Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 29

Total number of words is 4099
Total number of unique words is 2231
35.8 of words are in the 2000 most common words
50.8 of words are in the 5000 most common words
59.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
шығар өзі. Біреуді көзге шұқып алатындай-ақ шүйіліп, қолын сермеп
қояды. Ал, анау солдаттардың қасынан келген шот маңдай қара кім
болды екен? Біздің Атақбелдің Ешесі сияқты ұзын жəне сіңірлі, мықты
құдай ұрған шығар! Елу басы ма екен, жүз басы ма екен?!» деп ойлады
ол Беланды көріп.
— Ана Əбдірахман Əйтиевтің оң жағында отырған Сақыпкерей
Арганичев дейтін белгілі революционер. Ал, оның қыр жағындағы
мойынын таңып алған Меңдікерей Ипмағамбетов — губерналық
советтің мүшесі, комиссар. Көктемде атты казактар оны қылышпен
турап тастаған жерінен тіріліп кеткен. Нағашы, ұмытпа. Меңдікерей
дейтін осы, кəдімгі өліп тірілген большевик,— деді Ораз Қажымұқанды
иығынан ұстап шайқап қойып.
— Турап тастаған жерінен тірілгені қалай?
— Бір жақ мойнын, иығын, топшысын қылыш қиып кеткен. Бірақ
ажалы жоқ болған соң өлмей қалған. Көмуге барған орыс шала-жансар
жатқанын көріп жасырып шанаға салып алып кеткен де, еліне əкеліп
тастаған. Араласып жүрген таныс орыс болса керек, бірақ аты-жөнін
айтпапты.
— Апырма-ай, ғажап екен! Енді бұл кісі мың жасар. Атты казактар не
қылмайсың деп шабады?
— Большевиксің, большевиктің комиссарысың деп шабады.
Нағашы, сен білмейсің бе ақтардың қызылға өш екенін? Жұмыскерді,
шаруаны, жетім-жесірді қолдайтындарды қызыл дейді. Мына осы
жиналғандардың бəрі кедейшіл қызылдар...
— Білемін, жиенжан, жақсы білемін қызылдың кім екенін. Ана
Əбекең біздің көзімізді ашып, оңымыз қайсы, солымыз қайсы танытып
кетті ғой, өркенің өскір. Əйтпесе қараны ақ деп келген наданның
ішіндегі наданбайы біз болатынбыз. Сол көзімізді ашқандықтан осы
жерге келіп отырғанымыз. Сабаз-ай, Меңдікерейдің де қылышқа
туралып жүргені біз үшін, кедей үшін!.. Жиенжан, əлгі жоғарыдан
келген əскер адамның солдаты көп пе екен əйтеуір? Ана, жұқа сары
орыс жігітінің деймін.
— Əскері де көп, қаруы да жеткілікті, Қажеке, саспа, жетпеген жерін
қолға қару алып мына өзіміз толтырармыз. Солай емес пе, а?— деді
Ораз күліп.
Жиналыс басталып, басқарған адамдар іс-əрекетіне көшті де,
Қажымұқан орнынан қозғала түсті.
Көрінім жерде көзге тізіліп жағалай жатқан орыс қыстақтары мен
шоғыр-шоғыр қонған қазақ ауылдары мол Жайықтың бұл шөпті-егісті,
сай-салалы кең алқабы Қажымұқанға үлкен əсер етті. Ол кешеден бері
үнді, қимылды шыңылдаған базарлы өмірдің ортасына түсіп
кеткендей болды. Əсіресе сырт қарауға жайбарақат жатқан бұл
еңбекқор түбектің тереңінде бұрқанған бір үлкен тасқынның сарыны
естілгендей, əлденеге құлақты айқара түріп, білекті мықтап сыбанған
қалың топтың қаптап молайып келе жатқан қара құрымы көзге елестеп
кеткендей болды. Жер де, ел де, адам атаулының бəрі де тегіс
қозғалып орнынан тұрып кеткен сияқтанды. Ол ішінен: «Мына
Жайықтың жалпақ жағасы дүбірлеген адам ғой, айналайын! Кешеден
бергі көрген орақшы, егінші, балықшы, балташы, малшы, жалшы,
дегеніңнің бəрі осында ғой. Апырым-ау, бала-шағаға дейін жүр! Мынау
біздің үйге түскен қожайын да əбден қу екен. Апырым-ай, түк білмеген
кісіше атын жегіп, айырын саптап, квасын алып, орағын көтеріп
пішенге алды да шықты! Біздің Танабайларды құлғана деуші еді жұрт,
құлғана деп мыналарды айт! Əй, жарайсың, Əбдірахманым! Осылай
етіп мынау бет-бетімен жүрген халықтың басын біріктіру аз жұмыс
емес. Басшы болсаң осылай бол. Мынау да бір қайыс аяқ, қадалған
жерінен қан алған қайсар жігіт шығар. Көрдің бе түбін тесіп
жібергендей қолмен нұқып, сөзбен шегелеуін...»— деді жиналысты
ашып, қысқа мəлімдеме беріп жатқан Парамоновқа қарап.
— Мен шамамен ғана топшыламасам сөзінің тең жарысын ұқпадым,
Хакімжан,— деді ол Хакімге.
— Сабыр етіңіз, Қажеке. Орыстардың сөзін қазақшалайтын тілмаш
бар...
