Манас - Саякбай Каралаев - 37

Жорго көрдү Бээжинден.
Бийиги кырк кез жар болгон,
Чуңкуру кырк кез аң болгон
Орун көрдү Бээжиндин.
Көлкүлдөтө тиктирген
Орунун көрдү Бээжиндин,
Көл-дайрадай кайнаган
Тобун көрдү Бэзжиндин.
Канча менде көрбөгөн
Сонун көрдү Бээжинден,
Туура тарткан кара кыр
Белин көрдү Бээжинден.
Туш-тушка кумдай кайнаган
Элин көрдү Бээжиндин.
Агала чап, кызыл кум
Жолун көрдү Бээжиндин,
Карпайып кажыр айланган
Жору көрдү Бээжинден.
Калың кытай сыйбаган
Жерин көрдү Бээжиндин,
Топон суу толкуп жетпеген
Калаасын көрдү Бээжиндин,
Айнектей сулуу көрүнгөн
Талаасын көрдү Бээжиндин.
Дүмпүйүп түтүн кетпеген
Шаарын көрдү Бээжиндин,
Капкалуу калаа көз жеткис
Баарын көрдү Бээжиндин.
Салты-ичке, тейтең бут
Зайыбын көрдү Бээжиндин.
Текши жибек кийинген
Узун көрдү Бээжиндин,
Тептегиз окшош бото көз
Кызын көрдү Бээжиндин.
Кыздарын көрүп кызыкты,
Кыйкырып чоро турганда
Салмак болду бузукту.
Алмамбеттин жомогу
«Алмамбет, Чубак, Сыргагым,
Жаткандан жамбаш талбайбы,
Чырым этсе уйку канбайбы!
Кең-Колго тиккен бак барбы,
Керилип уктап жатуучу
Кең-Колдогу чак барбы?
Талаага тиккен бак барбы,
Дардайып уктап жаткандай,
Таластагы чак барбы?
Алтын айдар, чок белбоо
Азизкандын жалгызы,
Азыр келгин жаныма!
Бекитилген бел көрдүм,
Мендеден бөлөк эл көрдүм,
Адамдан башка жан көрдүм,
Качыры жок, аты жок,
Кайнаган калың жоо көрдүм,
Кыясы кымбат жол көрдүм,
Кумурскадай жайнаган
Кыйла кыйын кол көрдүм.
Кылтылдабай сырыңды айт,
Кызыкты көрдүм Алмамбет,
Кыя тартпай, чыныңды айт!»
Азизкандын Алмамбет
Айбалта колдо кыңгырап,
Кыя карап Манаска
Басып келди зыңгырап.
Туруп калды буластап,
Туйгунуң Алмаң көк жалың
Коё берди сөз баштап:
«Эр Манас,
Мен кантип Бээжин көрбөйүн,
Бээжиндин жайын билбейин!
Көрүнүп турган Түп-Бээжин Көйнөгүм чечип жууган жер,
Энекем мени тууган жер,
Киндигим кесип бууган жер.
Кичине жүрүп чоңоюп,
Күндөн-күн ишим оңолуп,
Көргөн жерим - Чоң-Бээжин.
Тетиги, мунарык болуп бурчтанган,
Булуңча болуп учтанган,
Чет-Бээжин деген жер ошол,
Чериги түмөн эл ошол.
Чек арасын бузганда,
Ченебеген курган жан
Ченебей элин кырганда,
Алтыны сайып желекке,
Ошол кыргын ичинде
Шейит болгон энекем,
Коюп келген жер ошол,
Дүмөктүү кытай эл ошол.
Каарына алганда,
Каптап кетчү сел ошол,
Каарданып кан төгүп
Качып келген жер ошол.
Тетиги, туура жаткан кара кыр,
Чай алуучу кен ошол,
Шайтандуу кытай эл ошол.
Сараланы жоорутуп,
Көңүлүмдү оорутуп,
Көрүп келген мен ушул.
Ошо жаткан Чоң-Бээжин
Казып койгон ору бар,
Камдалуу калың колу бар,
Кайнатылган шору бар,
Барган кайта кайтпаган,
Тирүү жан кайта тартпаган,
Түптүү кытай эли бар.
Ошол турган Бээжинден
Сулайман сурак албаган,
Экөөбүз эмес, Бээжинге
Искендер изин салбаган.
Канчалык согуш болсо да
Касиети кетпеген,
Экөөбүз түгүл Бээжинге
Азирет Аалы жетпеген.
Чалыяр чаркы келбеген,
Чамаң келбейт Бээжинге, Деп, жүргөмүн, кан Манас!
Азирет тийбес Бээжинге
Айдап журтту жыят - деп,
Алып барып кырат - деп,
Ал үчүн Бээжин айтпадым,
Оңой Бээжин жер эмес,
Ойлонбой барчу эл эмес, Манас!
Тетиги, дүмүрөйүп көрүнгөн,
Атам Азизкандын багы ошол,
Көөхардан согуп жасаткан,
Атам Азизкандын тагы ошол,
Бадана тонду кулпунтуп,
Сараланы жулкунтуп,
Ойноп турган чак ошол.
Ойноо бала чагымда
Түбүн таштан кыйдырып,
Үстүн кумдан куйдуруп,
Атагы калган Бээжинге,
Алмамбет шордуу калаасы,
Айнектей болгон ак калаа
Таш-Көпүрө жер ошол.
Тетиги, агала кум, кызыл чап Атакем Азизкандын керүүсү.
Калкылдап учкан кара куш,
Мен Бээжинди бийлеп турганда,
Коюп келген адейи
Алмамбет кулдун бериси, Манас.
Тетиги, заңкайып бийик көрүнгөн,
Миң тулпардын байлоосу,
Андан аркы көрүнгөн,
Атакемдин Кан-Жайлак деген жайлоосу.
