Ақ Жайық - 20

сайланған, патшашылдар деген. Текеден келген бір қара таяқ зиялы
адам сөз сөйлеп үгіт айтқан. Есімі Əбдірахман, фамилиясы Əйтейұлы.
Сізге мағлұм болсын: мен айтылған 27-зауза күні сіздің хұзұріңізде
болғаным хақиқат, сол себепті ағуашыларға тыйым салуға, схот
шақыртпауға менің тарапымнан мүмкін болмады...
Еғлан етуші 7-ауыл қырғыздар старшинасы Жол Нұрманұлы мөр
басып, қол қойдым.
29 заузада, үшбу 1918 жылда
Управитель Бекебасов «ғарзаны» алып оқып, басын шайқап отырды
да:
— Сенің аулың діннен безген ауыл. Ана жылы да бұзықтың
шығарып, патша ағзам хазіретлерінің жігіт жинап беру жөніндегі
жарлығына қарсы тұрды. Енді мына сияқты істер...— деді ол, арызға
қайта көз жіберіп.— Бірінші кезекте неше жігіт беретін едіңдер
сендер?
— Төрт жігіт,— деді Жол ілесе жауап беріп.
— Сол төрт жігітті ертең осындағы пунктке жеткіз. Қасыңа ана
Жымпитыдан келген екі милицияны қосып беремін. Ертеңнен
қалмасын. Қарсылық жасаған адамды акты жасап, осында айдап жібер.
Қазір заң қатты.
Салғырт тегіс жиналсын. Əкелген ақшаларыңды казначейге тапсыр,
— деді болыс.
Бұл жолы болыстың кəрі бəсең көрінді. Ол тіпті старшинаға
жақындап келіп, иығынан қағып, оның төсіндегі знакқа қарап:
— Мына знак көп адамның қолына түсе бермейтін знак. Мұның
қадырын білу керек. Күзге қарай сайлау болса... жақсы, бар,— деді ол
сөзін тауыспай.
— «Қолдан келгенін аямаспын деген ғой,— деп күмілжіді де, Жол
кеңседен шығып кетті.
Ол елге күшейіп, бел алып қайтты.
4
Біріне-бірі қарайлап отырған ел Жүніс қажынікі көшкеннен кейін
тұтас қозғалып, арғы беттегі жайлауға əлдеқашан қонып алған-ды.
Тоғайы шабын, қыры егісті, қыс қыстайтын бетте үш-ақ үй қалған. Бұл
үйлердің көшпей жұртта қалғаны ешкімнің ойына түскен емес, өйткені
қорықты жапырарлық малы жоқ, кезге түсерлік сиқы аз. Мосының үш
бұтындай үш таған жапырайған-жапырайған үш шым үй. Ертеңді-кеш
ауаның тұнық, мөп-мөлдір кезінде құлаған тұрбаларынан шыжымдап
шыққан əлсіз түтіндері кейде көзге шалынады, сол кездерде ғана бұл
үйлер жұрттың есіне түседі. Болмаса кейбіреулер:
— Арғы бетте бір баран жылқы көрінеді, бейсеуіт жүрген ол кімнің
саяғы?— деп сұраса:
— Əлгі Қайқаңның қара биесі шығар, басқа мал қайдан келеді,—
деседі.
Сол, əлдеқалай ауызға алынатын үш үйдің бірі Қайыпқожаның үйі.
Мал дегенде Қайыпқожада жалғыз қара бие; қара бие оның үлкен
баласы Кəрімғалимен жасты, биыл жиырма екіде. Қазір қара бие де
қарт, Қайыпқожаның өзі де ел ағасы. Жасы елуге иек артқанша
Қайыпқожа қара биемен қайда бармады? Қандай жерді баспады, қай
жердің тұз-дəмін татпады? Байдақтыдан тараған алты арыс. Қара мен
сегіз арыс Əйтімбетті аралады. Шідертіден ат шалдырып, Өлеңтінің
саласын кезді; Тайсойған Қарабау барып, Жемнің бойына да өрледі.
Ендеп жатқан етекті елге өнерін жайды. Қайыпқожа сыбызғышыны
білмейтін Жайық алқабында жан аз...
