Ақ Жайық - 02

Жұрт үндемей қалды. «Алғырын алғырсың, тауып та айтасың. Бірақ
мəселеге жеңіл қарайсың. Дмитриев сияқты түп-тамырымен қопара іс
істеуге шамаң келмейді-ау, жігітім... Көптің көзіне тез түсе қойғың
келеді, сол мінезіңнен арылсаң ғой...» деп ойлады Əйтиев Яковлевке
тағы да көзінің астымен қарап отырып.
— Сонымен, Петр Астафьевич, генералдарға кім барады?— деп
сұрады Червяков Дмитриевтен.
— Мен барамын. Кім қорқақ, кім табанды екенін көрерміз,— деді
Яковлев жұлып алғандай тез сөйлеп.— Войсконың бағынуын мен өзім
талап етемін. Дмитриев үндемеді, «мейлің» деген адамша екі ұшты
мағынада иығын көтере түсті де:
— Ал, жолдас Ипмағамбетов, жолдас Быков, осы мəслихаттың
ұйғаруы бойынша, сіздер, қазір жүріп кетіңіздер, бір минут кідіруге
болмайды. Қалай, дайынсыздар ма?— деп сұрады, шинель киген
шақпақ денелі Меңдікерейге мойнын бұрып.
— Дайындалып ұзақ жиналатын ешнəрсе жоқ, Петр Астафьевич,
бірінші керек ат еді, мына Быковтың атымен Требухаға дейін барып,
сол жерден тың көлік алмақшы боп ұйғардық. Осы мəжілістен кейін
жүреміз,— деді де Меңдікерей орнынан түрекелді.
— Олай болса мəслихат осымен бітсін, жолдастар,— деді Дмитриев.
Жұрт біртіндеп шыға бастады.
2
Бастық Михеев ойланып отыр..
Мың бір түннің ертегісіндей ғажайып қалалы, асыл қазыналы
сарқылмас бұлағы, таулы, сахаралы, джунгли орманды, жолбарысты,
жыланды, пілді қарт Азия. Қыбырлаған халық, тегін байлық, алты
əлемге тегіс қол созарлық қос мұхит, сансыз дария, шексіз, шетсіз ен
дала, байтақ дүние.
Екі жиһанның қос босағасы— Орынбор мен Орал: ана кең ойпат—
Азияға асатын қасқа жол. Осы қасқа жолға алдымен аяқ басқан атаман
Иван Кольцо ғой.
Еркін амал, ерікті өмір жойқын жорыққа жетектеген аңғал
Ермактың нөкерінен бөлініп ну Жайықты сағалай жортқан Кольцо.
Ноғай ордасы Сары Айшықтың3 күмбезінің үстінде Кольцоның
жеңімпаз жалауы тұр. Жоғары өрлеп келіп тоқтаған оның анау
Рубежнаясы!4 Үш жүз қырық бір жыл. Сонан бері балалап, молайып
Жайықты жағалай қаулаған бекіністер Кольцодан өрбіген даңқты
ұрпақтар — казактар! Империяның басына көтерген болат қалқаны
айбынды атты казактар! Жау бетіндегі жалаң қылышы! Даңқты
Неплюевтің, Гурьевтің, Перовскийдің ыстық-суыққа бірдей көнбісті
жауынгерлері! Бірнеше жүз жыл тартыспен, абыройлы жеңіспен
құрылған үлкен империяның көбесі сөгілумен сөгіле бере ме?! Оның
үлкен қақпа аузындағы күзетшісі — батыр қазақ қылышын тастап,
қолына таяқ ұстамақшы ма?! Топас мұжық пен май қолды жұмысшы
əмір етпекші ме? Əлде, анау арда киргиздар өкімет тізгінін ұстамақшы
ма?!.
— Жоқ!— деп орнынан тұрып кетті бастық Михеев өзінен-өзі.
«Ресейден келгендердің бəрі, əсіресе Петроград пен Москвадағы
революция қимылын көріп келгендер шетінен герой бола қалғысы
келеді. Бір уыс милиция жəне қолында балғасы мен балтасынан өзге
түгі жоқ Украинаның саяси шала сауатты жұмысшылары кімді
қиратпақшы! Бұл ойланбай басқан адым. Құралы мол, атты казакті
қорқытып көндіру, ақымақтың ісі. Дмитриевтен бастап мыналардың
Əйтиевіне дейін ешнəрсе түсінбейтін шетінен баран» деп кіжінді
Яковлев, Войско басшыларымен, тап сол Михеевтермен сөйлесуге бара
жатып.
«Яковлев жолдас, қасыңызға адам ертіңіз, жалғыз баруыңыз
лайықсыз, елші есебінде айбарлы түрде барғаныңыз мақұл?»— деп
ақыл берген Əйтиевке ол: «Ақылың өзіңе» дегендей жаратпай қарап,
жалғыз кеткен-ді. Войско басшыларына, əсіресе əскери адам толған
атаман резиденциясына жақындаған сайын ол жалғыз келуінің қате
екенін, жеңілдік іс істегенін айқын сезіне бастады. Алдымен оны
күзетші офицер қарапайым адам есебінде тəптештеп, не арызбен
келгенін сұрай бастады. Ол Яковлевтің: «Мен облыстың Совдептен
келдім» дегеніне шүбəлана қарады, «сен атаманмен сөйлесетін кім едің
өзің» деп ойлады ішінен, документ көрсетуін талап етіп, бірнеше уақыт
кідіртіп, амалсыздан дежурный капитанға алып келді. Капитан
күзетші офицердің сөзін құлаққа да ілген жоқ: облсовет мүшесі деген
сөзге ғана селт еткендей болды.