Менин казбачы калың орумду,
Кара күчкө жол сурап,
Кайната бербе шорумду,
Эми айтып берейин
Капкайдагы сонунду,
Угуп тургун, кан Манас,
Менин айткан жообумду.
Тетиги, алтын эшик дарбаза Чет-Бээжинде Эсенкан,
Эсенкандын ордосу.
Алтындан соккон төрт така,
Эсенкандын Бурулча
Энчилеп минген жоргосу.
Тетиги, түнөрүңкү көрүнгөн,
Түк эле ыштан кийбеген,
Катын алып жүрбөгөн,
Кытайлардын кечил деген молдосу.
Тетиги, самсаалап мунар төгүлгөн,
Анда-мында заңкайып,
Бүлбүлдөп кара тоо башы көрүнгөн,
Чоң-Бээжиндин өзү ошол, Манас!
Белгилүү Бээжин жер ошол,
Бейжайлыгы кармаса,
Бээжиндеги көп кытай
Кан Манас, каптап кетер сел ошол,
Кеңири кытай эл ошол.
Манас кан, Сараланын токтугу,
Сандаган түмөн кытайда
Санаалаштын жоктугу Менин таалайымдын жоктугу.
Талак кылып бутумду,
Таштап кытай журтумду
Сарала менен желгемин,
Сандап жаткан кытайды,
Касташса да тууганды
Кай бетим менен мен таштап,
Сага тентип келгемин, Манас!
Кытайдын кызыл токтугу,
Алмамбеттин шоктугу,
Кырк кандын эли кырк уруу,
Кылымга сыйбас тукуму,
Кыйырын айтып берейин,
Кырк бөлөк кылып жер-жерин,
Элин айтып берейин.
Тетиги, кыярып аска көрүнгөн,
Алтын казчу кен ошол,
Кабарыңда бар чыгаар,
Манжуу, кытай эл ошол.
Тетиги, дүмүрөйүп түздө көрүнгөн,
Кош-Салаа деген жер ошол,
Кебез белбоо, кең өтүк,
Кечилдин каны Коңурбай,
Бекитип жаткан бел ошол, Манас.
Бүткүл кытай биригип,
Булардын чын ишенген бели ошол.
Бозоруп жаткан зоңкокту
Болжобой ашчу тоо эмес,
Жалгыз көздүү дөө Малгун,
Бейлебей барар жоо эмес.
Тетиги, кылкылдап кызыл көрүнгөн,
Кыр-Кайыңдын өзү ошол, Манас.
Ошону жердеп отурган,
Тыргоот, кытай эл ошол.
Ат көтөрбөс жөөсү бар,
Көчүгү кучак чоң катын,
Канышай деген дөөсү бар.
Тетиги, бурулуп мунар көрүнгөн,
Барса-келбес жол ошол,
Шаңкай деген кытайда
Канжаркол деген кан ошол,
Баарын айтып кантейин,
Не мураска жетейин,
Эсепсиз кытай эл ошол».
Ошондо Манас муңайып,
Алмамбет берен көк жалга
Чын таарынды кубарып,
Таарынчы кылар себеби Коконго кордук салганда,
Кызылбашты кыйратып,
Кыз-келинин ыйлатып,
Элин чаап алганда,
Канча Манас сураса
Айтпай жүргөн эмеспи.
«Ошол чакта Алмамбет,
Эрдигиңди билгемин,
Шер экен, - деп жүргөмүн.
Аңгеме сөздү курадым,
Билерсиң Бээжин жайын - деп,
Ошондо бир жол сурадым.
«Ич этимден суп көйнөк,
Кийсем доңуз болоюн,
Ит өлгүрдүн Чоң-Бээжин
Билсем доңуз болоюн!» Деп эле каргыш бир кылдың.
Эми көрсөм өзүңдү:
«Жалгыз көздүн шаары - деп,
Ичигинин саары - деп,
Бичигинин шаары - деп,
Болжолу жок сайрайсың.
Анык болсоң азамат,
Не деп мени алдайсың?
Ойлосоңчу, Алмамбет,
Кечээ, Ооганды чаап дилде алдык,
Кара көздөн миңди алдык,
Ошондо сенден сурадым,
Түп-Бээжиндин маанисин,
Ошондо неге айтпадың?
Ошондо айтсаң Бээжинди
Чийбейт белем сызыкты,
Тынбай алты ай салышып,
Кылбайт белем кызыкты.
Албайт белем талкалап,
Тетиги Бээжин калааны,
Салбайт белем башына
Акыр заман балааны.
Айтып берсең чыныңды
Татытат белем туздарын,
Талатпайт белем кыргызга,
Таптаза сулуу кыздарын.
Бузбайт белем чептерин,
Ушуну менен беш барып,
Сойлотпойт белем бектерин.
Кырбайт белем кытайдын
Кыйынсыган чоңдорун.
Өрттөбөйт белем чатырын,
Өлтүрбөйт белем баатырын.
Койчу, Алмамбет, оңбой кал!
Эгерим эки болбой кал!
Муну айткан себебим Мурункудан келейин:
«Алтынын талап алам - деп,
Карача кандын кыз Сайкал
Олжого тартып алам» - деп,
Аккула оозун жыйганда,
Кан Бакайдай кары бар,
Кырк чоронун баары бар,
Бикиртикти ашканда,
Кең Какшаалды басканда,
Өзөн суунун боюнан,
Уруша чыкты кан Сайкал
Улуу-Тоонун оюнан.
Кайгуулга Чубак барганда,
Каранды Сайкал салганда
Жеке Чубак эр эмес,
Карап калар мен эмес,
Качырып кирди кырк бөрү.
Ошондо да чочубай,
Камырабай, камсыкпай,
Карап турду кыз Сайкал.
