Ақ Жайық - 58

ұстаған бейтаныс шаруа отыр. Ал, екі жауынгер салт аттылы арбаның
соңында келеді. Иығы жаралы, отыруға дəрменсіз жүдеу адамды
ешқайда кетпес деп ойлады білем, екі жігіт қаладан жиырма
шақырымдай жер шыққаннан кейін тұтқынның артына байлаған
қолын шешіп арбаға бос қойды.
ОНЫНШЫ ТАРАУ
1
Таңертең Арон төре Жаншаға «бүлік» шықты деп мəлім етті. Ол
əскер басын жамандай сөйледі:
— Ұлы дəрежелі Жанша мырза, əскер арасында бейбастақ сіздің
молайғанын естіп, командир-басшыларды арнайы ескертіп едім.
Алайда полковник Белоус пен Кирилловтың о бастан темір тəртіпке
жүгіндірмей бос белбеулік еткендігінен ақыры бүлік шығартты —
тура бүлік! Жарлықтан бастартқан бұзық ондықты гауптвахтаға
салмай, жауапқа тартпай, бірнеше күн бос ұстап, енді мына менің
тұтқындауға барған офицеріме бас салғаны. Бұлай жібере берсе əскер
қатары тегісінен бунтарлыққа айналады. Айыптыларды тез əскер
сотына соттатуға тəртіп беруіңізді сұраймын. Бүлік. шығарған жүздікті
қоршап, басқадан бөлектеу қажет. Бұған сіздің төтенше жарлығыңыз
керек деп білемін.
Неге екені белгісіз, сол күндері уалаят басшысы Арон айтқан қатаң
тəртіптен бойын аулағырақ сала бастады. Ол төренің бұл сөзіне аса зор
мағына бере қоймай: «Жау шапты, бүлік туды» деп жұртты қамауға
əзір тұратын осы полицмейстр сұлтан жоқтан өзгеге араласуын
қоймады» деп ойлады да:
— Сұлтан, сіз, бұл жөнінде полковник Белоустың өзімен ақылдасып
алуыңызды сұраймын. Жауынгеріне де, он басы мен жүз басына да
жауапты алдымен сол мырза ғой,— деп, Аронды əскер басына жіберді.
Бірақ кешікпей Кириллов келіп:
— Казарма іші бүлікке айналды, митингі жасап, үндеу жариялап
жатыр. Большевиктік үндеу,— деп мəлім етті.
Жанша ойға қалды.
«Бұл не болып кетті?» — деді Жанша өзіне өзі күбірлеп.
Соңғы кезде ол көп отырмай, келген адаммен сөйлескенде де
түрегеліп тіл қатысатын. Халелден басқаның бəрі, ұлық отырғаннан
кейін, қол қусырып тұрып сөйлесіп тізе бүкпестен шығып кететін-ді.
Оңаша қалып əлденені ойлағанда Жанша екі қолын қусырып, терезенің
жақтауына сүйеніп тұрған адамша темен қарап қалатын. Қазір де
терезе алдында тұрып көп нəрселерге болжал-баға берді, көп
адамдарды ойша пішіндеді.
Оқымыстың «ау» десіп бас қосуға келмесе, жігерлі жасық əскер
қызметінен бас тартса, игі жақсық бір мойындықпен өз білгенін істеп
старшын мен болысты сабауға шықса не болды, не елдік қалды?!»
— Штаб мəжілісін шақырыңыз... Жоқ, оған уақыт жоқ. Ғаскерді
алаңға жинаңыз. Мен өзім барамын. Ғаскерге сөз айтамын... — деді
Жанша бөліп-бөліп сезін жұта сөйлеп.
Кириллов кері штабқа шапты. Бірақ штабтың тəртіп орнатары екі
талай еді.
2
Подполковник
басталып еді.
Кирилловтың
«бүлік»
деген
оқиғасы
былай
Штаб начальнигі Кириллов пен командир Белоус жүз басыларын
жинап алды да командованиенің бұйрығын еғлан етті. Оның бірінші
бабы: Жүздікті басқара алмағаны үшін, жүз басы Жоламанов орнынан
алынсын, атағынан айрылсын, өзі жасақшылар датарында
солдаттыққа көшірілсін. Екінші бабы: Əскер тəртібіне бағынудан бас
тартқан, командир бұйрығын орындамаған солдат Жолмұқан
Барақұлы əскери сотқа берілсін»— делінген еді. Штаб начальнигі
Жоламановтың погонын өз қолымен жұлып, бірінші ондық
Жұнысовтың қарамағына жіберді. Қалған жүз басыларға əскерді
жауынгер тəртіппен алаңға жинауға жарлық берді.
Бірақ жасақшылар тап сол сағатта казарма алдында митинг жасап
жатыр еді.
— Жасақшылар советінің атынан барлық солдаттар мен кіші
офицерлердің төтенше мəжілісін ашық деп жариялаймын. Мəжілісті
жасақшы Жамантайұлы, ондық Барақұлы жəне кіші офицер Орақов
басқарсын деген пікір бар. Мақұл дегендерің қол көтеріңдер, — деді
жайдақ арбаның үстіне шығып айқай салған Батырбек.
— Мақұл!