— А, анау большевиктер Совдепінен бе? Сіздердің мəселеңізді
Михеев мырза қарайды, арызыңызды беріңіз, мен оған табыс етермін,
— деді.
— Капитан мырза, мен арыз беру үшін келгенім жоқ. Келіссөз
жүргізу үшін келдім. Генералдардың өркөкірек заманы қалды, оны
біліп қойыңыз. Өкімет тізгіні халықта...— дей бергенде, капитан оның
сөзін келтесінен бөліп жіберді:
— Яковлев мырза, ақылыңызды басқа жерде, басқа аудиторияда
айтыңыз, бұл саяси сабақ емес,— деді дөкір түрде.— Алайда, сөйлесе
көрерсіз, мен басшыға айтайын.— Оның қатаң үні сəл бəсеңси түсті, өзі
арғы кабинетке кіріп кетті. Аздан соң ол қайта шығып:
— Михеев мырза кіруіңізді сұрайды,— деп баяндады. Тоқтасқан,
шағын денелі, пысық қимылды, шашы бурыл тартқан, кішірек келген
қара көздері жылтылдай қараған кісі таныс адамындай жайдары
жүзбен қарсы алды. Яковлевке қол беріп амандасып, өзі жайлы
орналасып, стол басында түйткілсіз сөйлесті. Амандық сұрасқаннан
кейін ауаның райын айтты, биыл қыстың ұзаңқырап кеткенін, товар
аздығын, ішкі қиыншылықтар мен мемлекеттің сауда-саттық
жұмыстарының өте шағындалып кеткенін əңгімеледі: бірақ қаланың
жайына, болып жатқан оқиғаларға соқпады, əңгімені жай нəрселерге,
тұрмыстың күнделікті ұсақ-тілектеріне қарай бұра берді.
— Жақсы темекі табу қиын, қолға түскенін қанағат етеміз,
тартыңыз,— деп Михеев жылы жүзбен иісі бұрқыраған жұмсақ түрік
темекісін ұсынды да, жымиып езу тартты.
«Қандай мəдениетті жан, үлкен тəрбиелі семьядан шыққаны, көпті
көргендігі көрініп-ақ тұр»,— деп ойлады Яковлев жайбарақаттана
түсіп.
— Ғафу етіңіз, Михеев мырза. Мен темекі тартпайтын едім,
құрметіңізге көп рахмет,— деп ол ызбайлықпен басын иді.
Михеев күлімсіреген күйі оның жүзіне, бет əлпетінің өзгешелігіне,
бүкіл дене құрылысына қамти көз жіберіп, сынай баға берді. «Томпақ
бет, тар маңдай, таңқы танау, қайқы кеуде, менменсіген, өресі тапшы,
шапшаң ойлап, таяз қамтитын адамға бітеді. Салбыраңқы семпек
иықтар табансыз адамның белгісі» деп топшылады ол, дұшпанның
əлсіз жағын іздеген адамдай.
— «Темекінің зияны» деген темаға неміс профессоры Вернердің
оқыған лекциясында болғаным бар, олар лекцияны иллюстрировать
етіп оқиды ғой, оның лекциясын тыңдаған адам енді қайтып темекіге
жуымайды, маған да үлкен əсер етті, үш жылдай тартпай, тастап
кеттім. Осы төрт жыл турасында бір болмашы себеппен байқаусызда
тағы тартып кеттім. Темекі аса зиянды нəрсе,— деді Михеев.
Ол сөйлесіп отырған адамынан көзін айырмады. Бастықтық жүзінде
күлімсіреуден көрі тереңірек жатқан кекесін шырай бар еді, дөңгелек
қойған шоқша сақал мен шалғысы оңып кеткен мұрты сол кекесін
шырайды Яковлевтің көзінен тасалап қалды.
Кіргенде күзетші офицер мен дежурный капитанның дөкір
қылықтарына шағым айтқандай пікірде еді, ал мына басшының
қарапайым кескінін, кішіпейіл қабылдауын көргеннен кейін əлгі
райдан тез қайтты. Оның ойына «мыналар жуасып қалған екен ғой,
ақылдасып, қорытынды пікірге келіп, бағынуға бел байлаған шығар»
деп түйді Яковлев ішінен. Сөздің ретін аңдып отырған ол:
— Ұлы дəрежелі құрметті мырза, шамалауымша, сіз, Войско
басшыларының бірісіз, айып етпеңіз, сіздің лауазымыңызды анық
білмегеніме. Сізге мəлім, съезд сайлаған облыстық Совдептің бір
басшысы мына алдыңызда отырған менмін. Атқару комитетінің
тапсыруы бойынша мен сіздерден Орынбор Совдепінің қойған шартты
талабына қандай жауап дайындадыңыз, соны біле келдім,— деді,
аптығыңқырап сөйлеп.
