Ақ Жайық - 10

жетіп алу мақсаты басым еді.
— Солай дейсіз бе, Əбеке? Елге жетіп алған жақсы болар еді, апырай, мына жүкті тастап кететін жер де жоқ!
— Мына жерде біздің бір бақташы шал бар, жолдан екі шақырымдай
жер бір бүйір. Жүкті сонда қалдырыңыз да, əйтеуір ана төрт қапшық
қағазды жарты қапшықтан болса да маған жеткізіп беріп тұрыңыз.
Менің соңыма түсуші көп болады, сіз елеусіз адамсыз, жүн-жұрқа сатып
алуға келген саудагер деп ойлайды сізді. Əлдеқалай көзге түсіп
қалатын күн болса «зат орау үшін сатып алған макулатура еді, «Орал
жаршысы» газетінің редакциясынан алдым» дей саларсыз,— деді
Əбдірахман.
— Ал, сонда сіз өзіңіз қазір қай жаққа кетпексіз?
— Мен елге соғып, үй-ішін көріп, сонсын істейтін жұмыс көп, соған
кірісемін...
Бəйес басын шайқады.
— Бір секірдім құтылдым, екі секірдім құтылдым, үшіншісінде
тұтылдым... деген. Мұныңыз болмайды, ақсақал, бұл ақылыңызға да
жартылай көнейін, бірақ ауылға барамын деген ойыңыз балалық іс.
Түйені тығып қойсаң таба алмайтын қалада қала алмағаннан кейін
ауылдың ішінде адырайып отыра алмайсыз. Мен сіздің ауылыңызды
айтамын. Жүкті бақташыға тастаймыз, оныңыз дұрыс ақыл, ал екеуміз
екі атқа мініп, біздің елге кетеміз. Қолыңыз жазылады, тынығасыз,
сонан кейін істейтін ісіңізге кірісе бересіз. Біздің елден сізді ешкім
іздемейді. Шалдан ер тоқым табыла ма өзі бізге?— деді Бəйес, əңгіме
тек ерде қалғандай.
Бəйестің ақылы Əбдірахманға ұнап кетті. Əсіресе оның: қолыңыз
тəуір болғаннан кейін «учителім, есепшім» деп елді өзім аралатайын,
керек болса тап осы «дүкенші» болып келе жатқан формаңызбен
қаланың ішіне де алып кірейін дегені үлкен ақыл көрінді.
Сөйтіп бұл екеуі сиыр сəске кезінде атқа салт мініп, ат құйрығын
шарт түйіп, бөктерген қос қоржынымен Ханкөлі арқылы Бəйестің
ауылына тіке асты.
— Біздің ауылға ең төте жол осы Ханкөлі, жолы жақсы болғанмен
Сүттігенді бұрыс, көп бұрыс,— деді Бəйес.
2
Бұл күні Һарон Құрбановты жылы жүзбен қарсы алды. Ол: бір
беткей, сыры ішінде, жүзі өмірі жұмсақтық шырай бермейтін жұмбақ,
қулықты, басқадан өзгеше, тіпті оғаш мінезді бұл адамды енді қайтып
оралмас деп те ойлап еді, өйткені тілмашты жасыта қоямын деген əдіс
өз ойынша да тыпыр еткізбейтін дəлелді емес, абай-қоқайға жақын.
Əрине үстіңнен «кіршік келтіретін мағлұмат бар» деп меңзегенге басқа
кісі болса көк теректің жапырағындай қалтырар еді, Құрбанов ондай
солқылдақ жан емес. Табанды жəне дегеніне айнымай жететін
көкбезер. Қандай-қандай жаңалық əкелді екен?..
— Отырыңыз,— деді ол, қарсы жүріп келіп Құрбановтың қолын
алып.
— Рақымет, сұлтан. Отырып əңгімелескендей үлкен жұмысым жоқ,
жəне ұзақ отырып сізбен жайлы кеңес құратын қазір уақыт та тар. Сіз
кеше бір адамның атын атадыңыз, сол жөнінде бір ауыз сөз. Бірақ бұл
менің сізге міндетті болып жеткізген жасырын мағлұматым емес,
ондайдан менің аулақ жүретінімді өзіңіз де жақсы сезесіз...