Чубакка чууну салганда,
Кайран берен кан Бакай
Аттан түшүп калганда,
Чын ажалы чоронун
Жете турган болгондо,
Кырк чоронун кырк тулпар
Айдап алып астына,
Адамдан сырттан кыз Сайкал
Кете турган болгондо,
Жайдын күнүн кыш кылып,
Кыздан сулуу Сайкалды
Жайдын күнү үшүтүп,
Кийимдерин муз кылдың.
Ошондо ажыраттың Чубакты,
Эңип келдиң бөктөрүп,
Жөөлөп калган Сыргакты.
Ошо жолдо кырк чоро
Үзүлгөнүн уладың,
Чачылганын жыйнадың.
Күйбөгөн отун тамыздың,
Өлгөн жанын тиргиздиң.
Ошондо Карачанын Сайкалы
Алдымдан чыкты чуратып,
Арслан бөрү кырк чоро,
Кырктын башы Кыргыл чал,
Үзүктөй калпак Шууту бар,
Үчөөн катар сайды кулатып,
Кайрат кылган чоронун
Баарысын сайды кыйратып.
Ошондо, кызыл айза, курч болот
Кынап бердиң Алмамбет,
Алтымыш күнү атышка
Жалгыз мага кошулуп,
Чыдап бердиң Алмамбет.
Ошо күндө жүргөндө,
Ич этинен ок өтпөс
Кийген го, - деп жүргөмүн,
Ушу турган Чоң-Бээжин
Билген го, - деп жүргөмүн.
Бул эрдигиң көргөндө
Аңгеме сөз курадым,
Билдиңби, - деп Бээжинди,
Мында сенден сурадым.
«Ич этимден ок өтпөс,
Кийсем эле оңбоюн.
Кытайлардын Чоң-Бээжин
Билсем эле оңбоюн», Деп, канчалык зарладың.
Койчу, Алмамбет эреним,
Кетирмек болдуң эбимди,
Ара жерге чогултуп,
Кырмак болдуң элимди,
Сындырмак болдуң, Алмамбет,
Сыздатып эми белимди.
Айтпай коюп Бээжинди,
Суутмак болдуң денимди,
Аяп жүргөн экенсиң
Кырк уруу кытай элиңди.
Ушу жерде Бээжинди
Аяганың көрүндү,
Аяганың билгенде,
Арслан көк жал Алмамбет,
Көңүлүм жаман бөлүндү.
Баатыр ай, баштатан Бээжин сен айтсаң,
Сунбайт белем кыйкырып,
Түп-Бээжинге айзаны.
Кан агызып кытайдын
Канча-канча талаасын,
Кырбайт белем кытайдын
Кызыл чоктуу төрөсүн,
Бузбайт белем кытайдын
Чеп салдырган калаасын.
Сөздү самап сүйрөлтүп,
Сүйлөгөнүң билинди,
Калың кытай, Түп-Бээжин
Аяганың билинди.
Канча-канча кызык куу
Таппай жүргөн экенсиң,
Калкым калың кытай - деп,
Айтпай жүргөн экенсиң.
Манаска айтып сырымды
Нетейин деген экенсиң.
Эптеп жүрүп Бээжинге,
Караан кылып калкымды
Кетейин деген экенсиң».
Муну айтып кан Манас
Таарыныч кылып турган соң,
Алмамбет айтты ошондо:
«Манас кан,
Баякы Бээжин жер мына,
Баятан бери таарындың
Башымды кес, мен мына!
Мен кантип Бээжин билбейин,
Кантип Бээжин көрбөйүн?
Букаралык курусун,
Түнөтмөк болдуң конокту,
Ара жерде камсыгып,
Айттырмак болдуң жомокту.
Таарынып салдың тозокту,
Тал-Чокуда түнөрүп,
Салдың калың азапты.
Чалдырмак болдуң, кан Манас,
Калдайган Бээжин калааны,
Салмак болдуң башыма
Капкайдагы балааны.
Аңтардың менин сырымды,
Айттырмак болдуң бу жерде
Анык менин чынымды.
Калың кытай, кызыл чок
Көрбөй келди дейсиңби?
Калдайып жаткан Бээжинди
Билбей келди дейсиңби?
Кайкалаган Кара-Кыр
Баспай келди дейсиңби?
Бээжиндеги сары алтын
Чачпай келди дейсиңби?
Кара кытай, манжуудан
Кебез белбоо кур менен
Буулганым айтайын,
Кешиги жок, мен чунак
Ушу турган Бээжинде
Туулганым айтайын.
Арсландай белим ийилген,
Алты жыл мурун илгери,
Туубас мурун мендейди:
«Алмамбет аттуу туулса,
Түпкө ошол жетет - деп,
Түптүү-Бээжин кытайды
Түгөл кырып кетет» - деп,
Эсенкандай какандын
Даңзасына чийилген.
Бул чийинди көргөндө,
Чочуп кетип Чоң-Бээжин
Салган экен доорукту,
Каканчындын Бээжинге
Көргөзүптүр кордукту.
«Туулуп калса Алмамбет
Кең Бээжинди койбойт - деп,
Келиштирип оңдойт» - деп,
Калкка кылган буйрукта,
Көргөзүптүр эл-журтка
Угулбаган шумдукту.
Капкалуу шаар калаанын
Калың калкын жыйнаган,
Катын бала тууганда:
«Баласын бизге көрсөт» - деп,
Бүткүл элин кыйнаган,
Каарына чыдабай,
Калкы тынчып турбаган.
Ушундай болгон Бээжинге
Кан Манас, менин дүмөгүм,
Ушул үчүн Бээжиндин
Жайын айтпай жүргөмүн.
Ак буудай чайнап, ант кылып,
Жебегеним дагы чын,
Бу себептен Бээжинди
Дебегеним дагы чын.
Айтып койсом кокустан,
Айдап жүрүп аскерин
Ааламды Манас кырат - деп,
Айтпаганым дагы чын.