Михеев сөзін ұқпай қалған адамша Яковлевтің бетіне мағынасыздау
қарап, сəл отырып қалды да, əңгіменің не жөнінде екенін жаңа ғана
миына кірген кісідей:
— А-а,— деді созып.— Орынбор Совдепі дейсіз бе? Ия, ия, əңгіме...
Шарт сияқты талап... Бізге шарт қоймаса да түсінеміз ғой: шарт деген
түсінбейтін, қасарысқан адамдардың, жə келіспеген екі жақтың
арасында болады. Бізді бірқатар оқыған азаматтар басқаша ұғынады.
Генерал болды-ақ, реакцияшыл, керітартпа жандар деген пікірге бой
ұрады. Бостандық, халық, социальный теңдік, прогресс, ұлт мерейі
үстем болу деген ғасырдың қойған тілектеріне қарсы болатын генерал
ілуде біреу-ақ шығар, бəлки болмас та. Ресейдің мерейі жоғары
болуына, Ресей халықтарының ілгері дамуына қандай ақымақ
көлденең тұрар, ойлаңызшы, Яковлев мырза! Ресейдің батыс
уалаяттарындай ұлы, просвещенный халқы бар зор империя болуы
кімге мақтаныш емес, а?
— Бұл сөздер менің сауалыма тура жауап емес, ұлы дəрежелі мырза.
Мен сіздерге облыстық Совдепке қашаннан бастап бойұсынасыз,
заңды халық өкіметін өкімет деп танып, мына Войско үкіметі дегенді
қашан таратасыз деп сұрап отырмын,— деді Яковлев.
Енді ол қыза сөйлей бастады.
— Хе-хе-хе,— деп күліп жіберді Михеев.
Бірақ оның күлкісі шын күлкі ме, əлде өтірік келеке ме, оны айыру
Яковлевке өте қиын, өйткені бірінші көріп отырған, бұрын-соңды
сырласпаған, сөйлеспеген адамның бір көргеннен мінез-құлқын айыру
оңай емес-ті. Ол қызара түсті, қалайда сөзбен бастырмалатып үлкен
əсер етіп тастау ниетіне көшті, күш көрсете сөйлеген де зиян болмас
деген қорытындыға келді.
— Орынбор Совдепі сізге бір тəулік сроктің ішінде бағынасың деген
шарт қойды. Бейбітшілік жолмен келіссөз жасау арқылы шаруа мен
жұмысшы өкіметіне бойұсынасыз. Əйтпесе күнде ана Орынбордан
шыққан əскердің күш жұмсауы ақиқат, онда істің ақыры насырға
шабады, мұны мұқият ескеруіңіз керек.
Михеев
селт
ете
түсті,
бірақ
бұл
еріктен
тыс
қимылдан
қарсысындағы Яковлевтен жасыру ниетімен тамағын кенеп креслоға
шалқайған болды.
— Əскер... Əрине, əскер деген біздің заманымызда иек астынан
шығатын үйреншікті нəрсе болып кетті ғой. Əскер жібергендей біз бір
соғыс ашып жатқан қарсы тарап болыппыз ба? Қызық нəрсе! Ойбай-ау,
атам заманынан бері қару-жарақ ұстауға үйреніп қалған казактар
құралдарын тапсырмай жатыр, хикматтың бəрі осында емес пе,
Яковлев мырза? Істі уақыт шешеді. Халық өкіметіне бойұсынбайтын
кім бар? Мына казактарды бірте-бірте көндіріп, қаруын тастатып,
бейбітшілік өмірге үйрете беру жөн. Осы айтқандай, Яковлев мырза, сіз
мынандай сауалға жауап беріңізші: əлгі Орынбордан сөйлескен
комиссардың фамилиясы да орыс фамилиясы емес. Кім еді əлгі...
— Цвилинг.
— Ия, ия, солай. Сұрайын дегенім: əлгі Совдеп дегендеріңіз де толып
жатқан Бронштейн, Цвилинг, Фрунзе, Каменскийлер. Жөйттер мен
немістер неге көп сіздерде? Сіздің өзіңіз де мордвинсіз ғой?
— Сіз шовиниссіз, ұлы дəрежелі мырза, біз ұлтқа бөлмейміз.
Əңгімені басқа жаққа бұрмаңыз. Маған сіздің тура жауабыңыз керек.
— Хе-хе-хе. Айып етпеңіз, егерде бұл сөзім сізге ұнамай қалса.
Шовинизм деген айып термин емес қой. Байқауымша сізді менің
айтқан сөзім қанағаттандырмаған тəрізді ғой, Яковлев мырза.
— Сіз қанағаттанатын жауап берген жоқсыз. Казактар қаруын
тастамайды деген ертегіні жас балаларға айтсаңыз, бəлкім сенер де.
Ал, Войско басшылары қолдағы қаруды жинап алу былай тұрсын, тіпті
қарулы күштерді көбейтуге кірісіп жатыр ғой Михеев мырза. Бұл
жайды бүгу — арғы жағында жасырын ниет бар деген болжалдың
шындығын дəлелдейді. Үйіне қайтудан бас тартқан солдатты естіген
емен.