Қазір қара бие сыртта, есік алдындағы жасаңда, қылы азайған
тазғыр құйрығымен тебінгі түрпілеп қызыл шақасын шығарған, қос
бүйірін кезек-кезек соғып тұр. Құжынаған қара шыбын бүйірден
көшіп, сорасы аққан реңсіз көздерге үймелейді; бие жақ жүні қырылған
етсіз басын самарқау шұлғиды.
Жылдар бойы жіңішкелеп кіріп, ұрлап меңдеткен демікпесі аралас
көкірек ауру Қайыпқожаны да төсекке салды. Дауыл жығып,
кеуектеніп, өзегінен мүжілген теректей, сұңғақ дененің қазір сиқы
қашқан, екі иініне екі кісі отырғандай жалпақ жауырын мен еңселігі екі
елі ер кеуде еттен ада; қара сұр, ат жақты бетте рең жоқ; аумағы
ортайып əлі де тоғы сөнбеген көздердің қоңырқай қарашықтары əріден
қарайды; екі ұрт ішке қусырылып, шалғысы күнге күйіп бозғыл
тартқан, бірақ кəрілік қырауы шалмаған мұрт селтиіп тұр. Екі күннен
бері ауру «самал жұтамын» деп іші дымқыл, əрі тар, жер исі шыққан
шым үйден алдыңғы сенекке көшкен еді. Қазір жə бөстек, жə ескі
күпінің бір өңірі екені белгісіз жабағысы ұйысқан сілімтір үстінде
жатыр. Ол жамау көйлекті жадау кемпірінен көзін алмай біраз уақыт
қарап жатты да:
— Жұбай, маған сыбызғымды əкеліп берші,— деді.
Шала ұйыған айранның ірмегін араластырып, əйел еріне шалап
істеп жатыр еді. Ол аң-таң болып, ет пен тері ғана қалып құр сүлдесі
жатқан сыбызғышының өзгеше нұрланған көздеріне көзін сəл кідіртті
де, үрейленіп:
— Саған не болған, батыр, қазір сенің сыбызғы тартуға əлің келе ме?
— деді.
— Тартқым келіп жатыр, көңілімді сондай бір күй кернеп барады.
Ана қарашы, көрмейсің бе жаздың жайнап тұрғанын, дүниенің қызық
екенін, жан-жəндіктің бəрінің күбірлеп сөйлеп тұрғанын,— деп ол
кілеттің жабынды қамыспен қосылар жеріне тақай жапсырып салған
ұяға төніп келіп, қайта шығып, қайтадан ұшып келіп жанай етіп жүрген
қарлығашты көрсетті. Əйелі қарлығаштың оңды-солды ұшқанына көз
жіберді де:
— Қарлығашты қайт дейсің? — деп ерінің ниетін ұға алмай қалды.
Ол «алжасып жатырма» деп үрейленіп, еріне тесіле қарай берді,
оның жүзінің таңертеңгі кезбен салыстырғанда анағұрлым нұрлы
екенін байқады жəне көз жанарының жайнай түскенінен сескеніп «бой
жасап жатыр ма?!»— деген ауыр ойға тірелді; көзінен ырши жас
шығып кетті.
— Əйел, саған не болған. Мен шаттанып тіршілікке көңілім
тасқындап жатқанда қуанудың орнына сен көзіңе жас аласың. Əкел,
сыбызғымды, күй тартамын... Қарлығаш күйі... Барша ғалам сөйлеп
тұр...
— Шаршап қаласың, қой. Тəуірірек болғансын тартарсың
сыбызғыңды. Алдымен басыңды көтеріп отыруға келсейші.
— Басымды көтеріп отыра аламын. Бағана сен жоқта отырғанмын,
— деп ауру қос қолдап, шынтағымен жер тіреп, басын көтерді.
— Жат, деймін, жат. Батыр-ау, саған не болған?! Кешеден бері тамыр
дəріңді де ішпей қойдың. Кəрімғали тезірек қымыз əкеле қойса жарар
еді, ең болмаса қымызға қосып ішер едің. Жайлаудағы ауыл да бір көш
жерде. Уыз қымыз қандай шипа болар еді,— деді əйел аурудың астыүстіне түсіп.