Кокустан айтсам Бээжинди
Кытай жайын билет - деп,
Кырылып кетсе кыргыз эл
Токонаалат калат - деп,
Бейпайды Манас салат - деп,
Бечара калың эл-журттун
Убалына калат - деп,
Ошол үчүн Бээжинди
Оболдон Манас, айтпадым.
Ушул турган Бээжинден
Алөөкө деген кан чыккан,
Алөөкөнүн Коңурбай,
Атагын угуп адамзат,
Добушунан жан чыккан,
Коломтодон кор чыгып,
Тогузга жашы келгенде
Бузукту Калча баштаптыр,
Жашы он бирге келгенде
Каарына чыдабай,
Каканчындын калың журт
Бузулуп кете таштаптыр.
Он үчкө жашы келгенде
Бүлүктү элге салыптыр,
Кечилдин канын алыптыр,
Мындан кийин Бээжинге
Султан болуп калыптыр.
Ошол чакта Коңурбай
Атакемдин Кан-Жайлак,
Зордук кылып бербестен
Такыр тартып алыптыр.
Эсенкан уулу Бөрүкөз
Бээжинге бу да зор болуп,
Баласы жок шордуу атам,
Баарыдан жаман кор болуп,
Бээжинден бейбак экөө чоң болуп,
Менин атам Азизкан,
Эркек бала айынан
Алтымыш катын алыптыр.
Жетимишке келгенче
Алтымыш катын туубастан,
Атакем кайран Азизкан
Туяксыз болуп калыптыр.
Буркурап ыйлап ардыгып,
Бала үчүн тардыгып:
«Алөөкөнүн Коңурбай
Ааламдын баарын сорду - деп,
Эсенкандын Бөрүкөз
Бээжиндин каны болду - деп,
Менден туулган туяк жок,
Кандай шумдук болду» - деп.
Бээжиндин каны Карыкан
Алөөкө кан, Азизкан,
Эсенкан төртөө бир тууган,
Баарысы бир Какандын уулу экен,
Кырк дарбаза Бээжинди
Кытайлардын Карыкан
Касиеттүү жан экен,
Кырк кандын эли кытайды
Билип турган ал экен.
Менин атам Азизкан
Ардыккан бойдон курган жан,
Алты күлүк ат берген,
Бээжиндеги Карыкан,
Картайганда атакем
Ыйлап туруп кат берген.
Кат барганда Карыкан
Колго алып караган,
Каттын жөнүн караса
Кытай сөзү чийилип,
Ылдый карай жазылган,
Дубай салам кат экен,
Катты тиктеп олтурса,
Аягына жазылган
Азизкандын аты экен.
«Алтымыш катын алдым - деп,
Туяк көрбөй калдым - деп,
Алөөкөдөн Коңурбай
Ай-ааламды сорду - деп,
Менден тууган бала жок,
Кандай шумдук болду - деп,
Бээжиндин каны Карыкан
Уялашка салам - деп,
Бул сөзүмө көнсүн - деп,
Коңурбайдан чоң туучу,
Кол токмоктой зор туучу,
Уялуу журт кытайдан,
Кыз чубатып Бээжинден,
Тандап туруп элимден
Катын алып берсин - деп,
Эгер, катын алып бербесе,
Бул сөзүмө көнбөсө,
Буурсунду бурбаймын,
Кан болдум, - деп кубанып,
Бул Бээжинге барбаймын.
Талак кылам бутумду,
Бул кебиме кирбесе,
Катын алып бербесе,
Таштаймын кытай журтумду.
Бул жерде туруп нетейин,
Бир баланын айынан
Төмөнкү бурутка кирип кетемин.
Алөөкөнүн Коңурбай
Андан көрдүм кордукту,
Баласыздык дартынан
Баарыдан көрдүм чоңдукту».
Балам жок - деп, Азизкан
Катын берип турганда,
Бадышалык Карыкан:
«Чын эмеспи бул сөзү?
Эл четинде ал эле,
Касиеттүү жан эле,
Алтымыш катын алды - деп,
Туяксыз болуп калды - деп,
Тирүү жүрбөй өлөйүн,
Кол токмоктон чоң туучу,
Коңурбайдан зор туучу
Калың элим кытайдан,
Тандап жетип далайдан
Катын алып берейин».
Муну сүйлөп Карыкан
Дүңкүлдөгүн урдуруп,
Барабанын бакыртып,
Баары журтун чакыртып,
Көк менен жер чаң болуп:
«Эмне болуп кетти?» - деп,
Сестейип эл дал болуп,
Ушунетип Карыкан
Элге салган шумдукту,
Энемди тандап алаарда
Эл-журтуна жар салып,
Кылган экен буйрукту.
Кырк дарбаза Бээжиндин
Кыркын бирдей ачтырып,
Адам жесе түгөнбөс
Күлазыгын чачтырып,
Миңдеген өгүз сойдуруп,
Бээжинде сынчы кырк аяр:
«Кыз тандап алып бергин» - деп,
Кыркын кырк эшикке койдуруп,
Тоодой отун жыйдырып,
Казанга этин кайнаткан.
«Калкты жыя келсин» - деп,
Чоң Ылама балбанын,
Чоң Жолой деген калмагын
Туш-тушуна жиберип,
Кыздын жыйып баарысын
Чоң-Бээжинге жыйнаткан.
Отуз үчтөн төмөнкү
Катын калбай үйүнө,
Он беш жаштан илгери
Кыз калбаган үйүнө,
Кытайдан чыккан тандамал
Уз калбаган үйүнө.
Бу кабарды укканда
Кырк кан эли кытайдын
Кызы бүткүл жыйылган,
Кайгы түшүп Бээжинге
Энемди атам алаарда
Канча сулуу катын, кыз
Көпчүлүктөн кырылган,
Азабы журтка артылган,
Чоң-Бээжинде атылган.