Қажымұқанның шыдамай отырғанын байқап, Ораз ақырындап
түсіндіре бастады.
— Мына мəжілісті бастап жатқан сол жаңағы айтқан Парамонов
деген кісі. Жайықтың арғы жақ, бергі жағынан жетпіске таяу адам
келді: мұның бəрі поселкелік, ауылдың советтердің мүшелері болған
мұжықтар мен кедей қазақтар. Не бəрі жиырма жеті деревня, он екі
ауылдан уəкілдер келді. Буржуйлар советтің үнін өшіреміз деп жан
таласса да, жұмысшы мен шаруаның еркін тұншықтыра алмайтынына
бұл жиналыс айғақ. Ортаға салатын мəсһəлəміз: Россияның басқа
жерлерінде қандай уақиғалар болып жатыр, сонсоң біздердің
алдымызда не жұмыс, не міндет тұр, міне, осыны ортаға салып
ақылдасып аламыз,— дейді. Əзірге айтқаны осы,— деді Ораз.
Аздан кейін жаңа мандала бешпет-шалбар киген қара бөрікті қазақ
жігіті кекілі желбіреген жап-жас сары орыстың сөзін қазақшалап берді.
Бұл бала тəрізді беті уылжыған жас адам өте қатты сөйлеп еді.
Қажымұқан оның, бəйгенің алдымен келген дөнендей, ағызып
сөйлеген сөзінің бірін де ұға алмай, тек жіңішке даусының үніне ұйып,
аузына қарап қалған-ды. «Аллау, адам да осындай құйындатып
шапшаң сөйлейді екен. Мынаған жан ілесе алмас, ілессе де ұғынып
үлгере алмас», деп ойлаған. Ал, қазір оны дақпа-дақтап əрбір сөзін
салмақтағандай баптап баян еткен қара мұртты, дембелше қара
жігіттің сөз саптауына мəз болды.
— Қазақшалап тұрған Күрлештің Мырзағалиының баласы,
Жезбұғаның бойындағы Құтсиық, адамгершілігі мол ақылды жігіт,—
деп Ораз оның құлағына сыбыр етті.
— Бəсе, сорлы кісінің баласы болмас деп едім өзім де. Атақты
адамның баласы да кедейшіл болады екен ғой,— деді Қажымұқан.
— Тыңда, нағашы. Күш əкесін танымайды деп, əділдік іздеген
саналы жандардың талайын көрерсің құй бай, құй жарлы болсын.
«...Самардағы қолбасының жіберген мына алдарыңызда тұрған жас
жігіт мағыналы сөзінің аяғын былай түйді: революция тасқыны жағаға
сырып шығарып тастаған шөп-шөлеңдей — мына Орал қаласы мен
төменгі Орал өлкесінде ақ генерал мен казак атамандары бір ғана
үйінді көң-қоқырдай болып қалды. Россияның жұмыскерлері мен қара
шаруалары бұларды кешіккпей айырлап Жайықтың арнасына
лақтырып ағызып жібереді. Бірақ бұл көптің жұмысы, мына сіз бен
біздің қажымай қайрат көрсетіп күн демей, түн демей қимылдайтын
азаматтық борышымыз. Көп жұмыс істепсіңдер: көп деревняларда,
коммунист партиясының ячейкелерін құрыпсыңдар. Мұнан бұрын
Богдановка еңбекшілер съезін өткізіпсіңдер; қызыл отрядтың
топтарын жасақтапсыңдар. Бұл көп жұмыс. Игілікті жұмыс. Бірақ бұл
əлі жеткіліксіз. Өздеріңіз ойлаңыздаршы, Орынбор мен Оралдың екі
арасында ғана алпыстан аса ірі деревня барын өз көзіммен көріп
келдім. Ірі деревнялар. Бір-бірінде мыңдаған үйлері бар селолар көп.
Сол алпыстай селоның əрқайсысынан қырың-елу адамнан қолға құрал
алып шығып, жауға қарсы тұрса, атаман Мартыновтың алты полкіне
ешбір көлденең жəрдемсіз өздерің де төтеп бере алар едіңіздер. Амал
не, отрядтарыңыз əлі аз жəне пышырап, бестен-оннан бөлініп, бір
жерге басын қоса алмай жүрген көрінеді. Жəне көздеріңізге айта
кететін нəрсе: өте жайбарақат жатырсыңдар. Күрес қызбаған. Жау
жарасын сілкілемей бос қойғансыңдар, туысқандар. Өзеннің екі
бетінде де атаман адамдары білгенін істеп жүр, оның алдына шығып,
кесе көлденең тұра қалған жан жоқ. Елдің атын алып, астығын
сыпырып, арба-көлігін жиып, құда түсе келген адамдай көлбеңдеп
жүрген казактар. Ана бұзық атаманның күнəкар басы алда қашан дар
ағашын көксеп тұр. Оны халық сотының алдына жүгіндірмей
тыныштық жоқ. Ал, бұл қарап отырып қана бітіретін жұмыс емес,
туысқандар. Кімнен қорқасыңдар, айтшы? Ертең Самар мен
Саратовтан, Қазан мен Орынбордан қозғалатын көп əскерге көмек пен
дайындық ісі əлі жеткілікті емес. Атаман адамдарын іштен шалып,
жолын кесіп, əрекетін бұзып, жүгін тартып алып, қарусыздандырып
айнала қуалап маңға жуытпау керек емес пе?! Қасқыр аулағанда, жұрт
болып қамалап, бұқтырмай айнала қуып берекесін алмаушы ма еді
аңның! Бұл да сондай ғой, онан да жаман, зиянды жыртқыш. Зиянды
жыртқышты деревнядан ит қосып шығарып салмасаң бола ма?