Бірақ ауру ниетінен қайтпады; əйеліне үйдегі сыбызғысын
алдырып, сүрттіріп, тостағанымен су сұрады, сыбызғымен түтіктеп
ұрттап, жерге бүркіп, қайтадан ұрттап, қайта бүркіп оның ішін шəйді.
— Кəрімғалиді қымызға қашан жібердің?— деп сұрады ол.
Сөйтті де сыбызғысын алдына қойып, ойын жинақтағандай, төбеге
бір қарап, есіктен көрінген көкжиекке көздерін шүйді.
— Кəртай əлгі əзірде кетті, сен көзіңді іліп, ұйықтап кеткен кезде.
Биенің бір сауымындай уақыт өтті.
— Ім-м... Балымның қымызы ашымаған шығар.
— Шешейдің үйінің қымызы ашымаса, учительдікінен сұра дедім.
Олар бие байлағанына бір жұмадан асқан. Қажы қайнағанікі де,
учительдікі де күнде келіп қымыз алып тұрыңдар деген.
— Өзің барсаң етті. Кəрімғали үлкен жігіт... Ондай күнімізде сұрап
алу түгіл, берген қымызды да ұялып зорға ішетінбіз... Ар ғой
еңгезердей жігіттің қымыз сұрап жүруі.
— Не ұяты бар оның, емге, ауруға сұрағанның айыбы бар ма? Өзім
де барып əкеліп тұрамын ғой, бүгін үйде жұмысым болғансын
Кəртайды жібердім,— деді Жұбай, баласына қымыз сұрата жібергенін
ақтай сөйлеп.
Сəлден кейін əйелдің көңілі бірден орнына түсе бастады. Оның
үрейлі ойы сейіліп, «тəуір болып кетер» деген үміт өзге ауыр
болжалдарға жол бермеді. «Қымыз ішсе аяғынан тік тұрып, тез
сауығар еді, жаздан қалмай көтеріліп жұрт қатарына қосылар еді»—
дегенді арман етті. Бірақ əйел асыға күткен баласының қымызсыз
қайтқанын, оның үлкен бір бақытсыздыққа ұшырап кешікпей келмес
сапарға кететінін сезген жоқ-ты.
«...Нар иген», «Ақсаң киік», «Бала қаз», «Соқыр қыз» деген күйлер кез
келген адам түсіне бермейтін ғажап оқиғалы сырлы күйлер. Оны
жалғыз күйші-сыбызғышы біледі, «жалғыз қамыспен» ол сол сырлы
күйлерді құлаққа жеткізеді, мың құбылған үнмен айтып береді,
таңдаған жамағаттың жүрегін балқытады, өн-бойын билеп алып
кетеді. Талай топта, талай жиында, талай үлкен адамдардың алдында
«Нар иген» мен «Ақсақ киік» тартылып асқан өнер көрсетілді. Сынақты
қиын кезеңдерден мінсіз есіп өтіп жүлде алынды... Қайыпқожа,
сыбызғышы деген ат ел-елге кетті. Сырттан атын естіп даңқына ғана
еліткен кейбір жандар сұлу үнді ұқпаса да бастарын шұлғыды. Бірақ
көп жұрт зарлы, қасіретті күйді елжіреп тыңдады. Қуанышты, шатты,
жан толқытқан əсерлі үнге серпіле ұйыды. Жастар қоршалап «Бала
қаз» бен «Соқыр қызды» тыңдады; күн-түні сыбызғышы жүрген жер
жиын да думан... құрмет... сый. Бəрі өткінші... Жиын тарады... той өтті...
думан басылды... «Па, шіркін!», «Əй, бəрекелде!», «Өнерпаз болсаң
осындай бол!» — деген тағы да толып жатқан ардақтау сөздер жұма
өтпей, ай өтпей жоқ болды; анау қыраттан əрі көкжиек пен екі арадағы
сумаңдап сырғып, суша құйылып жатқан сағымша ыдырады... өмір де
сонда... Осы сияқты үздік-үздік келген ойлар, өткендегі көріністердің
бұлдыр бейнелері сыбызғышының бірер минут ішінде алысқа —
көкжиекке қадаған көздеріне елестегендей болды да, Қайыпқожа
тізесіне қойған сыбызғысын алып, ақырын ғана тарта бастады.