— Жоқ, жоқ, Құрбанов мырза, мен сізді жасырын мағлұмат
жеткізетін адам деп ойламаймын, ондай ұсақ жұмыстың шеңберіне сіз
симайсыз да. Мына тар заманда үлкен азаматтық борышты ғана
ескерттім мен,— деп Һарон тілмаштың ыңғайына көше демдей
сөйледі. Құрбанов сəл бөгелді де, тамағын кенеп қойып күңгірттеу үнді
жуан дауыспен сөзін жалғастырып кетті:
— Жақ-жақ партия болып тартысқан қызу жандардың күресінен
мен бір аулақ қалған адаммын. Мұным либералдық па, болмаса
бойымдағы жасық мінезден туған кемшілік пе — өзім бағалай
алмаймын. Бірақ сол адамдардың қандай жандар екеніне, қалың
халықтың ішінде қандай тірегі бар екеніне шалақұмар жанмын. Сіз
Əбдірахмен Əйтиев дедіңіз, оны мен бұрын да естетінмін, тіпті бірер
жерде кездесіп, сөйлескен де адамым болатын. Сізден шыққаннан
кейін «осы қандай адам екен?» деген ой басымнан кетпей қойды. Тіпті
кездейсоқ, əлдеқалай болмашы бір жəйт мені оның жəне
жолдастарының ақ қардың үстінде қалған айқын іздей, тастап кеткен
бір документінің үстінен түсірді. Бұл бір ғажап оқиға. Батыл істі,
реальный амалды жүзеге шығаруға тайынбай кіріскен геройлардың
қимылы. Өзім үлкен идеяға ұмтылған ессіз ердің кеудеге симай
тулаған мықты жүрегін жаратамын. Міне соны, сол документті ғана
көрсетейін деп келдім. Мына қағаздың (ол омырау қалтасынан
əлденешеге бүктелген қағаз суырып алды) айтуына қарағанда мұны
жазғандар қазір жə Қараобада, Шыңғырлауда, Требухада, Күйікқалада,
Дарьинкеде, Барбастауда, дұрысырағын айтсам бар жерде де болуы
керек.
Һаронның епті келген кішкене саусақтары қағазды көзге ілікпестей
шапшаң жазды да, жіті көздері жазуға қадалды. Бұл бір қысқаша ғана
хат еді. Оқи бастағаннан-ақ Һаронның кішірек қара торы маңдайы маса
шағып алғандай тыржың ете қалды. Көзін алмай ішінен табалай қарап
отырған Құрбановтың көзіне сұлтанның қағазды ұстаған қолы селт
еткен сияқты болды. Қағазда былай делінген еді:
«Түрмедегі кіріптар жолдастарға!
Құтырған ақ генералдар мен атамандар ақтық рет тірсектен алып
жатыр. Царизмнің бұралқы сақшысы обер полицейский Һарон
Қаратаев ит қорадан шығарып бар сыщиктерін қалаға жауып жіберді.
Қаланы əзірге бір топ салпаң құлақ төбеттерге тастап кетіп жатырмыз.
Орынборға, Самарға, Сарытауға хабар жеткізіп күш сұрауға адамдар
аттанды. Біз жеңімпаз Қызыл гвардия келіп жеткенше анау қалың
деревнялар мен селолардың шаруаларын, жұмыскерлерін, басқа да
саналы азаматтарын, кең сахарасында теңдіксіз тұншыққан қазақ
елінің еркіндік іздеген ер жігіттерін, жарлы-жақыбайларын қолына
құрал беріп атқа мінгізбекбіз. Біз көппіз. Жау аз. Қажымаңдар!
Күтіңдер! Келеміз!
Куйте из цепей мечи!..20
Əйтиев, Колостов, Паромонов, тағы басқалар.
2 апрель, 1918 жыл»
— Бұл қайдан шыққан қағаз?— деді Һарон қолы дірілдеп, орнынан
шеткерірек ысырылып.
— Мен жаңа айттым ғой, əлдеқалай үстінен шықтым деп. Маған бір
татар шалдары əкеліп берді. Бір орыс кемпірінің қолынан да көрдім.
Олардың айтуынша кешеден бері осы қағаз бүтін Сенная көшесін
аралап шықса керек жəне базар айналасындағы дүкендердің бəріне де
жапсырылған ба, қалай? Сіз, қалай деп табасыз, мықты жазылған, ə?
Əрине, аздап тіл тигізген жері де бар...
— Ұят емес пе, сізге осындай сауал беру,— деді Һарон түсі
қуқылданып.
Аң-таң қалғандай Құрбанов иығын көтерді.
— Меніңше, логикалы. Сіздің мұны елемегеніңізге қайранмын. Сіз
Əйтиев бүлікші дейсіз, мұныңыз шындыққа жанасыңқырамас,— деді
Құрбанов ешбір кекесінсіз.
— Сіздің өзіңіз, соларға тілектессіз, сондықтан логикалы көрінеді,
мұндай сұмырай жазулар!
— Сіз ғафу етіңіз, Һарон сұлтан, ойлансаңыз бұл жазуда көп шындық
бар. Орынбор, Самар, Сарытау көмегі... Қызыл гвардия деген сөздер
ақиқат бар нəрселерді байқатады.
— Былшыл үгіт. Сіз мені насихаттау ниетінде шығарсыз, сірə, сөз
саптауыңызға қарағанда. Əлде Əйтиевтің жағына шықтыңыз ба?
Һарон осы пікірім дұрыс дегендей Құрбановтың көзіне қадала
қарады. Бірақ тілмаш салқын езу тартып:
— Əйтиевке мені қосақтауға тым алшақ жатыр ғой арамыз. Менің
қайран қалатын нəрсем, Əйтиев халқына сүйенеді, көпке сүйенеді. Ал,
мына сіздің қираған монархияның бөлшегін қармауыңыз түсініксіз-ақ.
Түбі сіз мына колонияшыл Войско үкіметіне де керексіз боп қаласыз,
қазақтар да сізді маңына жуытпайды-ау деп ойлаймын,— деді ол,
аяныштан гөрі табалағандай бір үнмен.
— Туркоман21, фанатик22. Монархияға бұл сияқты қатеріңізді тіге
берсеңіз мен сізді тұтқынға алдыртамын,— деді Һарон дауысын
өзгертіп.