Көтерілетін, сілкінетін уақыт жетті, ағайындар. Таптық санасы оянған
қажырлы еңбекшілер ақтық айқасқа аянбай аттанайық! Бостандық,
бақыт көктен келмейді. Өзіміз жасаймыз оны. Жеңімпаз Қызыл
гвардиямыз жасайды. Ал, сол Қызыл гвардия мына өзіміз. Төңкеріс
гвардиясының қатары молайып, өркендей түссін, жолдастар! Ура!»—
деп ұран тастады шешен жігіт,— деді қазақшалаған Мырзағалиев.
Қазақшалаған бұл сөзі жатық сүйкімді адамға Қажымұқан қатты
риза болын кетіп орнынан ұшып тұра келді, бір-екі рет қолын да
шапалақтап қалды. Бұл өткір сөз ана сары баланың сөзі емес, мына
қара торы əсем жігіттің сөзі сияқты көрінді. Ол қобалжыған үстіне
қобалжи түсті. «Жайбарақат жатқан біз ғой. Бізге айтып тұр ғой мұны.
Мына Жайықтың жағасындағы халықтардай жатпай-тұрмай əрекет
жасай берсек — Əбекеңнің айтқан өз билігін өз қолымызға алдақашан
алып қояр едік. Ай, біз жайбасармыз. Əмəнда артта жүреміз.
Асықпаймыз. Көрдің бе?»— деп өкінгендей болды ол. Сөйтті де тілмаш
қазаққа қарап тұрып:
— Дұрыс айтасың. Біз əлі жайбарақат жатырмыз. Əлі тіпті бұғып
отырмыз. Біреу «əйт!» десе шошып кетеміз. Жоқ, ағайын, енді тұрамыз.
Енді біз де қозғаламыз. Мына мен өзім бастап қозғаламын. Қару
бересіңдер ғой, əйтеуір!— деді айқайлап.
Шеттен келген Андреев Қажымұқаннан көзін алмай қарап қалды.
Оның не сөйлегенін қасындағы Əбдірахманнан сұрады. Ал, аздан кейін
Мырзағалиев орнынан қайтадан тұрып Қажымұқанның сөзін
орысшалап көпке жеткізді де, оны тегіс қостаған халық тұс-тұстан қол
шапалақтап айқайлап жіберді.
— Бұл кісі балықшылар артелінен келген, алыстан келген еңбекші,
— деп Əбдірахман түрегеліп қолын ұрып тұрып қалды, ал Андреев
жүгіріп келіп Қажымұқанның қолын алды.
Жоқ жерден жұрттың бəрі назар аударғанға, əсіресе, жоғарыдан
келген мына жас жігіттің қолын қысып құрмет еткеніне Қажымұқан
қатты сасып қалды. Ол не қыларын білмей езу тартып жан-жағына
жалтақтап қараумен болды. Қажымұқанның мейлінше күнге күйіп,
желге жарылған қара қайыс жүзі, уысына зорға сиярлық дөкір ірі
саусақтары, тарамыс əлді денесі, етсіз шықшыты жайылып, езу
тартқанда ақсита қалған аққаладай тістері, көзінің айналасындағы мəз
болып жиырылған жұқа қыртысы, қалтқысыз шырайы Андреевтің көз
алдына қырдың еңбегі еш, тұзы сор көп еңбекшісінің бала мінезді
батыл кейпін алып келгендей болды.
Бірнеше адам сөз сөйлеуге рұқсат сұрап ойындағы пікірлерін айтты.
Қажымұқан олардың ішінен Əбдірахман мен Парамоновтың
айтқандарына өзгеше құлақ қойды, бар ынтасын салып тыңдады.
Кəдімгі өзінің бұрын əлденеше рет сөйлесіп, талай əңгімесін қанбай
тыңдаған Əбдірахман жұрт алдына күреске шыққан палуандардай
көрінді.
Оның сөзі өзгеше сенімді, өзіне өзі палуан адамның бар нəрсені көзге
көрсетіп, қолға ұстатып тұрғандай айқын. Жəне көбінесе
Қажымұқанды басқаларға үлгі етіп сөйледі. Бұл жай Қажымұқанды
тіпті елжіретіп жіберді. Əбдірахман:
«Жұмыстың баяу жүріп жатқаны шын. Жау бізден əлдеқайда
ыждағатты, əлдеқайда шапшаң қимылдап, күшін тез жинап алды. Бізді
ес жинатпай есеңгіретіп тастауға тырысты. Тəжірибесі мол, білімі
терең, іске алғыр, сөзге шешен Дмитриев сияқты бір топ көсем,
серкелерімізді қараңғы үйге қамап, бір қатарын табанда атып, асып
жібергеннен кейін де атаманның адамдары айнала қоршап алып бой
жаздыртып, бас көтертпеді. Күні-түні деревня біткеннің ішінде де,
сыртында да қарулы отрядтар күзетіп ізімізді аңдып жүр. Байшылбуржуазияшыл оқығандар сөзін де, құралын да бізді жамандап, бізді
құртуға жұмсап жатыр. Осындай айнала қоршау қиын-қыстау кезеңде
қалың еңбекшінің таптық санасын ояттық. Күресшілер тобын
жасақтадың. Бұл ақталу да емес, мақтану да емес. Бұл шын істің айқын
бейнесі. Ана отырған Моисей Кисляк шаруа адам, оқымаған жан. Бірақ
болғанынша адал, ішкі тілегі жұмысшы мен еңбекші шаруаның үстем
болуы жағында. Ешкім сұрамай-ақ Кисляк жаудың көзінен өзімізді де,
ісімізді де тасалап қалды. Ал, ана отырған Қажымұқан Жантілеуов
деген кедей сонау алыстағы Шалқардан осында бізді іздеп келген.