— Хе-хе-хе, сіз Яковлев мырза, шын орыс емес екенсіз, казактың
психологиясын жақсы білмейді екенсіз. Казак негізінде шаруа, бірақ
оның плугының қасында сүйеулі қылышы мен мылтығы тұрмаса
көңілі көншімейді. Бұл дəстүр Иван Грозный патшадан да бұрын
басталған, тарихи өмір сүруіне байланысты жауынгершілік заман
туғызған, казак казак болғалы келе жатқан дəстүр. Мұны бір күнде, жə
бір жетінің ішінде өзгертуге болмас. Міне, сол ескі қағида бойынша
казактар Үлкен Круг жинап өзінің басшыларын сайлады, басшыны
белгілеу де, Кругті де жинау сол станица казактарының еркінде. Мұны
түсінбеуіңіз ғажап! Ана Цвилингтер орыстың, оның ішіндегі казак деп
аталатын орыстың салтын, тұрмысын, бүкіл рухын қайдан түсінсін!
Айтқандай, Яковлев мырза, сіз меньшевик шығарсыз?— деп сұрады да,
Михеев Яковлевтің бетіне үңіле қарады.
— Менің саяси көзқарасымды талдап білудің сізге қажеті болмаса
керек, Михеев мырза! Кешіріңіз, ұлы дəрежелі Михеев мырза,— деп
салды Яковлев ашу қысып.
Қандай саяси бағыттағы адам екеніңізді айту-айтпау, əрине, өз
еркіңізде, Яковлев мырза. Əлгі саяси көсемдер Керенский де, Мартов
та социалистер, бірақ олармен сөйлесіп, келісіп іс істеуге болады, ал
большевиктермен мен, əрине өзіне сенген большевиктерді айтамын,
олармен келісуге болмайды. Сол үшін сұрап едім сіздің қай топта
екендігіңізді.
«Сыр тартпақшы ма, əлде тəлкек ете ме? Сарыны белгілі. Сол өз
пікірім бірде-бір дұрыс пікір. Бұлармен күш теңелген кезде ғана
сөйлесу керек, оның бергі жағында керегі: «сіз де жақсы, біз де жақсы»
деген саясат» деп түйді де, Яковлев ішінен Дмитриевті айыптай
бастады. «Көрермін мен сенің геройлығыңды мыналармен
шайқасатын...»
— Сонымен, ұлы дəрежелі мырза, сіз облыстық Совдепке өз
еркіңізбен бағынбайтын пікірдесіз ғой?! Жақсы. Менің басқа қоятын
сауалым жоқ,— деді Яковлев орнынан түрегеліп.
Михеев оның бұл сөзін естімеген адамдай:
— Сіз қайтасыз ба? Сізді ат-шанамен апарып салсын. Бейбітшілік
жағдайымен келген мырзаларға құрметті бейіл көрсетеміз. Сізбен
əңгімелесу маған үлкен лəззат берді, Яковлев мырза. Айтпақшы,
Орынбордан шыққан əскерді біз сіздің өзіңізбен бірге тұз-нан алып
шығып қарсы алар едік, оның қандай роталар екенін де, болмаса полк
па, хабардар емеспіз, қашан келетінін сіз айта алмайсыз ба?
Генералдың көзі Яковлевтің аузынан лебіз күткендей кірпік қақпай
қадалып қалды да, бүкіл назарын тыңдауға аударған жанша тына
қойды.
— Үш жүз шақырым жерге əскердің неше күнде жететінін Михеев
мырза, сіз меннен көрі жақсы білетін шығарсыз. Бірақ сөзіңізге
қарағанда, Орынбор отрядын тұз-нан алып шығып қарсылауыңыз
екіталай... Дегенмен игілікті ниет. Сау болыңыз.
— Хош тұрыңыз, Яковлев мырза.
Яковлев сəл басын иді де шығып кетті.
3
— Пайдалы мылжың. Өзінше күш көрсетпекші. Əңгіме ендігі жерде
əбден ашық: өзіміз ойлағандай, Орынбордан əскер шыққан көрінеді.
Əңгіме арасында «рота ма, полк па?» деген сөздерді қыстырып едім,
ол: «отряд» деп салды. Қалай болғанда да бір батальон шамалы
қарулы күш қозғалуы. айқын. Мен төтелей отказ жасаудан көрі,
жараны ушықтырмайын деп, ұзын арқан, кең тұсауға салып:
«казактардың қаруын бермейтін əдеті бойға сіңген нəрсе, оны жайлапжастана көндірмесе болмайды» деген пікірді құлағына құя бердім,—
деді Михеев екінші кабинеттегі штаб генералы Акутинге.
— Бастығы ма екен келген?— деп сұрады Акутин сазарған
пішінмен.
— Бұлар шетінен бастық емес пе, генерал мырза, көп
председательдерінің бірі болса керек. Маған «шовиниссің» деп бəле
жапты. Хе-хе-хе. Ендігі көргенде «неге большевик болмайсың?» деп
ілік таға ма деймін деп кекетті ол келіссөзге келген Яковлевті.
— Арнаулы орнына аттандырған шығарсыз деп сеземін оны,
Михеев мырза.
Михеев көздерін сəл қыса түскендей болды да:
— Қайда кетер дейсіз, генерал мырза, біріндемей-ақ бұл бірнеше
сағаттың ішінде біржола бітетін іс қой,— деді.