Құрбанов дауыстап күліп жіберді.
— Ғафу етіңіз, сұлтан, артық сөз кетсе. Мен сіздің бетіңізді
жыртайын деген ниетте емеспін, ондай пиғылдан құдай сақтасын. Өз
түсінгенімді ғана айттым. Сонсоң сіз мені тағы да қорқыттыңыз, бұл
жарамас. Мен де, сіз де бір үкіметке қызмет істеп келдік. Мені сол
үкіметтің заңы бойынша ешкім ұстай алмайды — оны сіз білуіңіз
керек— прокуратурадағы ешкім маңдайымнан қақпайтын уəкілдік
куəлікті оқымасаңыз, оқып көруіңізге болады. Ал, Əйтиевтің құрамын
деп күш салып жүрген үкіметі ұстаймын десе, онда əңгіме басқаша,
оған қарсы тұратын менде күш жоқ. Сонан кейін, сұлтан, сіздің атшанаңызбен, кучеріңізбен, тіпті адъютантыңыздың қорғауымен
большевик Бақытжан Қаратаев кеше қаладан шығып елге кетіпті, əлде
сіздің большевиктердің біреуін ұстап, біреуіне пана болатын правоңыз
да бар ма?— деді Құрбанов ащы кескінмен.
Һарон шошып кетті:
— Не дейсіз?— деді ол түсінбей қалған адамша таңданған пішінмен.
— Сіздің ат-шанаңызға мініп, адъютантыңызды алып облыстың
Совдептің мүшесі юрист сұлтан Бақытжан Қаратаев кеше қаладан
шығып, ішкі бетке қарай кеткен. Соған қарап мен сіздің
большевиктерге меңзеген көреген көзіңіз бірде жұмылып, бірде
ашылып тұра ма деп ойлап қалдым. Мүмкін Бақытжан Қаратаевты сіз
тоқтатуға праволы емес шығарсыз?
— Жала. Өсек. Жалған сөз. Маған мұны əдейі айтып отырсыз,
қасақана кек алу үшін айтып отырсыз. Мен ол большевик Қаратаевты
қолыма түссе алдымен ату жазасына бұйырар ем,— деді əбден-ақ
бойын билей алмай іштей қалшылдап кеткен Һарон.
Құрбанов тағы да күлді.
— Сіз ғажап адамсыз! Менің кек алғандай сізбен өшті-қасты болып
көрген жерім жоқ. Жəне мен сізбен салыстырғанда кішкене адаммын,
қолымда өкіметім, болмаса жазалау орындарым жоқ адаммын. Сіздің
құдіретіңізге қарсы келер шамам жоқ. Екінші, сіз Бақытжан
Қаратаевты өзім атар едім дейсіз, мұныңыз да аңғырт сөз: Бақытжан
Қаратаев жиырма бес-отыз жыл юрист болып істеген адам, думаның
депутаты, жасы кəрі, оны ату былай тұрсын тергеуге алуға да
правоңыз жоқ,— деді.
— Жиырманшы июнь заңымен ату емес, асу жазасы беріледі өкімет
құрылысына қарсы қол көтерген жандарға.
— Тағы да заңсыз. Жиырманшы июнь заңы Керенскийдің заңы.
Қазір оның өкіметі түгіл өзі де жоқ. Жəне сіз монархияның оң көзісіз,
монархияны құлатқан Керенскийдің заңын қуаттайсыз ба? Өте қызық
əңгіме! Жақсы! Мұның бəрі жай əңгіме, дұрысына келсек, менің
айтайын дегенім, жоғарғы хат жөнінде ғана еді. Көргенше қош
тұрыңыз. Қалай болғанда да бір бірімізге алты аласы, бес бересіміз жоқ
адам болып шықтық. Сіздің Бақытжанды қашырғаныңызды мен
Войско үкіметінің бастығына мағлұм етпейтінімді өзіңіз де жақсы
білесіз,— деп ол басын да иместен адымдай басып кабинеттен шығып
кетті.
Һарон төре ұзақ ойланды. Бірақ ол мына «безерген тілмашқа»,
қанша зəрін төгіп, оны атып жібергендей жек көрсе де найзасының
ұшын басқа жаққа бұрды.
Бір-екі сағат өтпей-ақ полиция мен атты қазақтардан құрылған
үлкен отряд қуғынға шықты. Бақытжан Қаратаевтың соңынан
Қақпақтыға бет алып Ешмұхамбетов бастап он бір адам жөнелді де,
комиссар Əбдірахман Əйтиевті қолға түсіруге қырық кісіден құралған
бір топ əскер екіге жарылып, бірі Əбдірахманның Қараоба болысына
қарай, бірі төменгі Барбастау мен Сүттігендіге бет алды. Отряд
бастығы Айтқали Абылаев Əбдірахманды Үйректікөлден табам деп
ойлады; Ханкөлі арқылы көпірлі Аңқатыға кетеді деп ол ойлаған да
жоқ.