Бізді емес, коммунист партиясын, совет үкіметін іздеп келген.
Старшиндар мен болыстарға қарсы бас көтеріп жатырмыз, қандай
ақыл, қандай күш көмек көрсетесіңдер деп келген. Міне, бұл қалың
шаруаның күреске шыққанына айғақ.
Бұлар жалғыз емес, көп. Осы көптің басын жаңа ғана құрап алдық,
жолдастар. Мына жиналыс та сол бас құрағанымыздың көрнекті
дəлелі...» — деді. Ал Парамоновтың сөзінің аяқ жағы Қажымұқанның
құлағын жарып өткендей болды:
— ...Қажымұқан сияқты сахараның пролетариаттары күреске тегіс
көтерілгеннен кейін буржуйлардың күні санаулы қалды дей бер! Солай
ма, жолдастар?! Солай, санаулы! Іске көшіңдер, жолдастар! Қазірден
бастап, ертеңнен бастап қолға құрал ұстап ақ атамандарға қарсы
аттаныңдар! Түсінікті ме, жолдастар! Түсінікті! Қаулыны осылай деп
аламыз!— деді жұдырығын көтеріп, мойнын ілгері қарай соза түсіп.
Сөйлеушілердің рухы теп-тегіс осы сияқты көтеріңкі болды да,
жасырын съезд қаулысына: Жайықтың екі бетіндегі бүкіл деревнялар
мен ауылдардың саналы еңбекшілерін съезд атынан Қызыл Гвардия
қатарына жазылуға шақырамыз!
Март айының ішінде жалпы губерниялық съезде сайланған Орал
советі — біздің жауынгер штабымыз. Саяси үгіт жұмысын, əскер
құрастырып оны басқару ісін сол штабқа, яки Совдептің бар
мүшелеріне тапсырамыз, деп жазды.
5
Сəске кезіндегі Тереңсайдың ішіне жиналғанындай жұрт біріндеп
бет-бетімен білдірмей тарап кетті де. Хакім де Əмірмен бірге
Меңдікерейдің кішкене пəтеріне оралған еді.
— Көкем сені шақырып жатыр,— деді Əмір Хакімге, үйіне алдымен
өзі кіріп шығып.
Күндіз терезесі тас жабық құжырадай бөлмеге кіріп келгенде Хакім
еріксіз селт ете қалды: үйде Парамонов пен Əбдірахман отыр...
қысылмасын деген болуы керек,— екеуі де кірген жас жігітке назарын
аударған жоқ, жайбарақат қалыпта сыбырлап сөйлеп, əлденені
əңгімелесіп отыра берді; тіпті Хакіммен ісі жоқ адам сияқты
Əбдірахман жабық терезеге қарап ойын жинақтағандай сəл мүдіріп
қалып, қайтадан əңгімелеседі. Бірақ олардың бұл үйге қалай тез келіп
қалғанын, не жөнінде күбірлесіп отырғанын Хакім білген жоқ. Ол тек
«не дер екен!» деп Меңдікерейдің лебізін тосты.
Кеше кеш жəне бүгін таңертеңгідей бір жақ қолымен иығын икемсіз
сүйреп, жай қимылмен аяғын қиналып басып жүрген Меңдікерей қазір
қолды-аяқтай балаша зырылдап тұр. Ол Хакімді қолынан ұстап сəкіге
отырғызып, аса ықыласты рай көрсетті.
— Шырағым, саған штаб атынан тапсырма берейін деп шақырттым.
Ол тапсырманың шет жағасын түнде өзің естідің де. Сен, Хакім,
күрескен адамды көргенің бар ма? Əрине, əлденеше рет көрдің. Тіпті
өзің де құрбы-құрдастарыңмен талай алысқан шығарсың. Үйткені
жасында алыспаған, белдеспеген бала кемде-кем ұшырайды. Солай
ма?
Хакім үндеместен басын изеді.
— ...Күрескенде адам жығамын деп күреседі. Жығыламын деген
жанды мен өзім кездестіргенім жоқ. Атақты палуандар да жығамын
деп топқа түседі, бала екеш бала да өз теңдесін жығып салып, басынан
аттап кетуге тырысады. Дұрыс па? Бірақ сол жығу үшін нендей шарт
керек? Күш керек. Күшің жоқ болса күресемін деп те, жығамын деп те
ойламайсың. Ал, күшке серік не керек? Əдіс керек. Əдісқой болмаса,
қара күшің көп жерде түкке аспай қалады. Əдіс жасай алмай əттең
күшім зая кетті деп соңынан өзің өкінетін жай да кездеседі. Ал, күш
пен əдіске қосымша тағы бір нəрсе керек; ол — қалай да жығамын
деген таудай талап, қайтпас қажыр. Міне, шырағым, саған осыны
ескертем. Дұшпаның ұйықтаған кезде ғана қалғы, онда да бір көзің
ашық қалсын. Көргеніңді, білгеніңді тісіңнен шығарма, ішіңе ғана түй.