Сыбызғының күжілдей бастап, сыңғырап көтерілген өткір үні ауаны
жарып, аспанға шығып кетті; əйел еріне жалт қарады да, шошыңқырап,
ілгері есікке қарай аттады. Ерінің жіңішкерген əлсіз мойнының екі
күре тамыры білеудей болып көгеріп бүлк-бүлк етіп тұр; жайнаған
көздер отын ішіне жасырып, сəл жұмыла түскенде, əлде есіктің
опырайған төменгі босағасына, əлде сенектің шыңылтырланып қалған
жер еденіне қарағандай жоғары мұртты ерін сыбызғының
сарғыштанған күрек тістерге түрелген жуан басын бүркеп алыпты;
еттен арылып, құр сүйегі мен терісі ғана қалған қолдарының он
саусақтары сыбызғының төменгі тар аузын сондай ептейлі жəне көзге
ілікпестей шапшаң басып, күй қайырып жатыр. Шеке тамырлары да
жарылып кетерліктей тырсиып самай терісін керіп тұр. Жігерлі
қимыл, ынталы пішін тілмен оралып саусақтармен пернеленіп
сыбызғыдан толғанып шыққан
сыбызғышыны ауру дегізер емес.
ішкі
сарайдың
ғажайып
үні
Жұбай жалма-жан табалдырыққа отыра кетті; ерінің жан-тəнімен үн
дүниесіне көшіп кеткенін, қазір оны тоқтатудың мағынасыз екенін ол
əбден сезді, не себепті екенін айырып, ашып білмесе де бірнеше
секунттан кейін əйелдің өзі де күйді ұйып тыңдады; тұла бойы балқып,
тəтті еліту пайда болды. Құстар да шықылығын қойып, мүлгіп қалған
сияқты. Ешбір дыбыс жоқ, бейне бəрі де сыбызғының үніне қалғып
тұрғандай. Сабырсыз жүйткіген қарлығаш та ұясының жиегіне қонып
алып, басын шұлғып отыр...
Күй үні əлемді басып, жер бетіне тегіс жайылып кеткен тəрізді. Жел
тымып, шөп сыбдырламай қалған. Жанды-жансыз əлемнің бəрі мүлгіп,
рахат дүниесіне мəз боп тұрғандай...
— Тоқташы, аттың дүбірі шығады,— деді əйелі, сырт жаққа құлағын
түріп.
Бірақ сыбызғышы оны елең етпеді; оның көздері жұмылуға жақын,
бар денесі ұйып, ешнəрсені сезбейтін қалыпта балқып, мүлде қалғып
отырған қалыпта еді.
Əйел жалма-жан орнынан тұрып сыртқа шықты.
5
— Уə, бейбіше, Қайқаң үйде ме? Сыбызғы тартып жатқан өзі ме?
Аурып жатыр деп, мынау өтірік айтқан екен ғой,— деп Жол старшина
жімсиген көздерін Кəрімғалиға аларта тікті.— Жалған сөйлемесеңдер
іштерің жарылады ғой сендердің. Бəйбіше, Қайқаң шығып кетсін,
шұғыл жұмыс бар сөйлесетін.
— Би қайным, түсіп үйге кіріп сөйлеспесеңдер, ол ауру, хал үстінде.
Əйел үрейленіп, ат үстінде шіреніп тұрған, мылтық асынған солдат
киімді екі адамға жалт-жұлт қарады.
— Жұбай, сен не деп тұрсың? Хал үстінде... хал үстінде жатқан адам
сыбызғы тарта ала ма? Күй тартқан сыбызғының дауысын біз бір
шақырым жерден есітіп келеміз. Сен əрі-беріден соң «сыбызғы тартқан
адам жоқ»— деп таласарсың. Өтірікші бала екен десем, мұның
шешесінің де көз жұмбайы бар екен ғой.