ЕКIНШI БӨЛIМ
БІРІНШІ ТАРАУ
1
Бəйесті жұрт «саудагер Бəйес», «епті Бəйес» дейтін. Бірақ ол епті
болғанмен саудагер емес-ті. Акчуриндердің етек алып кеткен, елдегі
көп дүкендерінің бірінде сатушы болатын. Бай татардың бас
дүкеншісін араға салып, Бəйес қыбырлаған жанды қия бастырмай
тұрған «Атты қазактар үкіметінен» қырға товар алып шығуға рұқсат
қағаз алды да, ежелгі досы Əбдірахман Əйтиевке «сатушы» деген
мандат тапты.
Сөйтіп оны Аңқаты өзенінің Шалқар көліне құйған сағасындағы
Тəржімен мешіті деп аталатын ауылға — өз үйіне алып келді.
Жаңалық хабарларға құлағын тосып, елге келген адамды есепке
алып отыратын жұртқа Бəйес Əбдірахманды «таныс учитель еді,
жерді, жағдайды ұнатса күз осында бала оқытуға шақырамын, əзірге
қонақ болуға келді» деп жариялады. «Жер тайғақ, жол жаман, келе
жатқанда иығын жарақаттап алды» деп Əбдірахманның топшысына
қазы тартып емдеді; жас сорпа ішкізумен болды; ішуге қысыр қымызы
да табылды; бірнеше күндей мəпелеп үйден шығармай бақты.
Ұзамай өзеннің мұзы бұзылып, сеңі жүрді; ойпаң жерлерді тегісімен
тасқын су басты; иірім-иірім алқаптарды, қамысты қойнауларды
ернектете толтырып көл-көсір жайылған ызғарлы бозғыл су сел
қылып жіберді. Көп уақыт сайлар тұтасып, жылғалар ендеп, өткел
бермей қалды; су жедел шығып, арнасына сараң ығысты...
Ілкі кезде өлшеусіз ұзақ көрінген біріне-бірі ұқсас күндері біртебірте жіті жылжуға айналды; Əбдірахман уақытты кітап оқумен,
қаумалаған жұртпен ертелі-кеш əңгімелесумен өткізді; ол жиі-жиі су
жағасына барып, ұзақ уақыт серуендеп те қайтатын болды.
Халық Бəйестің дүкеншісінен шықпайды, алатын заттың түрі шағын
болса да, біреу шырпы, біреу сабын сұрап келеді. Бірақ көбінің
іздейтіні жаңалық; қолын таңған «учительдің» əңгімесін тыңдауға,
газет оқытуға жиналып қалады. Əсіресе, балық кəсібімен күнелтетін
жағадағы малы аз, егісі жоқ шаруалар мұз аңғарға құлап, су арнаға
түскенше бос уақытын Əбдірахманның төңірегінде өткізетін болды.
Дүниеде не болып жатқанын, Ресейдегі жаңа үкіметтің, Орал
қаласындағы оқиғалардың жайын учитель оларға жалықпастан
ұғындырады; жұрттың көксегенін көз алдына алып келгендей
жаңалықты үсті-үстіне жариялайды; бұрын ертегіде ғана есітетін
əділеттік деген нəрсені қолға ұстатқандай етіп түсіндіреді.
Қаладан шығарда Əбдірахман Лениннің «Не істеу қерек?», «Халық
достары кім?» деген кітапшаларын, сыртын сыдырып алып, түбін
сөгіп, «қажетсіз қағаз» есебінде Бəйестің орап сататын товарға деген
бір буда ескі қағаздарына араластырып жіберген еді. Қазір ол сол екі
кітапшаны қайтадан жинастырып, бет-бетімен орны-орнына қойып,
түбін ине-жіппен мұқияттап тігіп отыр. Сөйлескенде «орысшаға судай»
Бəйес кітап оқи алмайтын; Əбдірахманның түбін тігіп, бүктелген
жерлерін жазып, алақанымен басып-басып қойған кітаптарына
қызғанған пішінмен көз тастайды. Ішінен: «Оқыр ма еді, шіркінді!
Дүниенің астын-үстіне шығарған Лениннің басын айтсайшы, милы бас
деп», ақырындап таңдайын қағып қояды да, «мына бас та бір қазаққа
осал бас емес!» деп ризалық шыраймен Əбдірахманның қап-қара шаш
жауып келе жатқан дөңгелек басына, өткір қара көздеріне, жұқа
танаулы қырлы сұлу мұрнына бірінші рет көргендей қарайды.
— Əбеке, сізге біздің балықшылар өте риза,— деді ол ойын сөзге
айналдырып. — «Жақсы мен жаманды айырып қалдық учитель
келгеннен бері. Сөйлесуге əңгімесі сай, əңгімесіне нақылы сай, біз
сияқты кедейлерді елеп бірінші рет ақыл айтқан осы жампоз. Біздің де
таяғымызды соғатын адам бар екен ғой»,— дейді. Мен оларға
ақырындап қана: «Күні ертең сендерге жерді де, суды да өз қолдарыңа
алып беретін осы кісілер. Оязың, болысың, байың, старшының құриды,
бəріне өздерің қожа боласыңдар. Сендер большевикке жазылыңдар»
дедім...
Əбдірахман терезе алдында қолындағы кішкене кітапшасының
беттерін аударыстырып тұрған күйі Бəйестің сөзін жүзін бұрмастан
тыңдап еді, соңғы сөздерге ол елең ете қалды, бетін жалма-жан бұрып
алып, мұртын насаттана шиырып қойып, күлімсіреп тұрған Бəйеске
қадала қарады.