Тапсырған істі орындасаң — орындадым де, орындай алмай қалсаң,
хабар ет. Үйткені басқаша шара қолданамыз. Ал, білетін нəрсең: сол
айтқан Ақметшенің жүгі. Ол: қару-жарақ. Егер де Жымпиты үкіметіне
жолын бөгеп қарсылық көрсетпей оқ-дəрі мен мылтық, пулемет пен
зеңбірек тасытып қойсақ — арғы жағының не болатынын өзің
шамалайсың ғой. Бар, шырағым, жолың болсын,— деді Меңдікерей.
Отырған екеуі мақұлдағандай, үнсіз бастарын иісті.
Хакім шығуға ыңғайланды да, тағы да пысықтап алу ниетімен:
— Қалаға барып біліп, ізінше қайтып келейін бе?— деп сұрады.
— Жоқ, жоқ. Ізінше қайтып келе алмассың. Жүкті əбден анықтап
білмей қаладан шығуға болмайды. Мүмкін қонып қаларсың, тіпті
бірнеше күн жатуға да тура келер. Керуеннің қашан жүретінін
білгеннен кейін төрт-бес сағаттай алдын ала шығып кетсең болады.
Барбастау басында малшы Əлжан дегеннің үйі бар, сонда я сол
кісінің құлағына сыбыр етерсің, я өзің танитын бір жігітті
жолықтырарсың. Арғы жағы басқалардың міндетінде. Онан кейіи өзің
асықпай келуіңе болады. Келістік қой.
— Жақсы!
Хакімді сенекте Ораз қарсы ұшыратып күлімсіреп жүзіне қарай
қалды да:
— Құлағыңа дейін қызарып кетіпті ғой, емтихан беріп шыққан
жоқсын ба?— деді əзіл үнмен.
Жайланысып отыруға да келмейтін тап-тар жерде үлкен
адамдардың алдында болып əбден қысылып, терлеп шыққан Хакім,
оның сөзіне жауап таба алмай қалды. Жəне Ораздың атүсті əзілі оған
орынсыз көрінді. Ол ішінен жаратпай: «Сен де бұл жерге от ала келіп
тұрған жоқсың ғой. Қызарған-қызармағаныңды көрер ем, бірақ күтуге
уақытым жоқ», деп ойлады жүріп бара жатып.
Хакім Оралға тез жетуге асықты.
6
Совдеп мүшелері Жүністің ереуіл көтеруін қолдап, оны қай жағынан
да демеуді мақұл тапты да, Жымпиты үкіметінің қолтығында елеусіз
жүріп үгіт жұмысын күшейтуге өткір жас жігіт Оразды бөлді.
— Ал, Қажеке, мен сіздің ауылға соғып, көптен көрмеген нағашы
жұртыма тегіс сəлем беріп, сонан соң өзіміздің елге аспақшы болып
тұрмын. Арбаңызға мінсем ауырламайсыз ғой, делбеңізді өзім
ұстаймын. Сұрамай-ақ, ат-арбаңызды жиендік етіп мініп жүре берсем
де болатын еді, бірақ ыстықта жаяу борсаңдатуға сізді аядым,— деді
Ораз күліп Қажымұқанның иығынан қағып қойып.
Қажымұқан «жақсы» деудің орнына күйбеңдеп жауап қата қоймады.
Ол қайта-қайта, бір нəрсесін жоғалтып алған адамша, басын шайқап,
ойланып өзіне-өзі күбірлей берді. Ораз оның теріс айналып: «... Құр
сөзге жұрт сене ме?.. Құр аяққа бата жүрмейді дегендей, не қағазы жоқ,
не басқасы жоқ...»— деген күңкілін естіп қалды. Ол Қажымұқанның
мына сөзін өзі жөнінде деп жорамалдап: «Арбасына мінгізгеніне ақы
алғысы келгені ме бұл кісінің? Құр аяққа бата жүрмейді дегені не?» деп
ойлады да:
— Қажеке, мен сіздің арбаңыз болмаса басқа көлік қарастырайын.
Бірақ екеуміздің қалайда бірге жүргеніміз мақұл еді. Сіз маған өте
керек болып тұрсыз,— деді.
— Жоқ, жоқ. Арба өз алдына...— деді ол, теріс айналған күйі
міңгірлеп.
— Енді не себеп? Бізге тез аттану керек еді...
— Қағазсыз жүруге болмайды. Ауызша уағда бір басқа, дəкімент бір
басқа. Біздің ел қағазға сенеді. Оның мəнісі де бар. Қағаздың орны бір
бөлек. Қол қойып, мөр басқан сары ала қағаз болмаса закон болып
саналмайды. Айналайын жиенжан-ау, сен білесің ғой, оқыған адамсың.
Заң-зақұнның күші қағазда тұр. Қағаз алмай болмайды,— деді
Қажымұқан қиналған пішінмен.
Ораз оның қиналған жүзіне аянышпен қарап:
— Нағашы, міне жаным, оллаһи, бір сөзіңізге түсінсем бұйырмасын.