— Мақұл! — десті тұс-тұстан шулап, абыр-жұбыр мойындарын
созған жасақшылар.
Біреулер қолын көтеріп, біреулер: «Не деді! Не деді? » — деп жатқан
кезде жүз басылар да келіп жетіп еді.
— Тарқаңдар! Аттарыңа мініп алаңға шығыңдар!— деп айқай салды
екінші жүздіктің командирі.
Жұрт жапырласып, арбаның жанына жақындаған жүз басына қарап
ақтарылысып қалды.
— Бірінші жүздік, тыңда менің жарлығымды!
— Тарқаңдар да аттарыңа мініңдер! Алаңға! Базар алаңына!— деп,
Студенкин дейтін писарь жүз басына ілесе айқайлады.
— Мынау кім? — десті, мойнын бұрып үлгірген бірінші жүздіктің
жасақшылары. — Жоламанұлы қайда?
— Ойбай-ау, Жоламанұлын қайда жіберді? Мынау не дейді, бірінші
жүз мені тыңда дей ме?
— Бұл не? Қайда апарады?
— Əлгі Текеге айдау басталған шығар!
Дүрліккен топ үрпиісе қалды.
— Тоқта! Тоқта! — деді мəжілісті ашқан Батырбек. — Орақов,
Барақұлы, Жамантайұлы, бері келіңдер!
Орақов жақын тұр екен. Мінбе-арбаға секіріп мінді де:
— Шуламаңдар! Тынышталыңдар!— деп қолын сермеп
жасақшыларды үйірмелей түсті.— Бір мəжіліс басталып жатқанда
екінші мəжіліске халық бармайды, бұл бір. Əскер советіне хабарламай
жүздіктерді алып шығу — бұрынғы патша заманының тəртібі. Қазір
тəртіп басқа, заң басқа, бұл екі... Үшінші: қазір сіздерге мына Батырбек
жасақшылар советінің мағлұмдамасын оқиды. Тынышталыңдар!
Жұрт тыныштала қалды. Жүз басылар біріне-бірі қарасты, олар
мына түрде жүздіктерін алаңға алып шығып, Кириллов жарлығын осы
сағатта орындай ал-майтынын айқын сезді.
— Командирге мағлұм ету керек.
— Ол жер тепкілейді жəне ізімізше қайта қайырады.
— Сонда не істейміз?
— Мына мəжілістің ақырын күткен жөн.
Жүз басылар өзара кеңескен шақта, Батырбек үндеу жариялауға
кірісіп те кетіп еді.
— Ағайындар, жасақшылар, мынаны тыңдаңдар. Бұл нағыз қара
қазақтың қамын жеген азаматтардың сіздерге жолдаған сəлемі.
Ашыңқырап айтсам бұл Орал қаласындағы көктем кезінде ақ
атамандар күшпен құлатқан Орал советінің үндеуі. Орал советі қазір
Орал қаласын ақ казак-орыстардан босатқалы жатыр. Міне, осыны
сіздерге еғлан етіп, азаматтық борыштарыңды өтеуге шақырады.
Тыңдаңдар! Ал оқыдым...
«Қазақтың қадірлі жігіттері!
Патша үкіметі адам қатарына қоспай, қалың қара қазақтың жер мен
суын өзіне билетпеді, буған алпауыт пен помещиктер — мыңғырған
дəулетті байлар ие болды. Баста билік, ерде ерік қалмады.
Крестьянский начальник деп аталатын хұкімет иесі қалаған
адамдарын болыс қойды, болыстан төмен старшиналары мал баққан
елді бір шыбықпен айдады. Момын шаруаға теп-тегіс салық салды;
қазынадан қалған бір жердің шұрайлысын шабындығым деп бір,
егістігім деп екі — елдегі бай мен би, молда мен қожа иемденді. Кедей
мен малшыға, жетім мен жесірге жердің тисе ең құтсызы ғана тиді;
тимесе мүлдем тимей қалды.
Қазақтың қадірлі жігіттері!
Қара қазақтың ұл мен қызын оқытуға жеткілікті етіп мектеп
ашпады, ашқан бірен-саран мектептерге алдымен правительдердің,
құдіретті байлардың, болыс пен судьялардың балалары алынды.
