландын тиши өтө албайт.
Анын жылаңач Кыдыр болжошу,
Ар бириси Манаска тете эр ошол,
Кырк жерден келген жолдошу,
Кыркынын жөнү кырк башка,
Кыркы кылымдан чыккан
көй кашка.
Ошол кыркы бириксе
Кытайда болот көп арман,
Кытай эмес, ал Манас
Кылымга салат чоң жаңжал.
Кырк кабылан бириксе
Эңкейтип адам алабы,
Буга кез болгон тирүү калабы?
Мынчасында күтүнүп,
Сынчыларың жиберип,
Айдатып келгин Бээжинге
Таксыр, Манас аттуу баланы,
Кырк аркан бойлуу чоң зындан
Жер чуңкурга салалы,
Аты Манас туулса
Мунун эсебин минтип табалы!»
Ушунчалык шаардын
Улугу экен Эсенкан
Так жүз жашка келиптир,
Бээжиндеги Карыкан
Манастын атын укканда
Бул кытайдын бейили тарыган.
Барабан бекем кагылып,
Эшикке манар жагылып,
Карыкан менен Эсенкан,
Кабар угуп мынча жан
Чыңыроон тартып жез найдан,
Барабан жыйып сурнайдан
Зыйкырчыдан кеп угуп:
«Атагы Манас буруттан
Туулат экен» - деп угуп,
Бул кабарды укканды
Даңзасынан көрүптүр.
Окуу билген манжуудан,
Бичиктен көрүп алган соң
Так он экиси өлүптүр.
Топурак учуп, тоз күйүп,
Калаанын ичи тапталып,
Зыйкырчыны чакырып,
Буйрук салып караса:
«Аты Манас туулат» - деп,
Калган экен кызыталак
Бичигине катталып,
Шер экени билинген,
Туулбастан жети жыл
Каканчылуу Бээжиндин
Бичигине чийилген.
Калайманды баштады,
Каканчылуу чоң Бээжин
Манастын атын укканда
Бузулуп кете таштады.
Бээжиндеги Карыкан
Манастын атын укканда
Чоң кандын көөнү тарыган,
Бээжиндеги алтын так,
Тегереги чынар бак
Менде назар салбаган,
Жанына бейдаарат адам барбаган.
Нук байгамбар тушунда
Нур чачылган жер ошол,
Каны Какан аталып,
Бузулбай турган жер ошол.
Доор-кыямат болгуча
Кыйшайбай турган эл ошол.
Карыкандын алтын так Тегереги мунар бак.
Кырк жылы сууга чыласа
Кылайып оңуп койбогон,
Сексен жыл сууга чыласа
Серпилип чирип койбогон,
Алтын түрлүү килемден
Алтымышы жайылуу.
Анын үстү алтын так,
Жосунун киши чалбаган,
Жолоп адам барбаган,
Көргөн менде таң калган.
Түркүгү алтын, көөхар таш
Адам минер жеринде
Жакут, бермет аралаш.
Мына ошондо Карыкан
Каарлуу бейили тарыган.
Карапчы кийген балбаны
Каны буйрук кылган соң
Каканчыда кырк эшик
Катар ачып алганы.
Добулбас бекем кагылып,
Зыйкырчыдан кыркы бар
Тизе жерге бүгүлүп,
Үйдөй чокмор колго алган,
Балбандары жүгүрүп,
Балбан такыр жыйылып,
Кан алдына келгени.
Каарланып Карыкан:
«Балбандарым, баарың ук,
Башкача желдет зыйкырчы,
Узун кулак карың ук!
Түп атасы буруттан,
Туулуптур Манас эр
Бурут деген журттан.
Калың тыргоот каның кел,
Зыйкырчы, сынчым, баарың кел,
Билүүчүдөн миңиң кел,
Ушул сапар жарап бер,
Аты Манас уул болсо,
Ал буруттан карап кел,
Он жетиден ылдыйкы,
Жарым жаштан өөдөкү
Аты Манас уул болсо
Кол-аягын байлап кел,
Койбой бери айдап кел,
Тирүү койбой тим эле
Бери карай айдап кел!
Атаңдын көрү, балбаным,
Ал Манасты таппасаң