Ол не закон, не қағаз? Əлде болмаса жолға жүруге қолыңызға қағаз
алғыңыз келе ме? Бұл жерде ешкім қолға документ бермейді. Берудің
жəне керегі де жоқ. Түсіндіңіз бе? Құпия жүріс...
— Жоқ, жоқ, атама. Дəкіментсіз жүруге болмайды. Қолыңда қағазың
болмаса саған кім нанады? О не дегенің, қарағым-ау, қолға дəкімент
бермейді, дегенің? Міне дəкіментің! Танисың ба, мұның қандай
дəкімент екенін! Кəдімгі өзіміздің кедейшіл хүкімет берген «дəкімент!»
деп етектей етіп алдарына жайып салсам, старшинаң да, судьяң да
жымдай болады. Менің айтып тұрғаным хақиқат нəрсе. Макаров пен
Кердері Шорақтың сала құлаш дəкімент əкеліп: «Мына көл де біздікі;
көлдің ішіндегі балық та біздікі. Балықты ана Аңқатыңнан аулаңдар,
ұғындың ба?!» деп көзге түрткенін өзіміз көрдік қой. Көзге түртіп қана
қойған жоқ, жылымға салып малшылады. Маңына барып көр, қолында
дəкіменті бар құдайдың! Қарағым, сен қызықсың, қызық болмасаң
осыны ойламайсың ба. Егер де менің қолымда сол Макаровтың
дəкіментіндей қағазым болса — Шалқардың үстінен көлденең құсты да
ұшырмаймын, ау салу былай тұрсын. Əбекең осы жайды жақсы біледі,
ол дəкімент жасап беруі керек,— деді Қажымұқан сенімді үнмен.
Ораз оның бетіне қадала қарады; сөзін аяқтағаннан кейін басын
изеп:
— Мен сіздің документіңізге жаңа ғана түсіндім. Шалқар жөнінде
екен ғой. Бəсе, Макаров пен Шорақ дегеннен кейін ғана аңғара
бастадым. Ия, Əбекең документ əперемін деп уағдаласып па еді?
— Ойбай-ау, Шалқарды айтпай мен нені айтып тұр дейсің. Əбекең
бізге көлің де, көліңнің балығы да өздеріңдікі. Бұрын қожа болып
қоқаңдағандар енді аяғын да аттап баса алмайды,— деп бізге əлгі
сағаны темір торлап буып қойған межесін суыртты ғой. Мұның бəрі
жақсы. Ал, егерде мына күзге қарай ескі қожалар айналып соғатын күн
болса, мен міне артель, міне көлдің қағазы, міне мөрі, міне қолы!— деп
көрсетпеймін бе! Сонан кейін менен алып көрсін Шалқарымды! Бұл
зақұн бе? Əлде зақұн емес пе?
— Ым!— деді Ораз.— Мұның закон екенінде дау жоқ. Көлге де,
жерге де қожа болатыныңа ешкімнің шəгі болмас. Бірақ ондай қағазды
қазір сізге бере қойса. Жер мен су еңбекшінікі деген жалпы совет
хүкіметінің берген нұсқау заңы, яки декреті. Бірақ соны қазір
қағаздатып ала қоямын деуіңіз келіске келер ме екен, Қажеке!?
Қажымұқан шап ете қалды.
— Е, оныңыз келіске келмейді дейсің? Неге келіске келмейді?
Макаров пен Шорақ Шалқар біздікі, біз хүкіметтен сатып алдың деп
бізді қуып шыққаны келіске келеді де, ал, менің артельдікі, қырық
кедейдің суы, балығын өзіміз ұстап, өзіміз жейміз деп алған қағазым
ұят па? Ол қалай болғаны. Қазір күз келеді, мұз қатады, балық
маусымы басталады. Сонда біз тағы да қайыр сұрағандай Шорақтың
алдына барып мөлиеміз бе? Қапысын тауып қожайындар қайтып келіп
бар байлықты су астынан суырып жатқанда біз қатын, балашағамызбен аш-жалаңаш дірілдеп үйде отырамыз, а?
Мұның, қарағым, нағыз балалық қой, келіске келмес деуің...
Қажымұқанның даусы көтеріліп кетті, ол Ораздың сөзіне қатты
ренжіп қалды.
— Ойбай, ағатай, мен білмеймін. Жүріңіз, жүріңіз Əбекеңе. Ондай
қағазды беретін болса — қазір барып алайық,— деді Ораз сасып.
— Е, сүйдесейші. Келіске келмейді деп жасыта бергенше. Осы
жасығанымыз да жетер. Көрінген келіп көліміздің үстінде талтаңдап,
осы күнге дейін қожайынсынғаны да жетер. Мен ол қағазды аламын.
Қалайда аламын. Өлсем де аламын. Алапес деген бір ұры болыпты.
Кəсіп болмағаннан кейін шиеттей жас балаларын ұрлық жасап, мал
айдап əкеліп асыраса керек. Ұры болған кісі қай бір жетісіп тұрғаннан
істейді дейсің, бəрін істететін аштық қой. Бір күні Алапес кешігіп
қалып, қарны ашқан қара сирақ балалар пеш түбінде отырып
шырылдай бастаған көрінеді. Сонда Алапестің қатыны айтады дейді:
жылама, қарағым, жылама. Алапес өлер, өлмесе жаман сиыр əкелер
деп. Қуып келген сиыр тышқақтамай ма, оны балалар талай көрген
ғой. Тап сол əйел айтқандай, мен де қара сирақ кедейлерге: Қажымұқан
өлер, өлмесе бір дəкімент əкелер, деп кеткемін. Сондықтан мен
дəкімент алмай кетпеймін,— деді Қажымұқан.