Бээжиндеги коргонго
Алтымыш күн бүт чубап,
Кыз табылбас болгондо,
Кырк кандын эли кытайда
Соорондүк деген кан экен,
Ошол кандын колунда
Он эки кызы бар экен.
Он эки кыздын кенжеси,
Соорондүктүн эркеси,
Ургаачыдан уз экен,
Ак байбиче энекем
Алтынай аттуу кыз экен.
Энекем, алтындан торко кийчү экен:
«Балалуу болуп өлсөм» - деп,
Ошону тилеп жүрчү экен,
Бала десе, буркурап,
От жалындай күйчү экен.
Ботодой боздоп жүргөндө,
Ошондо кирген түшүнө,
Ак сакал чал, дубана
Чыбыктай чырпык балдардан
Кыдырата жыйыптыр:
«Нурдун кызы ушул - деп,
Ошол келген дубана,
Нурдун уулу ушул» - деп,
Түнүндө ике кыйыптыр.
Таң кашкайып сүргөндө,
Жерге жарык тийгенде,
Төшөктөн энем турганда,
Кусул суусу кылганда,
Койнундагы жаш бала
Көздөн кайып болуптур.
Кайып болгон баланы
Кайра дагы көрсөм - деп,
Качан болсо оюнда,
Талгак болуп калыптыр,
Үч айлык бала боюнда.
Энеме кубат минтип таралган,
Куру кытай дей берип,
Күйгүзбөгүн, эр Манас,
Менин уругум актан жаралган!
Ошөнтүп бүлүк салыптыр,
Он жетиде кезинде,
Ак байбиче энемди
Кулагы темир Кутан алп
Астына айдап алыптыр.
Айдап барып Кутан алп
Чубатууга салыптыр.
Кырк аярдын баштыгы
Шуйту деген бир аяр
Энемди көрүп калыптыр.
Сындап сынга толтуруп,
Сынай карап олтуруп,
Кытайдан чыккан кырк аяр
Билгичтигин көрдүңбү
Энемди кармап алыптыр.
Кытайлардын колуна
Кагылайын энекем
Кармалып түшүп калыптыр.
Ошондо энем Алтынай
Ары-бери туйлаптыр,
Өксөп жатып ыйлаптыр:
«Таталаган кытайга
Кантип, кокуй, тием?» - деп,
Өкүрүп боздоп куураптыр,
Мындан көрө өлөм - деп,
Аманат жанын кыйнаптыр,
Сөздү кантип айтам - деп,
Аксакалдуу эмеге
Койнуна кантип жатам, - деп,
Белимди кантип буудурам?
Ичимдеги асылды
Буларга кантип жуудурам!»
Моюн бербей балбанга
Азапты жаман салыптыр,
Жанындагы албарсты
Энекем сууруп алыптыр,
Камалап турган балбандан
Кагылайын энекем
Канчанын башын чааптыр.
Бээжинден алты балбан өлгөн соң,
Энемдин эрдигин кытай көргөн соң,
Чоң Ылама деген балбаны
Капталдан кирген камынып,
Кулагы темир Кутан алп,
Маңдайы темир Маңкүш алп,
Карматпаган энеме
Темирден соккон тор тутуп,
Тегеректеп калыптыр,
Темир торго салыптыр.
Тегерете сүйрөтүп,
Карыкандын алдына:
«Катын таап келдик» - деп,
Энемди алып барыптыр.
Азапты энем тартыптыр,
Аңдып турган кырк аяр
Карыканга баарысы
Ушундай деп айтыптыр:
«Ушул катын зор тубат,
Коңурбайдай чоң тубат,
Ушул турган Бээжинге
Калалуу коргон чеп тубат.
Калайыкты кыйраткан
Кабылан жолборс кек тубат,
Көңүлдөнсө Бээжинден
Четтеп кетер эр тубат.
Чегиндирсең көңүлүн,
Чебин бузуп талкалап,
Калдайган калың Бээжинди
Өрттөп кетер шер тубат.
Жаман тууп таштаса,
Кара башты чапкын - деп,
Коңурбайча болбосо
Бута салып аткын - деп,
Жаза көрүп таштасак,
Көздү буркан урсун! - деп,
Жалган айтып жиберсек,
Сөздү буркан урсун! - деп,
Билбей кокус биз айтсак,
Бизди буркан урсун!» - деп.
Булардын айткан кебине,
Болбой турду Карыкан:
«Бир белгисин билгиз - деп,
Уул тубары чын болсо,
Ушу жерде көргөз» - деп,
Айтып турду Карыкан.
Кандын кебин уккан соң,
Калың кытай, кырк аяр
Энемди алты күн кармап ордого,
Күндүн бетин көргөзбөй,
Алты күнү өткөндө
Жарык күндү көргөздү,
Алып барып энемди
Анан кийин сийгизген.
Сийген жерин караса Эки сөөм, бир эли
Сийдик жерге кириптир.
Муну көрүп кытайлар
Энемдин эр тандаарын билиптир.
Жумуру баштан табылса,
Шер тубарын билиптир.
Кытай эми ошондо
Ыламасын жыйыптыр,
Калмагынча калдырап,
Кытайынча кыжылдап,
Алтынайдай энемди
Азыр ике кыйыптыр.
Энемди атам алыптыр,
Мына минтип кытайдын
Колуна түшүп калыптыр.
Алтын менен баралап,
Ар түрүндө кытайдын
Энемди алар кийинтип,
Алып барып койнуна
Атакемдин салыптыр.
Чоң-Бээжинден чыкканда
Алты ай атам жол жүрүп,
Күндөп-түндөп мол жүрүп,
Таш-Көпүрө шаарына
Энемди алып келиптир,
Энемди алып келген соң
Алөөкөнүн Коңурбай
Чай алган кентке барыптыр,
Сараланын энеси,
Желиндеген тору бээ
Токойдон кармап алыптыр,
Бөксө менен желиптир,
Азизканга келиптир:
«Жакшы ат таап берет - деп,
Жакшы багып алгын» - деп,
Тартуу кылып бериптир.