— Ия, олар не деді?
— «Бұл кісі большевик пе еді?» деп сұрады. Сыр шашпайтын бəрі де
өз адамдарымыз болғанмен мен сізді большевик деп ашық айта
алмадым...
Əбдірахман сəл ойланып қалды да:
— Қате істегенсіз, шын ниетімен сұрағаннан кейін жасырмау керек
еді; халықтың сенімінен артық не асыл нəрсе бар дүниеде? Не деді
жазыламыз деді ме?
— Көмейін айтпай-ақ түсініп тұрмын. Ана ортадағы ауылдан келіп
жүрген көк көз кішкене кісі бар ғой, оның аты Асан. Сол Асан мен мына
біздің Қажымұқан қай жаққа бастасаңыз да еретін адамдар,— деді
Бəйес.
Бұл əңгімеден кейін Əбдірахман мықтап ойланды. Ол жапырайған
шым қыстауларды мекендеген, жыртық жеңді шидем шекпен киген
жандардың тепсініп, теңдік сұрайтынына шəк келтірген жоқ.
2
Жол старшина өте тіміскек еді. Ол Бəйестің күндіз үйінде болмай,
ертеден кешке дейін дүкен төңірегінде жүретінін біле тұра, оңашада
үйге əдейі кіріп əйелінен шыжымдап сыр тарту ниетіне кірісті. Оралда
болып жатқан өзгерістерді еміс-еміс есітсе де, старшина оған жете
түсінбейтін. Өзгеріліп, өңделіп, жұмбақтанып жететін көп əңгіменің
елге молырақ тарағаны Жымпиты үкіметі, бұл бейне бір толып кеткен
бүге мен шігелердің ортасындағы алшысынан хан тұрған қызыл
асықтай Жолдың көз алдына келе береді жəне оған үлкен сүйеніш
сияқты көрінеді. Жолға ең керегі: «Хан Жəһанша бұрынғы билер мен
старшиналарға, елдің игі жақсылары мен дəулетті адамдарына арқа
сүйейді екен» дегені. Осыны естігеннен кейін Жол қыстан бері халық
бас қосқан жиын жерден шеткерірек жүретін жасқаншақ мінезін
тастай беріп, старшиналың ісіне еркінірек кіріскен еді.
Аса оқымысты болмағанмен көзі ашық, қала жайын бес саусағындай
білетін, губернияда болып жатқан оқиғаларға əбден қанық Бəйес оған
сырын айтқан емес. Сырын айту былай тұрсын, Жолдан көрер көзге
қашқақтап жүреді; туысқан бола тұрып, екеуі жат адамдар сияқты.
Бұған себеп жалғыз ғана қысқы мекендерінің бөлектігі емес, екеуінің
ой-пікірі, іс-əрекеттерінің алшақтығы. Жол елдің билік ісіне, басқару
ісіне ала таңнан тұрғаннан көзі ұйқыға кеткенше кірісетін жан. Ерлізайыпты адамның ұрысқаны да Жолдың құлағына шалынбай
қалмайды, екі кісі жанжалдасса оның арасында да Жол жүру керек.
Алым-салық жинау Жолға ең мəртебелі іс, көз қырына алған адамын
іскенжедей сығу оған үлкен лəззəт алатын жəйт-ті. Сондықтан Жол
келе жатқанда жұрт: «осыдан-ақ құдай құтқармады-ау» деп ығысып
жүре беретін. Ал Бəйес көптің адамы. Оны қаладан жұрт жыл құсындай
күтіп алады; оның əкелген затын, əншейін бергендей талап əкетеді;
айтқанын құлақтан құлаққа жеткізгенше асығады. Əсіресе, соңғы
жұманың ішінде кедей жағы күбір-күбір əңгімелесіп Бəйестің
дүкенінен шықпай қойды. Жұрттың шырайынан да, кейбіреулердің
теріс айналып кететін құлқынан да жағымсыз жағдайлар байқалады.
«Осылар əлде бір хабар естіп менен құпиялап жүр ме? Сақал-мұртын
қырып тастаған əне бір учитель дегеннің көзқарасы адамға найзадай
қадалатын бірдеме екен? Осының өзі əлгі жасырын жүріп, елді
азғыратын əзəзілдердің бірі емес пе?..»— деп ойлады Жол Бəйес үйінің
жанында аттан түсіп жатып. Оның ұзын жеңді шидемінің етектері
есікке қарай адымдай басып жүргенде делбегейлене түсті де, сопақ
иінді денесі есікке тез еніп кетті.
— Келін, аман ба, аман-есен тұрасыңдар ма?— деп Жол Бəйестің
əйелі Биғайшамен асыға амандасып, жер еденді үйдің кілемді төріне
қарай озды.
Ол əдетінше үй ішін тінте қарап өтті де, ұзын қиықты көздерін иба
қылып, жағын сипаған есік алдындағы аш өңді əйелге бұрды. Əйел
əлденеге қымсынғандай пеш жақтағы төселген көрпенің жиегіне
қадала қарап қалыпты, Жол да жүзін тездете солай қарай бұрды.