«Мына қара сирақ қасқа кедей айтқанын істемей тынбас. Əбден
ашынып алған екен. Көзі көріп, қолы ұстамаса, несие сөзге сенбейтін
қазекеңнің осы мінезі жақсы»,— деді ішінен Ораз Қажымұқанның
қайсарлығына риза болып.
Ораз Қажымұқанды Əбдірахмандарға қайтадан ертіп келіп оның
тілегін мəлім етті. Балықшының бұл тілегін Əбдірахман ойланбай-ақ
орындауға кірісті. Ол жиналыста жұрттың сөзін қазақшалаған екі тілге
де жүйрік салмақты Мырзағалиевке:
— Исполком атынан жаз, қаулы есебінде жаз. Жер мəселесі
жөніндегі совет үкіметінің декретіне сүйеніп Шалқар көлінің суы,
байлығы балық кəсібімен күнелткен жағадағы еңбекшілердің
пайдалануына берілсін. Оның қожасы сол еңбекшілер, яғни
Қажымұқан сияқты көп балықшылар деп келістіріп жаз. Өзіміз қол
қоялық, Богдановка советінің мөрін бас,— деді.
Өзі сияқты тарамыс келген арық Парамонов ілгері қарай мойнын
бір созып қойып, Қажымұқанның келіп иығынан қақты.
— Мына мен де жұмысшымын. Сен де жұмысшы, кəсіпкер
шаруасың. Жер де, су да өзіміздікі. Шалқарыңды қайырып алғаныңды
құттықтаймын. Енді ешкімге берме,— деді Қажымұқанның қолын
қысып.
Қажымұқан оның сөзін қазақшалатпай-ақ ұқты.
Парамоновтың достық шырайын ежіктеуді керексіткен жоқ.
— Бай казак-орыс Макар Кердері Шорақ пен Шұғыл байдікі тамыр.
Сен рабочай Қажымұқандікі тамыр. Қонаққа кел! Жайын құйрығын
жегіземін,— деді Қажымұқан оған ыржиып. Қажымұқанның аққаладай
тістері күлгенде ақсиып кетті. Оның орысқа түсінікті болсын деп тілін
бұзып сөйлегені ұғымды-ақ болды білем, Парамонов:
— Барады. Барады, тамыр,— деді.
ҮШІНШІ ТАРАУ
1
...«Түн қатып жүріп, түс қашпай... Ерлердің ісі бітер ме!»— деп
осындай суыт жүрістен алған екен ғой,— деді Хакім ат үстінде келе
жатып есінеп.— Біздің Нұрымның білмейтін жыры, айтпайтын өлеңі
жоқ. Осы сөз кімдікі екен? Кімдікі болса да, Нұрымның аузынан
түспейтін осы өлең тауып айтылған, нағыз көкейіңнен шыққан асыл
сөз. Ар жағы қалай еді өзінің...
Ол бүгін таң сəріде шығып қырық шақырымнан астам жерді аттан
түспей жүріп келіп, қазір Орал қаласын көргеннен кейін көңілі
көтеріліп кетті.
Жолда ол оқтын-оқтын ыңырсып əн салып келе жатқан. Көбінесе
оның аузына орала беретін əні «Зəурешті». Əрбір əн əркімге түрлітүрлі жағынан ұнап, жүрекке өзінің өзгеше бір пернесімен ыстың
көрінуі мүмкін. Неге екенін кім білсін,— Хакім «Зəуреш» əнінің мұңды
жағынан көрі сағынышты сарынын ұнататын. Ұнатқаны сол — ол
оңаша шықса-ақ:
Біздің ел көшсе жайлар Бəлтен сайын,
Жайылған жылқы білер жердің жайын.
Бойымда алып-жұлған ауруым жоқ,
Сағындым Зəуреш қыздың құйған шайын,—
деп жаяулата жөнелетін. Қазірде де ол осы шумақты Мынанайдан
төмен түскеннен кейін, қатты көтермей қоңыр əндетіп жіберді. Бірақ
өзі мұны байқаусыз салды. Əн ойламаған жерден аузына түсіп кетті.
Жəне өлеңнің соңғы жолын өзгертіп «Сағындым Зəуреш қыздың құйған
шайын» деп қалды...
Мынанай мен Орал қаласының арасы жеті шақырым тоғайлық.
Орманы аса қалың болмағанмен, жол ағаш арасын жарып өтеді. Күн
сəске түс болып қалса да, жол үстінде тірі жан кездеспеді. Жапырағы
тынымсыз дірілдеген көк терек пен шаңырақ бөрікті бақа қара ағаш
кей жерде жолға əдейі еңкейіп тұрғандай жапырағы бетті сипап қалып
өткізіп жібереді. Орман ішімен иреңдеген жылан жол кейде суы
мөлдіреген бала бұлақтарды аттап кетеді.
Оңаша орман, иесіз жол, салқын лепті мөлдір су, лекіте аяңдаған ат
Хакімнің еңсесін көтеріп жіберді. Ол үзеңгіге шіреніңкіреп тақымын
жазды, ер үстінде қанатын қомдағандай, бойын керіп, кеудесін
көтеріңкірей түсті. Атты сипай қамшылап қойып ол əн салып жіберді.