Тору бээнин мойнуна
Алтындан жагоо тагылган,
Энекем менен тору бээ
Кан Манас, экөө бирдей багылган
Тогуз айга толуптур,
Убакты жетип энекем
Тубар чагы болуптур.
Өөдө болсо бели ооруп,
Бүткөн бойдун баары ооруп,
Эки кара саны ооруп,
Толгонуп жатып толготуп,
Чыдабастан боздоптур,
Төрөй албай алты күн,
Омуртка, белин сыздатып,
Толгоосунан түйүлүп,
Төрөй албай алты күн
Чымындай жандан түңүлүп:
«Ажал жетсе өлөм - деп,
Башка келсе көрөм» - деп,
Талаага чыккан жүгүрүп,
Баштадым сөздүн тазасын,
Бирге келген Мажигим
Ошондо бир кытайга бадачы,
Мажиктин жайын айтайын,
Алтымыш кожо соодагер
Бээжинди көздөп келиптир,
Белестен Калча көрүптүр,
Соодагердин баарысы
Коңурбайдан өлүптүр,
Алты жашта Мажигим
Ошондо олжого түшүп келиптир.
Алөөкөнүн Коңурбай
Атакем Азизканга бериптир.
Уй кайтарган Мажигим
Ошондо он жетиге келиптир.
Ошол чакта келгенде,
Береним Мажик кырааным
Бусурман динин унутпайт.
Чыркырап энем бакырып,
Караан кылып Мажикти
Бери кел, - деп чакырып:
«Чачып кетсек жыйгандаш,
Өлүп кетсек ыймандаш,
Атыңдын оозун бура кет!
Ой, уул, муңканган үндү уксаңчы,
Көк булуң өйдө чыксаңчы.
Көгала менен желсеңчи,
Касиеттүү мазардан
Таяк алып келсеңчи,
Токтобостон бул жерге
Тезинен мага берсеңчи».
Мындай сөздү укканда
Мажик чындап желиптир,
Көк булуңдун токойдон
Көздү ачып-жумганча,
Касиеттүү мазардан
Энекемдин колуна
Таяк алып бериптир.
Таякты колго алыптыр,
Кыйкырып үндү салыптыр,
Иши оңолуп жөнөптүр,
Түн ичинде жашынып,
Эч кишиге билдирбей,
Мен шордууну төрөптүр.
Кудай Алмам кылганда,
Куруган энем тууганда
Кулагым учу тешилүү,
Түшүптүрмүн курсактан
Сүннөттөлүп кесилүү.
Карарып жылан бөлүнүп,
Мени жерден алганда,
Менин эки колумдан
Кара кан кеткен төгүлүп,
Курсактан мен түшкөндө
Чекем жерге жетиптир.
Каканчындын Бээжинге
Жетимиш күнү күн жаап,
Жер титиреп кетиптир.
«Албан бала кайсы - деп,
Ааламга бир бүлүктү
Салган бала кайсы» - деп,
Каканчындын Бээжинге
Калаба түшүп калыптыр.
Бала издетип Бээжинден
Балаа түшүп калыптыр.
«Кара мүртөз кытайлар
Көрүп койсо баламды,
Бир балакет салат» - деп,
Мойнума тумар тактырып,
Бир адамга билгизбей
Таятам Соорондүкка бактырып.
Таятамдын бакканы
Үч айга жаңы толгондо,
Менин энем Алтынай
Бээжинге кабар салыптыр,
Буттап алтын зер берип,
Таятамдан алыптыр.
Карачы энем айласын,
Акылынын даанасын:
«Эркек бала туудум» - деп,
Тогуз айга толгондо
Азизкандын алдына
Алып жетип барыптыр.
Аяр ойлоп Азизкан,
Менин асыл энеме
Арам сактап калыптыр:
«Бул ургаачыдан уз болсо,
Бойго жеткен кыз болсо,
Караңгыда көп жүргөн
Калдайдан тууган экен - деп
Керилте кийген көк көйнөк
Кечилден тууган экен» - деп,
Анык болсо чын уулум,
Атпай аалам кытайга
Анык кабар салайын,
Элди жыйып алайын.
Анык болсо өз уулум
Артыкча жакшы багайын,
Арам сийдик бу болсо,
Башын чаап салайын.
Ошондо сынчыларын акырып,
Даңзачысын чакырып,
Күн эсебин эсептеп,
Ай эсебин эсептеп,
Бу катынды алганым:
«Тогуз айга толду - деп,
Бүгүнкү тууган баласы
Чын өзүмдөн болду - деп,
Мындан мурун мен өзүм
Алтымыш катын алдым - деп,
Бала көрбөй калдым - деп,
Өзөндөн аккан булак» - деп,
Азизкан ойлоп, ой кылган,
Ошондо Бээжин чогулган.
Алтын, күмүш чачтырып,
Казына оозун ачтырып,
Каканчындын Бээжинге
Калың кытай той кылган.
Жер жүзүнө той кылып,
Далай кытай тоюнуп,
Түп- Бээжиндин элине
Далай буюм чачылган,
Жерден топо басылып,
Асмандан күн ачылып,
Мага тойду кылганда
Жердин бети оюлган,
Жетимиш жылдык аш кылып,
Жетпеген кытай тоюнган.
Жибектей белим ийилген.
«Азизкан бала көрдү» - деп,
Бүткүл Бээжиндин каны сүйүнгөн.
Менин атам Азизкан
«Өзөндөн аккан булак - деп,
Жетимишке келгенде,
Өлгөндө көргөн чунак - деп,
Менин атам Азизкан
Энеме кошуп өзүмдү
Мапысына салыптыр.