— Құдайға шүкір. Өздеріңіз де аман тұрасыздар ма? Би жеңешем
дені сау ма?— деп əйел жалма-жан сыпырғыш алып киіз үстін
сыпырып шығуға кірісті.
Киіз үстін кісі келгенде бір сыпырып өту Биғайшаның ежелгі əдеті
еді, бірақ бұл жолы оның осы ниетіне басқа нəрсе араласты: көрпе
астынан көрініп жатқан қағазды старшинадан бұрын тезірек жинап
əкету керек болды. Ол аяғын шапшаң басып келіп еңкейіп, көрпенің
шетін түзеткен болды да, тасқа басқан үлкен сары қағазды жұмарлай
бүктеп көнетоз намбок пешпетінің қалтасына тыға салды. Сөйтті де
көңілі жаңа ғана көншігендей киіз үстін ақырындап сипай жүріп,
сыпырғышпен баптап сыпыра бастады. Оның ойына алдымен:
«Тіміскек қайнаға қағазға ұмтылады да, мен жеткенше алып оқиды,
болмаса жанына салып алады» — деген өте қауіпті ой келіп, «күні
бұрын жинап қоймай менің ұқыпсыздығымнан үйдегі қонаққа бір бəле
келмегей»— деп қорыққан еді. Өйткені Биғайша бұл қағаздың ішінде
не жазылғанын мықтап ұқпаса да, оның мына «старшина
қайнағаларға» аңсызда аяғына басып алған ыстық қоламтадан да
жаман тиетінін əбден түсінетін. Мұны ол Əбекен учитель мен ері
Бəйестің əңгіме етіп отырғанын, біреуден жасырып, біреулерге
əдейілеп оқып бергенін талай көріп, талай естіген-ді. Биғайша
қаншама тыққыштаса да бұл қағаздың не екенін жырынды старшина
да біліп қалды. Əйел көрпенің жиегіне жеткенше əріпті əріпке зорға
қосатын хатқа шабан еріндерін күштеп жыбырлатып, ол бір-біреуі
шортан қармақтың үлкендігіндей имек, ірі əріптермен тізіп жазған
«үндеу» деген сөзді: «ү-ү-н-де-де-у» деп сүріне-жығыла оқып шығып,
енді бұл сөздің дəмін татып қарағандай, тамсанып мағынасын іздеп
отырған. Ол тез тапты... Ішінен «Үндеу! Сөз тарату! Үгіт тарату!
Насихат тарату! Жаю! Жар салу!.. Үн қату Бəлшəбай! Үгіт! Үндеу!»—
деген сөздерді шұбырта тізді.
— Келін, ана қағазды бері бере тұршы!..
Биғайша селк ете түсті, бірақ қысылғанын білдірмеуге тырысты.
— Қайдағы қағаз, қайнаға?— деп, жүзін бұрмай, сыпырғыштың
жібін қысып қайта байлады.
— Ана қалтаңа салып алған үндеу... Үгіт қағазды... Əкел мен оқып
берейін, не жазады екен...
— Қайнаға-ау, не дегеніңіз... Бұл бір керексіз шай орап əкелген қағаз.
Жапаш қой көрінгенді шашып-тамызып жүрген. «Қағазды аяққа баспа,
обал болады» десең де қарамайды. Осы сен бала да бір...— деп əйел
қазан жақтан келе жатқан жұқа өңді қара баласына зекіген үнмен, бірақ
жұмсақ көзбен қарады.
Бала анасының жүзінде зəр жоғын байқап, екі көзі cap қағазда,
тышқан алатын мысықтай аяғын ептеп басып, білдірмей жақындай
түсті.
— Керекті, керексіз екенін сұрағаным жоқ, келін. Маған қағазды
беретұр деймін.
«Енді ұмтылмасам қағаздан айрылдым»— деген ой баланың бар
жүйесін тұтас билеп алғандай болды, оның тесірейе қарайтын
дөңгелек қара көздері шешесінің қалтасын тесіп жібере жаздады.
— Қайнаға-ау, ойбай-ау, о не дегеніңіз. Оқысаңыз...— деп əйел не
қыларын білмей, бірақ «ең соңғы үміт сенде» дегендей баласына бір
қарап қойып, қалтасына қолын салуға айналды.
Оның қарасы баласына: «Не бітіріп тұрсың, мə, ал да қаш!» деген
сөзді ұқтырды. Дүниедегі қағаз біткенді қоймай жиып, асыл мүліктей
тыққыштап жүретін Жапар қолын қалтаға шешесінің қолымен қатар
салды да, газет бетінің төрттен біріндей сары қағазға басқан Оралдың
облыстың Совдепі таратқан үндеуді суырып алып сыртқа қарай қаша
жөнелді.
— О, сайтан жүгірмек! Ойбай-ау, мынау қайтеді?!— деп əйел
опынған болды, бірақ ол баланы қумады да, шақырмады да.
Өзімен ақылдасып істемесе де, Биғайша ерінің ел қамын жейтінін,
игі істер істеп жүретінін іштей мықтап түсінетін, сондықтан оны
жаманшылықтан, көлденең сөзден қызғыштай қоритын. Бірнеше
күннен бері үйінде жатқан учительдің үлкен адам екенін келген
күннен-ақ біліп, оны ең жақын ағасынан артық құрметтейтін.