— Қайым-ау, құран ұрсын, құдай ұрсын өтірік айтсам. Өмірде өтірік
сөйлеп көргенім жоқ, міне жасым елу беске келді. Кіріп көр, құр сүлдесі
жатыр. Жаңа сыбызғы тартамын деп болмағансын көңілін қимай,
сүйемелдеп отырғызып қойғанмын. Сыртқа шығу қайда, орнынан тұра
алмай қалғанына екі жұмадан асты. Түсіңдер, қайным, тек, əйтеуір
шаршатып көп сөйлеспессіз. Өзінің де қазір дымы құрып қалды,
сыбызғысы бар болғырды тартамын деп. Жасынан үйренген əдетін
тастауға қимай, əуре болып жатқаны, хал үстінде жатса да.
— Дабай, түселік, старшина. Есіттің бе қалай тартып жатқанын.
Кемпірлердің əдеті емес пе, өлейін деп жатыр, көмейін деп жатырмыз
дейтін. Өлсе ана молаға апарып көмеміз, кемпір, — деп ат үстінен
тұрып пысық келген мылтықты сары қамшының сабымен моланы
көрсетті. — Сыбызғысын басына апарып қоярсың.
— Тоба!— деді кемпір жүрегін басып.
— Жарайды, түсейік.— Жол алдымен түсіп, атының тізгінін
сорайып шығып тұрған сенек кілетінің басына іле салып, пысық
сарының тізгініне жармасты. Пысық сары аттан қарғып түсіп,
елпеңдеген старшинаға шылбырын ұстата салды да, өзі аяғын
маңғаздана басып үйге қарай аяңдады. Екінші солдат та аттан түсіп,
тізгінін Кəрімғалиға ұстатты, ол да үйге беттеді.
Осы кезде шарықтап шығып, шалқып оралып, нəзік сыңғырлаған
сыбызғы үні бірте-бірте талып естіліп, баяулап барып, үзіліп қалды.
— Кəртай-ау, қымыз қайда? Сен неге қайтып келдің? Əкеңнің халін
көрмейсің бе, арманы қымыз. «Бір жұма ішсем, жазылар едім» — дейді.
Мыналарың кім?— деп сұрады Жұбай баласының бетіне бір жағынан
үрейлене, бір жағынан нали қарап.
— Қымыз қайда, біреу қайда, — деді жуан, көтеріңкі дауыспен
Кəрімғали.— Қымызға жіберуші ме еді, жан-жағамнан алып, «жүр,
жүр»— деп кері қайтарғаны старшинның,— деп қойды ол, əр жағында
үлкен бір сыр барын байқатқандай.
— Неменеге сенің жан-жағаңнан алады, əлде салғырт салып па?
— Салғырт... салғырт салатын біз сонша бір малы көп адам ба
екенбіз?! Салғыртты малы көп кісілерге салады. Əй, мама-ай,
түсінбейсің-ау əңгімеге. Салғырт емес, онан да зоры... мені сарбаздыққа
жазыпты. Ана үйге кіріп кеткен əкімдердей мылтық асынып, ат
үстінде жүріп ел аралауға...
— Не дейді? Сені мылтық асындырып елден əкетуге ме? Ой,
жасаған... ой, тоба... Не деп тұрсың сен, жолың болғыр? Сені қайтпекші?
— деп кемпір зар қаға бастады.
— Елден алыстап кетеді демесең, несіне шошынасың, мама-ау?
— Ойбай-ау, не деп тұрсың өзің? Жалғыз жүріп бір жерде ауырып-сырқап
қалсаң басыңды ұстайтын, сусын беретін кісі жоқ. Мылтық
асынғанды қайдан шығарған, жасаған-ау? Ойбай, қой, атылып қаласың!
Атама да аузыңа алма ондай сөзді. Ана ауру əкең мен өлмелі шешеңді
тастап кетпекшісің бе? Қартайғанда тағы не пəлеге ұшыратасың,
жасаған!— деп əйел үн сала бастады. Болғанынша ақкөңіл, əрі аңқау,
алды-артын ойлап, пішіп іс істеуге тəжірибесі жоқ надан Кəрімғали
старшинаның сөзді қорқытып бастап: «Халайықтың шығарған қарарын
орындамасаң Сібір кетесің. Сені жұрт ұйғарды, милиция болсын деп.