Ауырған-сырқаған қара халықты емдейтін елде дəрігер де, аурухана да
болмады. Жұрт тегісінен надан қалды. Қастерлісі дарусыз, күтімсіз
мехнат шекті. Ал, адам қатарлы əскер жұмысына қазақ жастарын
тіркемей қорлады, соғыс шыққан кезде оларды мал есебінде шетінен
тізіп айдап окоп қаздыру үшін қара жұмысқа салды. Ал, қазір
автономия боламын деп, қазаққа теңдік əперемін деп арамтер болып
жүрген Жанша мен Халел Досмұхамедовтердің құрған уалаяты
жоғарыда аталған патша кезіндегі хұкіметтен бір де айырмасы жоқ:
бұлар да салықты кедейлерге салды, кедейдің балаларын еріксіз
жинап əскер етті. Бұлар да сол бұрынғы билеп келген атақты
адамдардың айтқанын істеп қара халықты атып, асып, сабап, зəбірлеп
екі аяғын бір етікке тығып отыр. Теңдік деген сөз босқа қалды. Қой
үстіне боз торғай жұмыртқалатам деген ғадалат ісі алдау болып
шықты. Осыны көріп, біліп, малшы мен жалшыға, кəріп пен қасерге,
жетім мен жесірге — бүтіл момын елге шын бостандық əперу үшін
Совет хүкіметі дейтін кедейлер хұкіметі құрылды. Осы кедейлер
хұкіметін барлық жерде тегіс орнату үшін еңбек ететін шаруа мен
жұмысшыға, малшы мен жалшыға ерік алып беруші Қызыл гвардия
жасақталды. Қызыл гвардия Ресейдің барлық жерінде бұрынғы патша
чиновниктерін, алпауыт байлар мен генералдарды қуып жіберіп, ел
билеу ісін қаратабан жұмысшы мен жалшыға алып берді. Қазір Қызыл
гвардия Самараны, Орынборды, Саратовты алды, Теке қаласын
қоршап казак-орыстар мен олардың атамандарын қуып жатыр. Сол
үшін бұл бақытқа, теңдікке қол жеткізетін, шын бостандық орнататын
Қызыл гвардияны құшақ жайып қарсы алыңдар. Алдап жүрген
Досмұхамедовтерді қуып шығып Жымпитыда, онан арғы Ойыл мен
Қиылда, Жем мен Сағызда, Атырауда, Үйшікте, барлық қазақ жерінде
Совет хұкіметін орнатуға ат салысыңдар.
Бұл жаңа хұкіметке мал баққан шаруа мен кедей жалшылар
сайланады, олар өз билігін өз қолына алады. Кедейдің көзі ашық
құлдары ауылдық, болыстық, уездік басқару комитеттерін басқарады.
Өз баласын оқытуға мектеп ашады, өз ауруын емдетуге емхана
ұйымдастырады. Егіндік, шабындық жердің шұрайлысын кедей
шаруаға бөліп береді, салықты байларға ғана салады. Бұл Қызыл
гвардияның қолындағы туы — бақыт туы — Қызыл ту деп аталады.
Қызыл ту ерлер қолға алған жолы,
Соныдан жарып тіке салған жолы.
Жер бітіп су аққалы адам ұлы
Жете алмай қарап көзі талған жолы.
Алыңдар қолға бостандық туын!
Жоғалсын зұлымдық!
Олардың губерниялық советінің атқару комитеті
Бақытжан Қаратаев,
Петр Парамонов,
Əбдірахман Əйтиев,
Сақыпкерей Арғаншеев.
— Жасасын бостандық!— деп айқай салды Орақов. Батырбек жалмажан арба үстінен секіріп түсіп көптің арасына кіріп кетті. Оның сөзіне
аузын ашып қарап қалған қалың қара қоңыр жігіттердің ішінен бірекеуі:
— Жасасын бостандық!— деп қалды.
Көп арасына бірте-бірте енген ұлы қобалжу бір кез дүр ете түсті.
Жапырылған жұрт бірін-бірі иықтай ілгері ұмтылып Батырбекті
көзбен іздеді.
— Ау, қайда кетті əлгі азамат?
— Сұрақ бар!
— Бұл қалай? Бізді Текеге айдаймыз деп жатыр ғой. Сонда?..
— Ия, ия, айдаймыз дейтін көрінеді. Батырбекті көзімен жеп
қоярдай-ақ қадалып, оның бар сөзін жұтып тұрған Нұрым:
— Айдар атасының басын. Айдауына көнетін мал жоқ!..— деді
түнере түсіп. Ол: «осы жігіт нағыз... сол Хакім айтқан жігіттердің бірі
болмағай. Қайда кетті өзі, ең болмаса бір ауыз сөз сұрап қалатын...» деп
ұмтылды. Нұрым Батырбектің кім екенін біле қоймаса да
шамалағандай болды. Шеттен келген шығар деп топшылады.
Кимелеген жандар оны арбаға жеткізбеді. Жарға соққан ағын судай
лықсып, кері шегіндіріп əкетті. Жан-жақтан:
— Айдар атасының басын!
— Біз мал емеспіз айдағанға жүре беретін!— деп жатты.
— Мəмбет қайда? Ол неге келмеді бізге? Əлде өз бетімен басқа
жақта жүр ме? — деп айқай салды Нұрым Орақовқа қарап.
Оралдың атынан:
— Мəмбет Əбдірахман Əйтиевтің, Ғалиасқар Əлібековтың, Қапи
Мырзағалиевтің отрядына кетті деседі, осыдан ертіп кеткен
жігіттерімен бірге барып қосылған да шығар. Қазір ақ атамандардың
шетке шыққан жүздіктеріне бөрідей тиіп жүрмесе нетсін. Жолдан
сəлем айтыпты. Тез бізге қосылсын, өзім қарсылап аламын депті:
жалдамалы Кирилловтың таяғын соғуды қойсын, бас кесер казакорыстардың күні санаулы. Қазір Орал қаласына, ондағы бауырларға
көмектесуге аттанамыз. Абақтыдағы Бақытжандарды босатамыз.
Жігіттер тез қозғалсын!— деп сəлем айтыпты. Есіттіңдер ме?— деп
айқайлады Орақов, Мəмбеттің тап қай жерде екенін білмесе де сырттан
болжап.