«Старшын Əбекең мен Бəйекеңнің жұмысына кедергі келтіре ме» деп
көрпе астындағы сары қағаздың шетін көргеннен-ақ оның зəресі
қалмап еді. Бірақ «тентек» баласының бұл қауіптен ойда жоқ жерде
құтқарғанына қуанып кетті. Оның орнына Жолдың өңі сұрғылт тартты.
«Үстінен түстім. Бұлардың жасырын əрекетінің бір ұшынан ұстадымақ» деген старшина не істерге білмеді, «Мына жаман қатынның істеген
ісін-ай. Қап!» — деді ішінен.
— Бəйес қайда? Осында ма, əлде тағы да Текеден бүлік қағаз
жеткізуге кетті ме?— деді ол əйелге түйілген қатал үнмен.
— Осында, осында, қайнаға. Қазір келеді. Шайға келеді. Шай қайнап
тұр, шешініп отырыңыз. Алда, жүгірмек Жапар-ай, қағазды алып
қашып кеткенін... Қайнаға, малдарыңыз аман-есен төлдеп болған
шығар?..
Жол тістеніп терезеге қарады.
— Бəйестің Текеден алып келген учителі қашып жүрген алаяқ
көрінеді. Мұндайларды маңына жинап Бəйес немене, Сібір кеткісі келіп
жүр ме?! Қатын-баланың, ел жұрттың керегі болмаса — Сібірге
айдалуына болады.
Старшина енді қорқыта бастады. Əйел оған тіктеп бір қарап қойды.
Жолдың əшейінде жылмаң қаққан жүзінде ашулы кіжінген сұс бар.
Биғайша шайып-жуып келістіре сөйледі.
— Қайнаға, не дегеніңіз, ініңіздің есі-дерті ұсақ-түйек нəрсе жеткізу,
елдің қажетін, мұқтажын қамдау. Құдай сақтасын, мал-малданып, жанжанданып отырғанда, жаманшылықтың бетін аулақ қылсын. Жел
жағымыздағы панамыздай сізден жасырын сыры бар дейсіз бе
ініңіздің? Текеден келген учительге есеп-хисаптарын жаздырып
жүрген шығар.
— Елге жауап беретін мен. Соның ішінде өзіміздің ауылға, Бəйеске
кір келмесін деймін, өйткені осы кезде елде бұзықтар көбейіп кетті,
теріс насихат таратып, шаруаларды құтыртып жүргендерді ұстап,
болысқа тапсыр деген бұйрық алдым. Біреулердің пəлен етеміз, түген
етеміз деп елірткеніне еріп ұсталып кетпесін деймін; сендерді
аяғаннан айтамын. Өзім өз болып, старшын боп тұрғанда сөз
келтірмеспін, əрине. Əйткенмен сақ болған жақсы. Бірақ, келін
шырағым, мұныңды басқаның алдында істе, не пиғылыңның барын
мен жақсы білемін, неменеге мəймөңкелеп əңгімені басқа жаққа бұра
бересің?
Əйел жасыңқырап қалды. «Жаман əңгімеге ілігіп ұсталып кетпесін»
деген сөзден қорқып кетті.
— Қайнаға, сізді бөтен деп ойласам, құдай куə, сіз не айтпақшысыз,
мен аңғара алмадым, жаманшылықтан өзіңіз қорымағанда бізді кім
қориды?!
— Ана учитель деп жүрген адамдарың бұзық көрінеді, мен бəрін де
естіп келдім. Бəлшəбай көрінеді. Үкімет ондайларды ұстайды,
паналатқан адамдарды да ұстайды. Не айтады, əңгімесін естігенің бар
ма? Бай, болыстарды құртамыз дей ме?
— Өзіңіз де естіпсіз ғой...
— Мен естігенде... əрине, естідім, бірақ тап осы сағада не істеп
жүргенін менен гөрі мына сендер жақсы білесіңдер, үйлеріңде жатыр.
Елді не деп азғырып жүр? Кедейлер байлардың малын алады, жерін
алады, өздеріне өздері қожа болады дей ме? Əлгі қағаздарды көп
таратып жүр ме?
— Сізге мұны кім айтты?
— Маған айтты айтатын кісілер. Аты кім өзінің? Əбекеш пе,
Əбдіғали ма?
— Əбеке дейді ғой еркектер.
— Əбеке дейтінін мен де білемін. Шын аты кім?
Əйел ойланып қалды, анық білмесе де учительдің жасырын адам
екенін жəне халыққа жақсылық жасау үшін өмірін сарп етіп жүрген жан
екенін ол жақсы білетін. Жұрттың бұл кісіні мақтайтынын, жақсы
көретінін ол өз құлағымен естіп, өз көзімен көрген-ді. «Мен сияқты
алыстағы ауылында əйелі, менің баламдай баласы қалды ғой,
бишараның. Əке-шешесі, үйі, малы, ағайын-туысқаны...» деген
аянышты ой келді əйелге. Ол жұлып алғандай:
— Жоқ, қайнаға, ініңіздің өзінен сұраңыз, өзімен сөйлесіңіз, мен ол
кісіні жаман адам деп айта алмаймын,— деді Биғайша берік үнмен,
сүйтті де айқайлап: — Жапаш-ай, көкеңді шақырып келші, би қайнаға
отыр үйде, мамам «шай ішсін деп айтты» де.