Əңгіме Яковлевті тұтқынға алу жөнінде еді. Акутин үндемей қалды.
«Айлакер адам. Қақпанға аяғын жазым баспайтын, ізін де
кестірмейтін нағыз кəрі түлкі. Осының қулығы мен тапқырлығы менде
болсайшы» деді ол ішінен, өзіне-өзі риза болмай қолын сілкіп қалды.
«Тоқтай тұр, сұр шинель киген жалаң аяқ мұжықтар, бүкіл казак
ұрпағын қарсы көтеріп табаныңды кірпінің тікеніне басқандай
етермін, əлі!»
— Поселкелердегі совдепшілерді алдымен қолға аламыз ғой?— деп
сұрады ол Михеевтен, келбетті жүзі сұрлана түсіп.
— Һм. Һм. Əлбетте.
Қара жусанның түбіріне құйрығын шырмай орап алып əбжылан
қыбырлаған жанды шағуға əзірленеді, басын жоғары көтеріп, айыр
тілін сумаңдата түседі. Ақ генералдар да жыландай жиырылып,
аңдаусызда бас салуға кірісті. Олар бір сағаттан кейін штаб мəжілісін
өткізді, күншығыс беттегі казак станицаларының атамандарына құпия
бұйрықпен шапқыншылар жөнелтті, полковник Бородинге 6-казактар
полкына Дарьинскідегі жүздіктерді қосып, Орынбордан шыққан
отрядтың жолын тосып, қалаға жеткізбей талқандауды тапсырды:
төменгі Барбастау, Бударин, Тасқала жақтан жылжыған жəне қала
төңірегіндегі дайын жүздіктер мен 7-полкты контрреволюциялық
бүлікке арнады. Бұл операцияны генерал Акутин өзі басқармақ болды.
ҮШІНШІ ТАРАУ
1
Əмір əкесінің пəтеріне келгенде Быков та жирен атын жегіп, атшанасына қарайып кеткен қоғажай шөпті толтыра салып, сол жерге
келіп тұр еді. Əмір бұл бейтаныс кісіге сəлем беріп, басын иді де, ішке
кіріп кетті.
— Папа, ертелетіп елге шығайын деп жатырсыңдар ма?— деп
сұрады ол терезе алдында шылым тартып отырған əкесінен.
Меңдікерей үндемей Əмірдің бетіне қарап, бірнеше секунд отырып
қалды. Оның түннен бері қарай бойы дел-сал тартып, қабағы бір түрлі
тырысқан сияқты бола берді. Жаңа исполком мəжілісінде де ол
бұрынғы қызу қалпы жоқ — салақтау сөйлеп, басқаларды қостаумен
ғана отырды. Қазір басы зілдей болып, бойын жаза алмай отыр.
— Сенде бір порошоктар болатын еді басты жазатын...— деді ол
Əмірге, оның сұрағына жауап берудің орнына.
Əмір əкесінің өңі бүгін күрең тартып, көздерінің жанары жасаурап
тұрғанын жаңа ғана байқады.
— Папа, сен науқастанып отырған жоқсың ба? Өңің өзгеріп кетіпті.
Порошок бар еді, бірақ ескі костюмнің қалтасында қалыпты. Мен қазір
барып алып келейін,— деді.
— Жоқ, жоқ. Қалтаңда болмаса керегі жоқ. Мен қазір жүргелі
отырмын. Іс тығыз. Бір минут күтуге де уақыт жоқ. Тек сен келсін деп
отырғаным.
— Папа, түсің алкүрең тартып тұр. Сенің қызуың болу керек. Ауру
күйі... қалай ол... Жолға шығуың. Қай жаққа баратын едіңіздер?
Əмір аздап үрейлене бастады.
Меңдікерей ойланып қалды да:
— Жоқ қызуым болмауы керек. Бастың ауруы, мүмкін, шайдікі
шығар. Үйдің шайын сағынып мең-зең боп кейде осындай бір
басымның зілдей болатыны бар. Қай жаққа барасың дейсің бе? Қай
жаққа баратынын, не үшін баратынын адам мына сияқты тар кезеңде
айтпас болар, балам. «Баланың қадірін балалы болмай білмессің» дейді
екен біздің бір аталарымыз. Сол сияқты мұндай суыт жүріс ертең сенің
басыңа да келер біліп қой: бір ақылдан екі ақыл жақсы, бірақ тіл
тиексіз, естігенді ол сақтай бермейді... Айтқандай, Əмір, сендердің
студенттерің арасында қызу əңгімелер көп болады, байқаңдар,
жастықпен аңғырт іске ұрынып қалып жүрмеңдер. Мына Войско
үкіметі қарап жатқан жоқ, басқан ізді аңдып отыр. Шын жолдас
болмаса, сырларыңды шашпа. Əбдірахман əзірге қалада қалады, соның
айтқанын тыңдағайсың...