— Есіттік!
— Есіттік!
— Жарып шықпағанда, оны кім ұстай алады!
— А, сені кім ұстап тұр? Мыналарды тас-талқан етіп қаладан қуып
шық та, сен де Əбдірахманның ғаскеріне барып қосыл! — деді Орақов
Нұрымның жанындағы жігітіне көзін тігіп.
Жігіт үндемей қалды. Оның орнына Нұрым жауап қатты.
— Енді ешкім ұстай қоймас, ұстай қалса Кəрімғалидың... — деп
бөгелді ол. — Кəрімғалидың өлімі бізге ақты — ақ қараны — қара
дегізді. Мұндай ғаділетсіздікке енді қайтып жол берсек, бізді ешкім
адам екен деп санамас.
Үндемей қалған жігіт:
— Онда біз де Мəмбеттің соңынан кетуіміз керек,— деді.
— Ал, қазір казармаға кіріңдер. Тамақтаныңдар. Тəртіп бұзбаңдар.
Не істейтінін жасақшылар советі хабарлайды,— деді Ораз.
Сөйтті де, ол Нұрым мен Жолмұқанға казарманы күзетуді тапсырды.
Өзі тағы да Қапи Мырзағалиевке кетті.
3
Əлдеқалай, иненің жасуындай ұшқыннан лып ете қалған от, aп
дегенде көзге ілікпей, қураған шөпті жіңішкелеп жалап, шөкеден
шөкеге секіріп, бейне бір дастарқанға төгілген майдай-ақ жайылып
жүре береді. Оны тоқтатудың əдіс-айласын ойлап үлгіргенше, желпіп
кеткен сахараның бір сұғанақ желі лап етуге дайын тұрған қомағай
қауданға қызыл жалынды жыға салады да, көз ілескенше болмай
ұзыннан-ұзын шуақ қызыл арқанды сүйрей жөнелді. Қара қаудан мен
шөңге-шөлеңді қылғымай жұта бастаған кең көмейлі өршіген жалын
түтіні көзге, жалқыны бетке соғатын, жорғалаған жолында сынық
салам қалдырмайтын, үйдей маяларды қылқ еткізетін, теректерді ə
дегенше күйелі көсеуге айналдыра салатын жалпақ өртке айналады.
Сахараның мұндай өрті сөндіруге бой бермейтін тілсіз күш,
қорқынышты апат...
Сол күнгі дүр ете қалған қалың қолдың беті сахараның күйіп тұрған
сарша тамыздағы қызыл-жалынды өртімен тең еді. Оны тоқтатуға
амал-айла жоқтың қасы еді, ол қапырық қауданды, пайдасыз шөленді
жаламай тынбайтын, тазартпай тоқтамайтын жойқын күш еді.
Кешікпей:
— Атқа мініңдер!
— Жігіттер, атқа ұмтылыңдар!
— Атқа! Атқа!— деген айқай казарманың бір басынан екінші басына
жаңғырықтай соғылып жатты. Бұл айқай салған Орақұлы еді.
Ақтарылып кері лықсып, не істеуге, қайда баруға білмей тоқыраған
топ енді казармадан сыртқа ақтарылды. Ежелден атқа үйір, оның
үстіне əскерше ойнал, сап тұруға бейімделіп қалған қазақ жігіттері
көзді ашып-жұмғанша ат бағандарының бойына өрілді де, əп-сəтте
лек-легімен толқыған дүбірлі қол, дүрмекті топқа айналып кетті. Əлгі
айқай тағы да өктем-өктем шығып, үйіріліп қалған қалың аттылының
ірмегін қолмен жазып жібергендей болды.
— Базар алаңына, марш! — деп команда берді баяғы Орақов.
Базар алаңы бос болатын. Жалғыз-ақ жылқы ұстайтын көпір жақ
бетте тиеген екі арба пішені бар бір Жауғашты тұр еді, лап беріп почта
жақ беттен сау ете қалған қалың аттылы сол пішеншіге тура тартты.
Лекітіп жортып келген бойы арбаны қоршалай түсті. Алдында
Орақовтың өз жүздігі, оның өкшесін баса Жолмұқан жігіттері, оған
жалғаса басқалары да үйреншікті ондық тəртібімен казармадан топтобымен қозғалып еді. Пішенші сасып қалды. Ол бейне, мына жаланған
атты əскер «шоп жетпей қалып аттарына пішен ала келді ме?» деп
күдіктеніп еді. Бірақ, тұп-тура келген атқа отырысы берік, келбеті де
айбатты, мұрты қою, өткір көзді қара жігіт алдыңғы арбаны
жанамалай келіп ер үстіне дік етіп шаншыла қалды да, қарғып
пішеннің үстіне шығып кетті. Оның соңындағы бір жігіті жерде
тақымынан босап қалған аттың тізгінін ұстай алды да, үзеңгісіне
шірене түсіп кейінгілерін қолын көтеріп бөгеп, қатарынан асырмай,
пішенді арбаны қоршай қойды. Арт жақтан лек-легімен ентелей жекен
аттылар алдыңғыларға бөгелді. Бірнеше минуттың ішінде өзінен өзі
дөңгелене қалған үлкен аттылы қорған пайда болды, қорғанның
ортасында арба пішеннің үстіне əдейілеп тұрғызған мінбедегі
шешендей қол сілтеп Орақов сөз бастады. Оның бастапқы айқайы
кейінгі жақтағылардың дүбірі тұншығып, дабыр-шуына төтеп бере
алмай жоғалып жатты.