Жол үн қатпай қалды; қатты айтқаннан да, майдалаған сөзден де
енді ешбір мағына шықпайтынын жақсы ұқты. Ол Бəйестің өзімен
сөйлескенде неден бастау керек екенін ойланды. «Ал ана учительмен
қалай сөйлесу керек?»— тор алдында оны тыпыршыта түскен осы
соңғы ой болды.
3
Сол сағаны жайлайтын көп ауылдың дені Танабай деген атадан
өрбіген еді. Танабайлар өте көп жəне Жол старшина мен бірен-саран
қажыларынан басқасы малға жарлы, көбінесе балық кəсібімен
айналысқан кедей шаруалар-ды. Ала жаздай су басында балағы түрулі
балықшыларды малмен айналысқан басқа аталар «қара сирақ
Танабайлар» деп атап кеткен. Сол «қара сирақ» кедей балықшының
бірі Қажымұқан болатын. Қажымұқанның үйі өзеннің жағасында, есігі
арқа бетте; Əбдірахман мен Бəйес келгенде өзі сол есік алдында ay
жамап жатыр еді. Əңгіме болмашы нəрседен басталды да, Əбдірахман
күндегі əдетінше бастары қосылған балықшыларға ұзақ уақыт Совдеп
жайын түсіндірді. Жамаған ауын қоя салып тыңдаған Қажымұқан:
— Мен бəрін де түсіндім; ішім бəрін де сезеді, Əбеке, сіздің кім
екендігіңізді де ұқтым; қойды да серке бастайды, бізге де бастайтын
азамат керек. Көп нəрсеге қолымыз жетпей отыр, мына көл екеш
көліміздің балығын да жегізбей отыр; ай қарағандай, мұз кеткеннен
бері балықтың жүруін күтеміз, бірақ суымыздың сағасы буулы, мына
ендеп жатқан шалқымаға көлдің ірі балығы шыға алмайды; ал
Шалқардың үстін бізге бермейді. Сол өзіңіз айтқан бай Макар мен мына
бір өзіміздің қазақ обырлары тұтас иемденіп алды. Солардың əне темір
қоршауы мен межелеп қойған темір бағаны тұр,— деді.
Отырғандардың бір қатары төмен қарап жер шұқылады да, ал бірекеуі «сен айтсайшы» дегендей Бəйеске көз тікті. Үлкен бір сыр барын,
ішке симай ақтарылуға тұрған ызалы сыр барын Əбдірахман да ұқты;
жүздерінде қынжылған шырайдың ізі жатқанмен сөздерінде,
қимылдарында жігер, қайраттың жалыны ұшқындап тұрған адал
еңбекке ұмтылған бұл ұғымды жандарға ол тап осы минутта жан-тəнін
аямай қызмет еткісі келді, оның бойын күреске жетектеген, ұшқыр
сезім билеп кетті.
— Озбырлардың қылығына мен де əбден түсініп отырмын. Соған
қарсы мына өздеріңіз сияқты саналы азаматтар бір пəтуаға келіп, көп
болып күрессеңдер еңбектеріңнің жемісті болатынына мен кепіл,—
деді Əбдірахман.
— Бізге бой бере ме?..
— Үкімет жағынан қолдамаса, бой беру қайда!..— деп күңкілдесті
біреулер.
— Тоқта, ана кісіге түсіндірсеңдерші дұрыстап.
— Бəйеке, сен айтшы.
— Осы кісіден жəрдем болмаса.
Бəйес сөзге жүйрік еді.
— Əбеке-ау, біздің бұл көліміз жарты ырыс қой,— деп бастап кетті
ол сөзін.— Мұның балығын жесең — тамақ, сатсаң — ақша, шай-шекер,
көйлек-көншегіңді осы балық кəсібімен айырасың. Біздің елдің балық
ауламайтыны жоқ десең де боларлық; əсіресе мал басы кемтар
кедейлер балықты ата кəсібі етіп алған. Бірақ сол судың берген
байлығын да, жер шұрайын да əкесінің берген еншісіндей, бауыр
басып əлділер əбден иемденіп алды; күні кеше, жігіт алатыннан аз-ақ
бұрын, солар анау сағаны темір тормен буып өзенге балық шығармай
қойды... Соны айтады,— деді Бəйес.
— Жігіт алатыннан бұрын дейсің сен, Бəйеке, сағаны буғаны тап сол
жылы емес пе?— деп Қажымұқан ауын жазып жатқан күйі Бəйестің
əңгімесін бөліп жіберді.
— Жоқ, жігіт алатын жылы жігіттер оның талқанын шығарамыз деп
дүрлікті, бірақ қолға ілікпей қалды ғой, тордың əлі күнгі алынбай
тұрғанын көрмейсің бе?..
— Онысы қалай? Өзенді қайтіп буады?— деді Əбдірахман таңданып.
— Қасақана жауыздықпен көлден өзенге балық шығармау үшін екі
жағаға шойын баған орнатты да, көзінен шабақ өтпейтін темір ауды
керді де салды... əне көрдіңіз бе, темір бағанды...
Əбдірахман Қажымұқанның балық қабыршағы жапқан кенеп