Əмір əкесінің сөзін бөлмеді, бірақ ішінен оның өсиет етіп тұйықтұйық сөздерді қадап айтқанын жəне белгісіз сапарға аттанып бара
жатып, баласына өзінің сырын бүккенін жаратпады. Меңдікерейдің
жабыңқы түрі мен өзгеріп кеткен дауысының күңгірт үні жүрегін
жүйткіткендей əсер етті. Сөзге ұтымды, сырт көрінісі салмақты
болғанымен əкесінің мінезі күйгелектеу, амалы ұшқыр жан-ды,
айтарын айтып тастайтын, ойлағанын тез істеп жіберетін адам еді. Ал,
қазір мүлде өзгеріп кеткен. Əмірге ол өте тұйық, тым сабырлы
көрінді...
Баласының таңырқағандай қарап, тосырқап қалғанын көріп жəне
қайда бара жатқанын айтпағанына өзі де шыдай алмай, Меңдікерей:
— Исполкомның жасырын тапсырмасымен Орынборға кетіп бара
жатырмын,— деді.
Əкелік сезім билеп, Меңдікерейдің салқын лебізден сенімді жұмсақ
жауапқа морт көшкенін байқап, Əмір іштей елжіреп кетті, ол көңілде
түйткіл қалдырмайтын жадыраңқы пішінмен қуақы əңгімеге көшті.
—
Папа-ау, сен өзің қызықсың, осы біз үшін қайғырып күні бұрын сары
уайымға түсетінің не? Біз деген тұтатын тұлдыры жоқ кəдімгі көсенің
иегіндей емеспіз бе?! Отқа салса қылшығы шытырламайтын нағыз
үйтілген қара сирақ жандармыз! Ақсүйектер ұстай алса, көмейіне кесе
тұратын кеселді қылтанақ тағы біз. Бізде алар алтын, берер күміс жоқ:
таздың тақыр басындай бізді қайтеді?..
Меңдікерей мырс етіп күліп жіберді. Тіліне іштей риза болса да, ол
басын шайқап:
— Сенің осы тілің удай. Қорқамын, керексіз жерге жұмсап, біз жоқта
тіліңнен жазып жүрмесең не етсін,— деді.
— Баяғы Бұқарбай бақсының сарыны. Папа, тоныңды өзгертші,
немене, жылдық сапарға кетіп бара жатқан адамша қайта-қайта
«қорқамын», «қорқамын!» дейсің. Əмір Меңдікереевичтің гимназняны
қалтаға салып алып, университетке аяғын алшаңдай басып кіруге
тұрғанын білесің бе өзің? Əлі бала санайсың!
— Біздің тілегіміз де Сендердің адам болғандарың, шырағым.
Қанаты қатқанша торғай да балапанын қориды ғой... ал жарайды.
Əзірге мұқтажданып қалмассың, ə? Əлде ақша тастап кетейін бе?
Меңдікерей жалма-жан қалтасына қолын салып, ақша шығара
бастады.
— Артық болмас,— деді Əмір, қобыраған қағаз ақшаға көздерін тіге
түсіп,— ақшаның анда-санда керек болатынын түсіндіріп, егер көбейіп
кетсе оны далаға тастамай банкеге салып қою керек екендігін айтып,
анау күні Альфред Иванович лекция оқыған. Сонан бері ақша көп болса
зиян болмайтынын ұғып қалдық.
Меңдікерей қалтасынан шығарған ақшаны санамастан Əмірге
ұсынды. Екеуі бір минуттай тағы үнсіз отырысты. Ақшаны ішкі
қалтасына мұқияттап тығып жатқан Əмірге қарап, оның ойына кенет
жастық шақ түсті... Албырт жігіт кезі. Оқу жолындағы əрі бейнетті, əрі
шатты жылдар... Алыстағы ауыл... ынтық жүрек... үйленген бақытты
айлар... Əмір... кішкене Əмір...Жұдырықтай қара бала... Пысық бала...
Өте пысық...
— Нағашыңа тартқансың,— деді ол Əмірге, ойын шұғыл үзіп
жіберіп.— Ал мен жүремін.
Орнынан түрегеліп Меңдікерей шинелін жылдам киді де, сыртқа
шықты. Қақпа алдында күтіп тұрған Быковты көріп ол адымын
тездете түсті де қайырылып, соңында келе жатқан Əмірдің
маңдайынан сүйіп алды.
— Папа, үйге соқсаң мамама сəлем айт, кешікпей келеді дерсің.
Меңдікерей күбірлеп:
— Менен, мүмкін, сен бұрын көрерсің. Бұрын көргеніміз айтармыз,
— деді.
Шана сырғып жүре берді. Əкесінің осы сөздері кейін Əмірдің
құлағынан кетпеді, сол үйдегі екеуінің терезе алдында отырып
сөйлескені үлкен жазулармен баттитып жазып, іліп қойғандай көз
алдында тұрып қала беретін болды. Бірақ қазір күнделікті сапар жүру,
қоштасу, үй іші əңгімесі сияқты сөздерге ол мағына беріп ойланған
жоқ. Ол жолдасы Хакім Жүнісовтың пəтеріне жетуге асыққан еді.
2
Ертеңгі қатқақ кезде жирен ат cap желіспен жолдың біраз жерін
ұтып тастады да, түске таман салыға бастады. Қара тер атты бақайына
дейін малмандай етті: бүйірін қатты-қатты соғып, енді бүлкілден де
аяңға көше берді.