Көп қорқытады, терең батырады. Əкеңнің алдында бармаймын деп
жалғыз ауыз сөз айтушы болма!»—деп келіп, — «Ал, айтқанға түсініп,
дегенге көніп, ана өзіңмен бірге баратын жігіттерден қалмай жүретін
болсаң, «жақсы жігіт, қолынан іс келетін»— деп мақтап қолыңа қағаз
беремін. Сол қағазға қарап саған ұлығың жалыбина береді. Білесің бе
жалыбинаның не екенін? Ақша береді, киім береді, қару береді, астыңа
ат береді. Сойдауылдай болып, көк тиын таппай елде жүргенше, адам
болсын деп ойладым. Түсіндің бе?»— дегеніне ол көніп қалған еді.
Жəне ат, киім, ақша деген нəрселердің қолға оңай түспейтініне оның
көзі жақсы жететін, мұнсыз елде «жігіттің» күні жоқ екенін де білетін.
Оның үстіне қару асынып жүру Кəрімғалиға қызықты, екінің бірінің
қолынан келе бермейтін сияқты көрінді. Ар жағының не боларын, не
үшін қару асынатынын ол білмеді. Қорқыта сөйлеп, қызықтыра
азғырған Жолдың сөздеріне басын шұлғып «мақұл деп салды.
Жанына екі қарулы милиция ертіп алып, старшина управительдің
кеңсесінен еңсесі көтеріліп шығып еді де, қалай да болса бірінші ретке
беретін төрт жігітті тез жөнелтуге бел байлаған. Əртүрлі айла, тəсіл,
қулықтарды көзінен тізіп, неден бастауын ойлап-пішіп келе жатқан
Жолдың көзіне бірінші құрбандығы ұшырай кеткен болатын. Ол
қымыз əкелу ниетімен жайлаудағы елге кетіп бара жатқан
Кəрімғалиды жолда ұстап алған, оны қалаға жөнелту үшін əкешешесіне айтып, киім-кешегін жинаттырып, бір жола аттандырмақ
болып, үйіне алып келген-ді.
— Би қайным-ау... батыр-ау, бұл қалай болғаны...— деп Жұбай көз
жасы егіл-тегіл болып, ері жатқан сенекке кіргенде, қарулы екі жігіт
өліктен сескенген адамдай ауруды көріп кері шегіншектеген еді.
Ақтық қуатын сарп етіп күй тартқан ауру қатты қалжырап, тіршілік
сипатынан айрылып қалыпты: аруақтай арық, сүйекті дене отырған
күйі оң қолымен жер тіреген, сыбызғы ұстаған сол қолына маңдайын
сүйеп қарсы алдына қарап жерге үңілген; сирек-сирек жəне терең
ышқынған демін екі иіннен алады, көздерінің ашық екені, не жұмулы
екені мəлімсіз; сəлем берген Жолға үн қатпастан, басын да
көтерместен, жансыз мелшиген қалыпта отыр.
— Батыр-ау, бұл не болды?.. Саған не болды?.. Əлсіреп қалдың ғой...
тартпа десе де қоймадың сол қу сыбызғыны. Қисай жастыққа, дем ал,—
деп кемпір жалма-жан аурудың басын сүйеп, төсекке қисайтты.—
Шалап ішесің бе? Ерінің кезеріп кетіпті...
Аурудың еріндері құп-қу, кезеріп кеткен, жүзі бейне бір күнге күйіп
оңып кеткен кенептің түсіндей.
— Мə, шалап жұтшы...
Ауру еріндерін зорға қозғап тамсанды да, болар-болмас етіп
көздерін ашты; əйелінің басын сүйемелдеп, аузына тосқан шалабынан
жұтты.
— Қозғалма, жата тұр... есіңді жи...