— Жі-гіт-тер!— деп шұбатылды əрідегі адамдарға əлсіз естілген
дауыссыз дыбыстар.
Аздан кейін жұрт қимылы саябыр тартты. Пішен үстіндегі шешен
дауыстың жетпегенін қолымен меңзеп, жігерлене түсіндірді. Ол оң
қолын жоғары көтеріп саусақтарын санаңдар деген адамша жая түсті
де, жұдырығын түйіп, алдыңғы жақтағы, алыстағы əлдекімге күш
көрсеткендей кіжінді. Жанындағыларға оның тістене түскен жағының
бұлшық еті бүлкілдей қалғаны да көзге шалынды. Алайда оның сөздері
бейне бір жəрмеңкеге жиналған қарақұрым жандай, қаптаған аттылы
жауынгерлердің құлағына тегіс жетпеді, Осыны сезген Жолмұқан
арбадан кейінірек тұрып, Орақовтың сөзін қайталап жеткізе бастады.
— Үш адамнан басшы сайлаңдар!
— Үш адамнан басшы сайлаңдар!
— Жоламанов басшы болсын!
— Жоламанов басшы болсын!
Бұл сөздерді жалғыз Жолмұқан емес, кейінгілер де қағып алып,
алаңның шетінде аттары ішке, қалыңға кірмей ойқастап жүргендерге
де жеткізді. Бір кез Жолмұқан:
— Қосшысы Орақовтың өзі, есіттіңдер ме, жігіттер. Орақұлы!
Орақұлы!
— Батырбек болсын үшеудің бірі...
— Батырбек!— деп айқай салды.
Алдыңғы саптағылар
түйгендей болды.
Орақұлының
сөзін
жадына
жақсылап
— Бір жағадан бас, бір жеңнен қол... бір адам бастамай іс бітпейді.
Бəріміз бір басшыға бағынамыз.
Əйтпеген күнде береке болмайды...— деп ұғындырды. Оның біраз
сөздерін жұрт жақсылап тыңдап үлгермей, арт жақтан бір адам:
Почта! Почта! Телеграмм!— деп барқырады.
Қапелімде жұрт бұл сөздің мəніне түсінбей толқи түсті. Бірақ
кешікпей дүр ете қалды.
— Почтаны қолға түсіреміз...— деп шаба жөнелді жаңағы
барқыраған адам.— Айда! Почта!..
Бір топ атты барқыраған жігіттің соңынан шапты.
Əлденені
жігіттеріне:
ойына
мықтап
түйгендей,
Жолмұқан
қасындағы
— Кеттік!— деді.
Оның жігіттері бөлініп, топтың ортасынан суыртпақтан созылған
жіптей, іркілместен жылжып, шетке қарай жүре берді.
Нұрым пішен тиеген арбаға таяу жерде тұрып Орақұлының сөзін
басынан бастап тыңдап еді. Ол жақындап келген Жоламановтың
жасағына қосылды да, жүз басының тəртібімен полктың интенданттық
қоймасына ат қойды. Лекітіп келген қырық-елу қаралы əскерге қарсы
тұрарлық қоймада адам жоқ еді. Уəлидің флигель үйінде бұққан қойма
бастығын Нұрым тани кетті.
— Ағайын, қойманың кілтін бер, əйтпесе есігін қиратамыз,— деді ол
өзіне таныс татарға.
Бұл татардың атын білмесе де, тап осы флигель үйдегі Оразға сан
рет келіп жүргеннен, Нұрым онымен сырттай танысты.
— Уаллаһи, мені харап еттің, малай. Лучше Қалыбай əпенденің өзін
келтіру керек еді,— деп татар қарсыласа қоймаса да, жалынажалбарына өтініш жасады.— Сен малай, таныс малай едің...
Ол татарға жауап беріп үлгергенше, саудагердің үлкен үйі жағына
Орақ шыға келді де сөзге араласа кетті.
— Жігіттер, бұл мүлік көптің мүлкі, мына өздеріңіздің мүлкіңіз.
Сондықтан бұл полковой складтың кілтін өздеріңіз алыңыз. Сенімді
адамнан бақташы қойыңыз,— деді ол анталаған жігіттерге. Сөйтті де
өзі көптің арасына кіріп кетіп, Жоламановтың қасына жетіп барды.
Екеуі оңашалана қалды. Көп кешікпей Жоламанов бұрылып:
— Жұнысов, сен мына қойманың кілтін өз қолыңа аласың,
жігіттеріңмен бірге мүлікке ие боласың. Бір жанды маңынан
жүргізбейсің, күш көрсетер офицерлер кездессе қару жұмсайсың.
Штабқа хабар етесің. Қалған жарлықты өзім беремін,— деді. — Хұп!—
деді Нұрым.
Қапи Мырзағалиевтің ісіне де, мінезіне де түсінбей, бірақ əлденеге
іштей сеніп, интендантствоға келген Ораз өз құлағына өзі сенбеді, өз
көзіне өзі нанбады.