«Ат койдуруп алам» - деп,
Бээжиндеги Карыкан,
Атам ошого алып барыптыр.
Каканчындын Бээжинге
Кырк кандын эли чогулуп,
Кырк күнү кыйын той кылган.
Этегине салганда:
«Атын коюп бергин!» - деп,
Карыкандын алдына,
Менин атам Азизкан
Көтөрүп карап турганда,
Бээжиндин каны Карыкан
Колуна мени алыптыр:
«Оңор бала болбойт» - деп,
Арам сактап калыптыр,
Түптүз кара кудукка
Мени алпарып салыптыр.
Кайран кара кудугун
Калың кытай элинин,
Калайыкка айтайын,
Кудугунун кызыгын.
Кудукка жанды салганда
Каканчындын Бээжинге
Эл болчуну койчу экен,
Эл болбосту салганда,
Такыр өрттөп койчу экен,
Кемелине жеткизбей,
Жаштайында баланын
Далайын кудук сорчу экен.
Кудукка мени салганда
Бериште нурун чачыптыр,
Кудукка мени жеткирбей,
Кудуктун оозун бекитип,
Үзүктөй кара булут басыптыр.
Өлбөй аман калганда:
«Биздин киши болду» - деп,
Кабар берип Каканга,
Кайра тартып алыптыр.
Ошондо туруп Карыкан,
Мен шордууну жактырып,
Өлүп кетер ой кылып,
Зарып кылып дүйнөсүн,
Бээжиндин журту кытайга
Жетимиш күнү той кылып,
Көп ойлонуп калың журт,
«Ойбо» - деп, атым коё албай:
Же: «Шойбо» - деп, атым коё албай,
Кара кытай, калың журт
Болгон экен убара.
Ошол кезде жүгүрүп,
Келген экен көп элге
Ак сакалчан дубана.
«Баланы бере турчу» - деп,
Энекемдин колунан
Алган экен колуна.
Маңдайдан сылап алыптыр,
Атымды «Алмамбет» коюп салыптыр,
«Алмамбет» атым укканда,
Калың жаткан кытайдан
Жөө күлүк кайнап толуптур.
«Кандай ырымдуу жан болду» - деп,
Кармап алып ошондо
Дубананы соёрдо,
Ак сакалчан дубана
Көздөн кайып болуптур.
Алакең, арслан чалдан бата алып,
Атым «Алмамбет» болуп атанып,
Кайра тартып элине,
Келиптир атам жерине.
«Бөлүнгөн канча санаам - деп,
Өлөөрдө көргөн балам» - деп,
Ардактап менин мойнума
Алтындан бутка тагыптыр,
Алтымыш өгөй энекем
Алдейлеп мени багыптыр.
Ошол кезде тору бээ
Сараланы тууптур.
Кунан кезде куушкан,
Курдашым тулпар Сарала
Мени менен бир күнү
Бу да бирге туушкан.
Сарала күлүк тулпарга
Бармактайда баш кошуп,
Биттейимде бириктим.
Ошөнтүп мен, кан Манас,
Кичинемден чоңоюп,
Алты жашка келгенде,
Алдымдагы Сарала
Асый болгон кезинде,
Сараланы токундум,
Бурутка келер ойдо жок,
Кытайча бичик окудум.
Жебегенди жеп жүрдүм,
Кытайлардын Азизкан
Чын атакем, - деп жүрдүм.
Бир кезекте атакем
Каарданып калыптыр,
Каарданып бакырат,
Алты жашка келгенде
Капаланып чакырат:
«Көтөрбөскө чара жок,
Көңкү кытай Бээжинде
Көп жылы жүрдүм баласыз.
Баласыздын артынан,
Көп күйүккөн Бээжинге
Коңурбай иттин дартынан.
Көп көргөнмүн кордукту,
Коңурбай ит Калчадан
Далай тарттым зордукту.
Аман-эсен чоңойсоң
Алган жерим бөлүп бер,
Алың итке келбесе,
Тирүү жүрбөй өлүп кел,
Өлбөй аман сен болсоң
Далай кызык көрүп кел!
Төмөнкү жалгыз көздүн элинде,
Суук-Төр деген төрүндө,
Аверден деген көлүндө
Алтымыш баштуу ажыдаар Анын сырын окуп кел.
Күндүзү бүркөк, түнү ачык,
Бурганактап шыбыргак,
Кубултуп күндү бузуучу
Жайдын жайын окутат,
Атышка кирсең алдырбас,
Октун жайын окутат.
Алтындан соккон күрмө тон Ич этиңден кийип бер,
Айлаң келсе Бээжиндин
Алтын тагын минип бер,
Каканчындын Бээжинди
Кыймылдатпай билип бер!
Каршы келсе Коңурбай,
Ары таман сүрүп бер!
Ажыдаардын алдына
Барган адам көп болгон,
Келген киши жок болгон.
Каканчындын Бээжинден
Калың бала жыйылган,
Окуйбуз - деп барганда
Далай бала кырылган.
Сарала буудан токуп кел,
Ажыдаардын алдынан
Чындап дуба окуп кел.
Жаман болсоң, кулунум,
Эрте барып сен өлгүн,
Жакшы болсоң, кулунум,
Калың жаткан кытайга
Каран салып башына,
Кайта тартып сен келгин!»
Саймалуу тонду кийгизди,
Алты жашка келгенде
Атам Сараланы мингизди.
«Ажыдаарга баргын» - деп,
Алмаңды ага жүргүздү,
Алтындан соккон айдарын
Алдына салып имерип,
Адегенде Бээжинге
Мени кошуп баш кылып,
Алты миң бала ошондо
Ажыдаарга барганда,
Бир жакы башын көтөрсө Жамгырдай жайнап от чыгат,
Бир жакы башын көтөрсө Каптап жалын чок чыгат.