— Біз, сірə, атты мықтап салықтырып алатын шығармыз: жол ауыр
жəне оның үстіне жүкке бейімдеген мына шананың құр өзі де бір атқа
жүк болғандай адымын кере аяңдап келе жатып.
— Мына хуторға аялдап, шөп жегізіп, тынықтырып алайық, cap
жілік ат қонаға жеткізеді қалайда болса,— деп сенімді түрде жауап
қатты иесі, қардың мұздақтаған қатты қабыршағы қия бастаған
атының артқы шашасына қадала қарап,— жылда осы кезде сай-сала
болмаса, қырғы жазықта бір уыс та қар қалмайтын, биыл көктем
кешікті. Сіздің жерде қалай қазір жаз шықты ма?
— Бізде де осындай. Біздің ауыл мына тұста ғой,— деп Меңдікерей
Жайықтың арғы бетін көрсетті.
— Əйел, бала-шағаңыз бар шығар?
— Бар, бірақ мал малданып, жан жанданып үйде отыруға қол тимей
келеді, Игнатий Иванович. Мына буржуйларды бір жайлы етіп, елдің
қолына теңдік əперейікші, сонан кейін, үй шаруасын қолға алармыз,—
деді ол шаруа жолдасының ыңғайына көшіп.
— Бір жағынан бойдақ, салт басты жүргеннің өзі де дұрыс па деп
қаласың. Кəрі шеше мен емшекте баласы бар жалғызілікті əйел өз
алдына бір қам. Əсіресе, мына сияқты қоғам жұмысы бір қалыпқа
орайласпай тұрғанда қиын. Үйге көз салмасаң азып жүре береді, ал
шаруамен болуға азаматтық борышың жібермейді. Оның үстіне мына
кулактар мен бай казактардың түксигені əбден бəле болды, өзің жоқ
жерде үйіңді бар жанымен өртеп жіберуге бұлардың дүзі жанбайды.
Мына келе жатқан біздің селомыз өте жаман, бас кесуге дайын.
Атамандардың үгітіне еріп құтыра бастаған көрінеді,— деді Игнат,
күдікті жайларды сыр ете сөйлеп.
Меңдікерей үндемеді. Жолдың тапталған қарына, кірт-кірт басқан
аттың аяғына қадала қарап, тұнжырап отыра берді. Игнат оның ілгері
шығыңқы ірі иегіне, қоңырқай күреңіткен ат жақты бетіне, дөңестеу
келген ұзын мұрнына, шүйделі желке, жұмыр мойнына жəне қақпақтай
жауырынына қарап: «Қандай күшті екен! Қазақтар қамшыға мықты
келеді, мына Меңдікерей бір ұрғанын қалпақтай-ақ түсірер... Мінезі
қызық шығар өзінің, мұндай күшті кісі бала сияқты болады.
Біздің Василий де осындай. Кейде күні бойы тұнжырап жүреді...»
деп ойлады.
— Тоңған жоқсыз ба, Ипмагамбетович? Күннің көзі шыққанмен
жылуы аз, əлі жел ызғарлы; акурат, мына шинельмен мұздап
қалуыңыз мүмкін,— деді Игнат, сөзге сараң жолдасын əңгімеге шақыра
сөйлеп.
— Жоқ, шинель ескі болғанмен жылы. Ішінде тағы былғары
тужуркам бар,— деп Меңдікерей етегін қымтай түсті.
Меңдікерей шинелінің қалтасынан кисетін алды, шылым орады,
мойнын ішіне тыға шинелінің сол жақ омырауымен қалқалап сіріңке
шақты. Ол ішіне үзбей үш-төрт рет мықтап түтін жұтты да, шалқая
түсіп кеудесін жазды; сөйтіп шананың қалқанына қисая түсіп,
шылымның жанып бірте-бірте қысқарғанына қарай отырып, темекісін
тартып бітірді.
Түсіп ат шалдырған жерде ол пештің алдында отырып ұзақ уақыт
үндемей қайта-қайта шылым тартты. Бір стакан сүт пен бір тілім нан
жеді де, Игнатты асықтырып тез аттанып кетті. Бұрын сырласпаған,
сапарлас болып көрмеген адамның мінез-құлқын Игнат жете біле
алмады. Оның өмірімен де аса жақсы таныса алмады.
Селоға жеті шақырымдай жер қалғанда жирен ат босаңсыды.
— Қамшы салдырмайтын жануар еді, қалада күйі болмай азып
қалды, акурат, салыққан. Дегенмен жеттік. Ипмағамбетович, кəне бір
шылым тартып жіберейік,— деп Игнат шанадан тағы да түсіп
қалтасынан кисетін алып шылым орай бастады.
Сояудай ірі екпе темекіні сары қағазға жіптіктей етіп шиыршықтап,
ол сіріңке тартты да, темекісін орап үлгірген жолдасына уысына
көлкештеген отты алдымен ұсынды.
Күн ашыққа батып бара жатты. Аспанның батыс жақ жартысын
тұтасымен күрең шабдар сəулеге малып алғандай. Көкжиектен арқан
бойы жоғары тұрған бірсыдырым көгілдір бұлтқа соғылып сонау
қызыл сəуле биікке шашырап кетіп жатыр. Шығысқа қарай ұшып өзен
бойындағы орманға бет алған қара қарғалардың көктегі ноқаттары да
қызғылт көрінеді.