— Ешбір адамға кіруге де, шығуға да рұқсат жоқ, писарь мырза.
Киім-кешек, мүліктің бəрі ғаскер комитетінің қарамағында,— деді
Нұрым, Ораздың алдынан шығып.
Ораз күліп жіберді де:
— Хұп, ондық Жұнысов,— деп, оң қолын құлаққа апарды.— Сізге
ғарза беруге бола ма?
Нұрым «Ғарза беруге бола ма?» деген сөзге жауап таба алмай қалды.
Ол тек қасындағы жігіттеріне:
— Ешкімді жібермеңіз!— деп ішкі кеңсенің кіре берісіне басын
сұқты да, Оразға кір деген ишара берді.
— Кім қойып кетті?— деді Ораз сыбырлап.
— Орақ.
— Орақтың кім екенін шамаладың ба? Не айтты?
Нұрым еш нəрсе білмейтінін, тек қана жасақшылар комитетінің
бұйрығынсыз бір жасақшы қаладан шықпайтынын, əркімнің өзіне
жүктелген міндетін орындайтынын айтты.
— Өз құлағыма өзім сенбей, өз көзіме өзім нанбай тұрмын,— деді
Ораз.
Сөйтті де Нұрымға:
— Жақсы, Нұрым. Өте жақсы! Мен кеттім. Өз жұмысыма...— деді.
Ораз үлкен ойға қалды. Оны ойландырған оқиғаның бірінің соңынан
бірі тізбектеле бергені, аз уақыттың ішінде тып-тыныш жатқан қала
мен жайбарақат жүрген жандардың сендей соғылысып, əлдеқайда
үлкен бір арнаға жөңкігені болады. «Осының бəрі бір адамның
дегенімен жүріп жатыр ма, əлде бет-бетімен, біріне бірінің байланысы
жоқ, кім қалай толқыса солай кетіп жатқан стихия ма? Бас себеп неде?
Неден басталды? Енді немен тынады?.. Орақ кім? Батырбек қайда?
Үріккен жылқыдай жұрт жөнге ойыспай кетпесе не етті. Мұны тектентек тастамайды... Басуға ғаскер шығып қалмаса қайтсын!.. «Қала
кішкене болса да, жаяу жүрген адамға о шетімен бұ шеті бір көш
жердей еді. Мекемесінен пəтеріне, пəтерінен казармаға жеткенше Ораз
алқынып қалды. Ығы-жығы болған жасақшылар казармаға бірі кіріп,
бірі шығып жатыр. Біреумен біреудің ісі жоқ, əлденеге елегізе түскен
халық. Демін алып, терін сүртіп отырып Ораз, қарапайым
жасақшылардың не болып жатқанын түсінбейтінін аңғарды.
— Командирлерің қайда?— деп сұраған Оразға біреуі:
— Командирді қойып, енді аман-есен елге жетіп алсақ болар еді,—
деп көкейіндегі ойын айтты.
Батырбектің, Орақтың да қазір қайда екенін казарма ішіндегілер
білмеді. Тек қана казарманы бақылаған ондық барын айтты, бірақ ол
ондық асханаға кетті,— десті.
Күн бесіннен төмен түскен кез еді. «Əлде пəтерге барып дем алсам
ба екен. Мынадай қаланың асты-үстіне шығып жатқан кезде жатуға да
болмайды. «Əлде түрмеге соғып, ебін тауып Меңдігереймен
ақылдассам ба...»— деп бөгелген Оразға жоқ жерден Батырбек кездесе
қалды. Бұл екі арада сөйлесуге де мұрша бермей казарманың арт
жағынан шауып шыға келген бір топ аттылының алдындағы
командир жігіт келе айқай салды.
— Он бес адам, тез аттарыңа мініңдер де, мына Батырбектің соңына
еріңдер. Он бесің маған ересің. Тез! Атқа ұмтылыңдар!— деп команда
берді.
Бұл Ораздың кеше ғана Мырзағалиевке жіберген Орағы еді. Ал
қасындағы Батырбек Оразға:
— Ойбай-ау, сен не істеп жүрсің мұнда, атың қайда?— деді.
— Ат болмай қалды. Қалекең жегіп кетті,— деді Ораз жаяулығына
қорынғандай.
— Тез бар да, конюшнядан ат алып мін. Өзің жə маған, жə Ораққа ер.
Ораздың аяғы жерге тиместен конюшняға қарай жүгіре жөнелді.
— Қазір біз абақтыдағыларды босатамыз. Абақтыны алуға келген
кісіні білесің бе? Кəдімгі Мəмбет!— деді Батырбек қатарласа шапқан
Оразға.
Ораз үндемеді. Бұл түсініксіз қимылдың басында да Мəмбет,
аяғында да Мəмбет болатынына ол шəк келтірген жоқ еді. Ол
Батырбекке білемін деп те, білмеймін деп те тіл қатпастан оңай
табылған əскер атын тебіне түсіп ілгері ұмтыла берді.
Абақты бұлар жетпей-ақ ап-сап болған екен. Бір қора жаяу адамды
соңынан шұбыртып интендантствоға қирай жөнелген аттыларға келіп
қосылған Батырбекке Мəмбет жөнді жауап бермеді.