Алты миң бала чыңырып,
Айласы кетти корккондон.
Өңгөсү калды кырылып,
Ошо балдар ичинен
Ажал жетип өлбөстөн,
Алты бала биз калдык.
Экинчи жылы болгондо
Жети миң бала бир бардык,
Калганы баары кырылып,
Жети бала, мен калдым.
Үчүнчү жылы болгондо
Сегиз миң бала барганбыз,
Сегиз миң бала ичинен
Ажал жетип өлбөстөн,
Сегиз бала калганбыз.
Төртүнчү жылы болгондо
Тогуз миң бала барганбыз,
Тогуз миң бала кырылып,
Тогуз бала калганбыз.
Он миң бала бир барып,
Он миңи бирдей кырылып,
Он бала тирүү биз калдык.
Жер жүзүнөн жүрүштү Окуп-билип мен алдым,
Асман менен учаарды Каражой уулу Кожожаш
Абыдан билип ал алды,
Өнөрүн чындап токуду,
Менден үч айча артык окуду.
Каражой уулу Кожожаш
Атагы зор Бээжинге
Атанып калар себеби Ат оюнчу, жөө күлүк,
Кытай бузуларда чыгуучу
Казыналык чоң мерген.
Келгендерден кеп угам,
Өлбөй-житпей чочко кул
Сегиз жылга толду - дейт,
Кесик оору, - деп угам.
Кесигинен бул өлсө,
Бизге анык бергени,
Кесигинен айыкса,
Бизге кокуй болгону.
Кесигинен айыкса,
Кезиккен канча кан өлөт,
Келген жандын баары өлөт.
Кожожаштан башкага
Алышкан менен алдырбайм,
Алакандай элимдин
Канатын өрткө чалдырбайм.
Айтканым кесир болбосун,
Жайдын күнүн кыш кылам,
Кийими жука кытайды
Кыңкылдатып кыз кылам.
Кыз кыларлык себебим Ич этимден суп көйнөк
Кийип келген болчумун,
Ар арыбын мен окуп,
Билип келген болчумун.
Койчу, бөлөгүн айтып нетейин,
Бу жагын айтып кетейин.
Бээжинде мен болгондо,
Жашым он экиге толгондо,
Казып койгон ор таппай,
Кайнатып койгон шор таппай,
Эч болбосо Бээжинге
Тийише келер кол таппай,
Урунарга тоо таппай,
Урушууга жоо таппай,
Жеткилең болуп элиме,
Желмогуз болдум Бээжинге.
Угуп тур, Манас, кебимди,
Бу жерде мага таарынып,
Кетирмек болдуң эбимди.
Салмак болдуң бузукту,
Кылмак болдуң кызыкты,
Угуп тургун кан Манас,
Бээжинге салган тозокту.
Мен Бээжинде турганда
Акылым төмөн, бала кез
Алтын кылыч, айбалта,
Адейи чыңап кылдырган
Билегимде чалылуу,
Таштан кайра тартпаган,
Темирди соксо качырган,
Ирмегенде кан чыккан,
Катылгандан жан чыккан,
Атакемдин Акболот,
Кынап кында салуулуу.
Бил терисин каптаган,
Билимдүү уста саптаган,
Башына түпөк тактырган,
Казына кылып тийгизбей,
Кайран атам билгизбей,
Бапеселеп бактырган,
Сыртына курч жаптырган:
«Темир кесип кетет» - деп,
Ар шайманын арттырган.
Чымын тийсе чың эткен,
Чертип ийсе зың эткен.
«Корт этме болуп сынат» - деп,
Сары желим ичирген.
Атакем Азизкандын Акболот
Оң колума алгамын.
«Алөөкөнүн Коңурбай
Алым келсе алам - деп,
Ал келбесе өлөм» - деп,
Он экиге келгенде
Сурамакка баргамын.
«Теңдик кылса Коңурбай,
Айткан сөзгө көнөр - деп,
Атакемдин Кан-Жайлак
Кайта мага берер» - деп,
Он экиге келгенде
Сарала оозун жыйгамын,
Коңуруңдун алдына
Кан-Жайлак сурап баргамын.
Азабы өткөн ошондо
Кебез белбоо, кең өтүк
Кечилдин каны Коңурбай.
Абайласам абыдан,
Алачыктай чоң Калча
Мыкты болуп кытайга
Болуп калган кези экен,
Алачыктай зоңкоюп,
Арбагы чыгып туш-тушка
Толуп калган кези экен.
Короздой мойну койкоюп,
Чоң өтүгү чойкоюп,
Акыл кетип бөлүнүп,
Абайласа адамзат,
Жалаңкычтай көрүнүп,
Эки көздүн кычыгы
Ачылып калган көргө окшоп,
Ай маңдайын караса,
Элкин жаткан төргө окшоп,
Алайган көзүн караса,
Күүгүм тарткан жерге окшоп,
Алтындан чылбыр жулкунтуп,
Алгара минип булкунтуп,
Алты миң кытай, миң калдай,
Аксакалы Коңурбай,
Кыр-Кайыңдын оюнда
Коңурбайга кол салдым.
Белим кетип мекчейип,
Кайран көзүм чекчейип,
Жебеден мурун жеткемин,
Коңурбай кул - Калчаны:
«Оң далынын бети - деп,
Өпкөнүн төмөн чети» - деп,
Айза менен Калчаны
Жетип муштап өткөмүн.
Ошол кезде Калчага
Ойлонбой кебин салбаган,
Укурук кайрар калбаган.
Октой тийген Сарала,
Алгара экөө сандалып:
«Он эки жашка келгенде
Коңурбайга катылган,
Ойрон бала экен» - деп,
Калың кытай таң калып,
Жер тумандап чаң болуп,
Жердин бети кан болуп,
Өлбөгөн жерде калгамын,
Бир жолу эмес, Калчаны