Игнат шылымын тартып тұрып батыс жаққа көз жіберді де, басын
шайқап:
— Тура қан сияқты. Күн суытады,— деді.
— Жердің қатқағы ғой бізге ең керегі; бəлкім түнделетіп жүріп
кетерміз сіздің селода тамақтанып алып, істің бəрі уақыт пен жолға
тіреліп тұр, уақытты ұтсақ, бəрін де ұттың. Ат табылады ғой, Игнатий
Иванович, ə?— деді Меңдікерей есі-дерті ілгері аса беруде болып.
— Интересно, бұл кім екен сонша суыт жүрісті? Бағанадан алыстан
көрінгеннен-ақ қатты сыдыртып келеді,— деді Игнат сол жақтан
көрінген салт аттыға көзін тіге қарап.— Ат табыла ма дейсіз бе? Ат
табамыз ғой, бірақ жылы жерде ұйқы басып жүрмесе.
— Жоқ, ұйқыны қоя тұр. Ұйықтайтын уақыт соңынан да табылар. Ат
табылса болды. Жүріп кетеміз. Анау атты кісі де селоға жетуге асыққан
біреу шығар. Бұл жол қайда баратын жол, Игнатий Иванович?
— Даринькаға.
— Кəне, Игнатий Иванович, қозғалайық, ат аздап буынын бекітіп
алды, көрдің бе, бүйірінің соққаны да сирейін деді. Шана ауыр, əйтпесе
екі кісіге сыр беретін жануар емес.
— Жүрейік... жүрейік...
Иесінің ыңғайына қарай дағды алып үйренген ат жол жиегінде
тұрған Игнатпен қосыла қозғалды да, үйге жақындаған сайын
жеделдете аяңдады. Шананың артынан екеуі аяқтарын адымдай басып
зорға ілесе бастады. Салт атты кешікпей cap желіспен ойысып келіп
нысана атым жерден бұлардың жолын кесіп алдына түсті де артына
шұқшия бір қарап алып ілгері асып кетті.
— Мынау Калашников деген бір əлді казактың кенже баласы,
əкесінің екі диірмені, қырық-елу десе жері бар, малы да көп, мекенжайы да үлкен, селодағы азулылардың бірі. Биыл Песков
дейтіндермен екеуіне салғыртты баса салып, біраз астықтарын
алғанбыз. Жақында осылар поселкелік Совдепті өртеп жіберуге əрекет
етіпті, анау күні съезд кезінде біздің жігіттер тағы да біраз ауыздықтап
алса керек. Мына баласы үш айдан бері Даринькадағы Войсконың
офицерлер дайындайтын школында еді, көрдіңіз бе, хорунжий шенін
тағып алғанын. Бүлік шығарушылар — түбі осылар болады,— деді
Игнат сыдыртып өткен салт аттының қоқақтаған пішініне қуа қарап.
— Қолынан келсе бұлардың қайсысы қылыш көтермес дейсің...—
деді Меңдікерей, ойы басқа жаққа бөлініп.— Калашниковтың аты кім?
— Захар. Немене, танитың ба едіңіз?
— Жоқ. Қайдан таниын... Жай, ойыма біздің Калашников түсіп кетті.
Бізде де осындай бір əлді Калашников бар, əлділігінен де жауыздығы
күшті... Фамилиялары ұқсас болған соң аттары да ұқсас болатын шығар
дегенім... Əрине олай емес. Біздің Калашниковтың аты Иннокентий.
— Ім,— дей салды Игнат үй іші ойына түсіп.
«Марфуша монша жағып қойса игі еді. Қызым еңбектеп етегіне
жармасып жүр ме екен ?!» «Жамансыңдар сендер, біздер жас күнімізде
таңның атуынан, күннің батуына дейін пішен шапқанда да «уһ»
демейтінбіз»... Кемпірдің аузынан түспейтін мəтел болып кеткен,
құлаққа үйір зілсіз сөздеріне ол жымия күліп қойды.
Екеуі де үндеместен аяңдап жүріп келеді. Күндіз кей жері сыңар
аяқтап ойылған жол қазір қатаңсып қалған да, жүксіз ат аяғы
ілікпестен ширақ басады. Алысырақтағы қарасындар көзден тасалана
бастаған іңір алдында беті іріген жентек қар көгілдір түске айналған;
қыстайғы үздіксіз жүрген көліктің көңі мен шанадан төгілген шөпшөлеңнің беті ашылып жол аңғары үздік-создық қарауытып жатыр.
Ымырт жабыла берді. Жолаушылар поселкенің шетіне де төнді,
селоның нақ іргесіндегі терең сайға бір шақырымдай қалғанда олар
шанаға отырып алды; тыныс алып қалған жирен өнімді бүлкілге
салып, шананы жеңіл сүйреп сырғыта жөнелді.
Қаланың ішіндегі неше күн бойына созылған жиналыс, жүріс, толып
жатқан жұмыс, оның үстіне күн ұзын тынымсыз жорытқан жол,
қажыған дене, кештің бой шіміркендіретін салқынымен серги түсті де,
бір жұма көрмеген үй ішімен жайланып отырып демалатын минуттың