— Интендант Қалыбай бар ма, əлде қашып кетті
Соның өзін де ерту керек,— деп, Мəмбет өз ойын ортаға салғандай
болды.
Ал Батырбек оған:
— Интендант жоқ, мүлік басында біздің Жұнысов дейтін жігітіміз
тұр, — деп еді.
— Қай Жұнысов?— деп, Мəмбет құлағын тіге қалды. Батырбектен
бұрын оған Ораз жауап қайырды.
— Өлеңші Нұрым дейтін жігіт. Фамилиясы Жұнысов.
— Білемін. Өлеңші қара.
Онан басқа сөзге орын болмады. Мəмбеттің пішініне, атқа
отырысына риза болған Ораз «Шойқара десе — Шойқара екен ғой. Бірекі адамды қамшымен ұрып жығып кетуге де шамасы келерлік» деп
ойлады.
— Не бəрің, қанша адамсыңдар?— деп сұрады Мəмбет абақтыдан
босағандарға қарап.
— Бір санағанда алпыс сегіз адам болып едік. Қазір онан-кем болуға
тиіс,— деді бір əскер киімді тұтқын ілгері шығып.
— Неге кем болуға тиіс?
— Қашып қалғандар бар...
— Қашып қалса қала берсін. Қалғандарың да жетеді.
Сендерге мына жерден етік пен шинель бергіземін. Кетерде ғаскер
қатарына кіремін деушілер болса, оларға ат-тұрман, қару-жарақ
беремін. Ұқтыңдар ма?— деп айқай салды Мəмбет.
— Ұқтық!
— Ұқтық!
— Ұқсаңдар сол. Ғаскерге кіремін дегендерің былай шығыңдар.
Əлгі жауап қатқан əскер киімді жігітке ілесіп, берекесіз топтың
ішінен гимнастерканың погоны, түймелері жұлынған, белінде белбеуі
жоқ бес жігіт бөліне берді.
— Біз өзіңмен бірге боламыз, Мəмбет аға,— десті олар жамырап.
— Мыналарға жаңа шинель, жаңа етік, ер-тұрман бер, Жұнысов,—
деп жарлық етті Мəмбет.
— Хұп, Мəке,— деді тілдесуге білмей тұрған Нұрым қуанған
пішінмен.— Ақыры кездестік, Мəке...
Сөйтті де ол жігіттеріне иек қағып қоймадан керек шинельдер мен
етіктерді шығарта бастады. Етік пен шинельді көргенде, күні бойы не
қыларын білмей тұрған қазақтар өзара күбірлей қалды.
— Жасақшы болғандарға ат-тұрман да бере ме, сонда?
— Ат-тұрман түгіл мылтық, қылыш, оқ-дəрі береді.
— Біз де жазыламыз десек қайтеді?
— Мəмбетке ерсең...
— Су түбіне кетерсің дейсің бе?
— Жоқ-ау...
— Жазыл... Нең кетіп барады...
— Пəле болып жүрмесе?
Күбірлескен шаруалардың бата алмай тұрғанын көріп Мəмбет ақыл
айта бастады.
— Сендер ғаскер болмай-ақ қойыңдар. Онан да елдеріңе қайтып,
бұзық старшындарыңды ауыздықтаңдар. Ал мынадан бір-бір аяқ киім,
қаласаңдар шинель алыңдар,— деді.
— Қожаң берсе қойныңа сал деген. Керек тастың ауырлығы жоқ,—
деп, шаруалар шинель мен етікке жармаса бастады.
Мəмбетпен бастапқы тілдескен жасақшы жігіт Нұрымға қарап:
— Аға, мына үйде тамақ жоқ па екен?— деді қоймадан ілгері көше
бетте тұрған саудагер үйіне көзін салып. Жасақшы болғаннан бері
тамаққа көңілі кете беретін Нұрым, бұл ашыққан жігітті аяп кетті.
— Қазір сіздерді тамақ ішкізіп, казармаға орналастырады. Бұл үй
саудагердің үйі ғой. Мынау қойма соның шоланы болса керек,— деп
жұбатты өзегі талған жас солдатты.
— Жұнысов, мұны сен істейсің, бесеуін де тамаққа тойғызып, аттұрмандарын қолына беріп, өз қарамағыңа аласың. Кешке маған
жолығарсың,— деп Мəмбет қозғала берді.
— Қай жерде жолығамыз?— деген Нұрымның сұрағына ол:
— Табасың ғой,— деді жүре сөйлеп.
Өздері тобын жазбастан қару-жарақ қоймасына асты.
4
Кешікпей Жымпиты көшесінде шолақ аттылар пайда болды.
Ұлы жолдан аулақ жатқан бұл аядай қаланың үстінен бейне бір сел
жүріп кеткенге ұқсады. Ойқастаған жасақшылардан өзге көшеде бір
жан аяғын қия баспады; жай халық терезелерін тас бекітіп үйді-үйіне
бұқты; саудагерлер дүкендерін қос құлыптап үлгерді; чиновниктер
мекемелерін тастай салып бет-бетімен шашылған сынаптай жоқ
болды; басшы правительдер үлгергені қаланы тастай қашты,
үлгермегені берік шоландардың түкпіріне тығылды, кейбіреулері
мешіт пен шіркеудің қойнына сүңгіді. Əскер басшылары да, үкімет
адамдары да бұл бүліктің неден туғанын, немен тынарын шамалай
алмады. Тек қана лап қойған аттылы-жаяулы жасақшылардың бет
алдында тұрмауға тырысты.