Ойланбай-ақ, толғанбай-ақ желпіне түскен кеудеден дарқан жүріс,
тентек қимылдан туған «Аязбай» есіле көтерілді де, қоңыр дауыс
орман ішін мəтөк əнмен бір көтеріп тастағандай. Əн Хакімге аса жақсы
салынған сияқты көрінді. Ол өзіне-өзі риза болып насаттана түсті. Бұл
əнді мұнан бірнеше күн бұрын ол Нұрымнан естіген еді. Бірақ оны
саламын, үйренемін деген ой əуелде оған келген жоқ-ты. Ал, қазір
əнінің, Нұрымның салғанынан кем шықпай, ойға бірден қонып қалып,
сөзінің бəрі тегісінен аузына келе қалуы — шаттықтың қол жетпейтін
бір биігіне шыққандай əсер етті. Əбден үйреніп алайын деген адамша
Хакім əнді қайтадан салды. Екінші шумағын ол қанша тырысса да таба
алмады, өз жанынан қиыстырып қоса салуға — дұрыс өлең қол-аяғы
жып-жинақты болып ауызға түсе де қоймады. Сөйтіп ол, əнін жақсы
сала білгенмен, сөзін тұтас келтіре алмай əуре болып келе жатып,
жолдың көпірге қарай бұрылатын жеріне жетіп қалды. Бұл Жайықтың
жағасына жарты-ақ шақырымдай жер еді.
Хакім мұнан бір ай бұрын қаладан елге кеткенде пароммен өткен
болатын. Қазір көпір түскен, бірақ онан əу дерлік жерде паром да жүріп
жатыр. Аттан түсіп, жетектеп мініп, жетектеп шығатын машақаты көп
паромнан қашып Хакім көпірге қарай бұрылды. Көпірдің үсті бос,
паром басы ете көпшілік көрінді.
Хакім жағаға жақындай бергенде паромнан шығып келе жатқан көк
аттылы, шекпенді бір қазақ қарсы келіп таныған адамдай:
— Бала, аман-есен бе! Көпірге барасың ба?— деді. Көк аттылы
бұрын көрген таныс адам, бірақ оның кім екенін Хакім есіне түсіре
алмай, сасқалақтаңқырап:
— Ассалаумағалейкүм,— деді.
Көк аттылы қазақ, күнде көріп жүрген адамша Хакімге жай-мəністі
түсіндіре бастады.
— Көпірмен өтейін деп пе едің? Əрине, реті келсе көпірмен жүрген
жақсы. Бірақ онымен жүргізбейді, ана құдай қарғағандар. Бұларға
оқыған адамың да, оқымаған мына біз сияқты қыр қазағының да
бəрібір, біреуін де маңына жуытпайды, көпір басында тұрған ана
жасауыл казак-орыс. Өзі Қосатардікі, қарғалғаның қазақпен өмір бойы
араласып жүрсе де, үстемдігі қалмайды. Арда киргиз, саған көпір керек,
а? Мынау керек емес пе? деп қамшысын көрсетеді. Былтыр мұндай
емес еді, бұл құдай атқандардың биыл бізге қастері жаман тігілген.
Сəбет жақсы. Бар сəбетке, береді,— дейді тəңір алғыр қолының
жұмырын шығарып. Ай, қағынған казак-орыстар-ай, бұлардың
білмейтін құлғанасы бар ма! Сүтей деген бір барқын айтқан екен:
«Дүкенші Матрей де маған қылып еді қылықты, мен де оған аз
қылмадым. Сол керек Матрей итке» деп. «Сүтеке, сен оған не қылдың?»
десе, Сүтей айтатын көрінеді: «Дүкеніне кірсем-ақ, сен мəкру киргиз
аяқ-қасықтарды ұстап босқа арамдайсың. Сатып алуға ақшаң жоқ, шық
дүкеннен деп айдап шығады. Бір күні мен жұртпен бірге араласып
кіріп, Матрейге көрсетпей сатуға қойған қасықтарын жалап-жалап
кеттім» деп. Сүтекеңнін бар қылғаны Матрейдің қасығын жалап
арамдағаны-ақ. Осы да кек алу ма екен?— деп күлді паромнан шыққан
көк аттылы қазақ.— Бұларға қасығын жалап арамдағаннан көрі,
арқасына дүре салып, өздерінің істегенін өздеріне істесе, сонда тура
келер еді. Қасық жалау деген сөз бе екен! Құдайдан безгендер көпір
екеш, көпірді де қызғанады. Барсаң мылтығын төсеп тұра қалғаны.
Мылтықпен қорқытқаны өз алдына, бəрінен де бататыны жер-жебіріңе
жетуі: киргиз, арда киргиз, арам киргиз кайсак деп кемітеді. Құрысын
одан басқасы да толып жатыр. Өздеріне қарамайды-ау, бұл бай казак
мұндарлар. Таңына таңба басқандай етіп сəбет он мыңнан, жиырма
мыңнан салғыртты басқанда арқасына шыбыртқы тиген қызыл өгізше
қайқаңдады деп еді пəлем. Сəбетті жеңіп қазір тағы қожа бола бастады.
Ай, Жайық бойының қара қасқа казак-орыстарының оңғаны бар ма!
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 30
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.