Түрмені, қару-жарақ қоймасын, интендантствоны басып алған топ
бір кез ұзын көшенің бойымен жүйткіп мекемеден мекемеге төнді.
Бекітулі есіктер топсасынан қайрылып, жақтауымен қоса опырылып
шалқасынан түсіп жатты; қақпақты терезелер өжелене түйген мылтық
құндағына төтеп бере алмай күрс-күрс сынды; көшеде қағаздан боран
борады: кеңсе делосы жарылған жастықтай бұрқырады; правитель
кеңсесі мен Земуправа үйінде көптеген іс пен сан қабат дүниені от
жалап кетті...
Бас кезінде, базар алаңынан штабқа жөңкіген жиырма-отыз жігіттің
үш-төрт офицер жолын бөгегендей болып еді, бірақ таңқылдаған наган
дайсына өшіге ұмтылған қалың аттылы қарсы шыққандарды жапырып
танап өтті: екі офицер мылтықтың құндағы мен қылыштың қырынанақ қаза тапты. Ал, асауға анадайдан бұғалық тастап үйренген қазақ
жігіттері бір-екеуін мойынан шылбыр тұзақтап тақымға салып əкетті...
Белорус пен Кириллов «казак атамандарына бас имейміз?»
«Жоғалсын казак-орыстар!» «Жоғалсын бас кесер Кириллов! Бас кесер
төрелер!» деген шу күшейгеннен кейін бас қорғау əрекетіне кірісіп еді.
Бұлар кешке дейін аттарымен мал дəрігерлік пунктінде бұғып отырды
да, қараңғы түсіп көз байланған кезде қаладан шығып кетті.
Абақтыдан босанғандардың ішінде Меңдігерейдің жоқтығы Оразға
күдікті ой салып еді. Бірақ бетіне қарауға жүз сескенерлік Мəмбетке
бұл жөнінде сөз айтуға бата алмай, дүрмекке еріп ол біраз жүрді де
Батырбекке:
— Батырбек аға, біз осы ең зиянды адамдарды неге тұтқынға
алмаймыз? Бұлар ес жинағаннан кейін аямайды ғой,— деді.
Батырбек оған жауап қайтара қоймай əлдене ойлардың құшағында
келе жатқанын көріп Ораз тағы да:
— Ең болмаса полицмейстр төрені қолға түсіру керек еді,— деді.
Бұл сөз Мəмбеттің құлағына шалынып қалды.
— Жігіттер, еріңдер соңыма!— деп команда берді ол кенеттен.
Мəмбет бастаған жаққа қалғандары да шаба жөнелді. Бірақ Ораз да,
Батырбек те оның қайда бастағанын анық білген жоқты.
Əдемі қақпалы, кəшекті терезелі үлкен үйдің кең ауласына
Мəмбетке ілесе топ аттылының көбі еніп кетті, тек бірер жігіт қана
қақпа алдында қалды. Не ит дыбысы, не қыбырлаған жанның жүрісі
жоқ бұл салтанатты жай сырт қарауға бейне бір иесіз қалған үй сияқты
көрінді. Бірақ үй иесінің зəре құты қалмай үнсіз бұққаны жайнап тұрған
жиһаз бен жаюлы жатқан тағам жайлардан көрініп тұр еді. Мəмбеттің
соңынан ере кірген Батырбек пен Ораздың көзіне екінші бөлмеде əйел
жүргендей болды да сол мезет:
— Бері жүріңіз, Мəмбет аға,— деген дауыс естілді. Төрге қарай
адымдай озған Мəмбет үлкен бөлменің ортасында тұрған столды
айналып өтіп, екінші бөлменің есігіне беттеді.
— Мынау кімнің үйі өзі, тұзаққа түсіп қалмайық,— деп сыбыр етті
Батырбек.
Бұл сөзге елең ете қалған Ораз ілгері ұмтыла берді, бірақ Мəмбет
дыбыс берген əйел бөлмесіне кіріп те үлгерді.
— Айттым ғой, Мəмбет аға келеді деп. Қалайда келеді деп едім,
ақыры айтқаным келді. Жоғары шығыңыз, Мəмбет аға,— деді баяғы
европаша киінген үлкен көзді сұлу қара торы қыз.
Шаһзаданы Батырбек те көрген жоқ еді. Мұндай қыз кездесерін
Ораз да білген жоқ. Үйдің де, қыздың да кімдікі екенін білмей екеуі де
аңтарылып қалды, кірген бойы босағада тұрып қалды. Мəмбет қызға
сəлем-жауап қатудың орнына:
— Төре қайда? Бері шықсын!— деген сұрақ пен бұйрығын қосарлай
жекірді.
Қыз Мəмбеттен жасқанбады да, қабақ шытып қатты үніне
ашуланбады да.
— Мəмбет аға, сіз менің шақыруыммен келген қонақсыз. Өтірік