— Қайқа, біз бір тығыз іспен келдік,— деп старшина көзінің
астымен ауруға қарап қойды, бірақ сыбызғышы сусыннан кейін сұлық
жатып алды, оның есінің барын-жоғын келгендер айырып біле
алмады; сонда да Жол сөзін қайталап:
— Қайқа, біз бір тығыз іспен келдік, 7-ауыл азаматтарының
схотында үкіметтің сұраған он екі жігіттің біріне Кəрімғали
Қайыпқожаұлын, яки сіздің үлкен балаңызды жіберуге халайық бір
ауыздан пəтуаға келді, список жасап, қарар шығарды, бұл жоғары
управитель кеңсесіне мағлұм етілді. Сол список бойынша алынатын
жігіттерді тəртіппен жинап, тиісті жеріне бастап апарып тапсыру үшін
мына халық үшін ат сабылтып жүрген ардақты азаматтар келіп тұр.
Балаңызды оң сапарға буындырып-түйіндіріп, қазір жөнелтпекбіз.
Батаңды беріп, лауазым иесі болуын тілей бер, Қайқа!
Қайыпқожа старшинаның бұл сөзіне де құлағын салған жоқ. Бірақ
Жол «айтып, түсіндіріп міндетімді атқардым» деген адамша басын
шалқайта түсіп, айналаға маңғаздана қарап алды.
— Би, қайным-ау, батыр-ау, солдат деген не бəле?.. Əкесі ауру, үйде
бас көтерер кісі жоқ. Өзің білесің кіші баламыз кісі есігінде. Шұғыл
қажының қойын бағады... Кəртайға тиме, тəңір тілеуіңді берсін, би
қайным...
Бірақ бұл жалынышты тілек Жолдың да, қасындағы қарулы
адамдардың да құлағына жеткен жоқ.
— Арғы беттегі, ана бастағы ауылдан астыңа ат алып мінгізем, оған
дейін жаяулап жетерсің. Қиын, Кəрімғали,— деді старшина, мылтық
асынғандардан екі көзін айырмай жаутаңдай балаша қарап тұрған ірі
денелі Кəрімғалиға.
Кəрімғали енді əкесі мен Жолға кезек-кезек жалтақтады.
— Старшина, сен мына сөзіңмен бүгін екі адамның да басын қосып
жолға шығара алмайсың. Басының ауған жағына кетеді мына маубас,
оны енді қайтып таба алмайсың. Ана биесіне мінсін де біздің
соңымыздан ерсін,— деді Маймаков милиционер.
Балағаттап, əкіреңдеп қоя беретін өзіне көптен таныс Маймаковқа
Жол қарсыласпай, сөзін қолдай кетті.
— Табылған ақыл,— деді ол жалма-жан.— Мұны бағанадан бері
ойласамшы. Мін биеге Кəрімғали, өзім ана бастағы ауылдан ат тауып
мінгізіп биеңді əке-шешеңнің қолына табыс еттіремін. Тұрма, кəне,
киін, бол, бол!
— Би қайным-ау, бұл не деген рақымсыздық, əкесі мына күйде
жатқанда...— деп Жұбай сарнай жөнеліп еді, Маймаков оның сөзін
бөліп:
— Əй, кемпір, сенің балаңды жау жемейді, өшір үніңді. Біз қайта
айналып тағы да соғамыз. Салығын төледі ме өзі? — деп сұрады
Жолдан ол.
— Салық...— деп Жол міңгірлей қалды.
— Неменеге міңгірлейсің, төлемесе ана баласы төлер, жарайды.
Ертте атыңды. Əй, собалақ, мен саған айтып тұрмын.
Кəрімғали қорқып кетті. Мына сарының ежірейе қалған көздері
оған: «Қазір қамшының астына аламын, аузыңды ашсаң»— дегендей
болды.
— Ер жоқ...
— Жайдақ мінесің, жүр!
Кəрімғалиды алдына сала салықшылар үйден топырлай қабаттаса
шықты.
Жұбай сарнап үн салды, ол ауру шалының ауыр халін да ұмытып
кетті. Əйелдің сай-сүйектен өтерлік зарланған үніне селт еткендей
Қайыпқожа көзін ашып жіберіп оған мағынасыз қарады да, əлденені
іздегендей, көзімен сенектің қарайып шіріген, əр жері ішке қарай
ойылып түсуге тұрған сиықсыз төбесін шарлады. Оның əлденеден
шошынғандай үрейлі көз жанары ұя жанында сақтана қарап отырған
қарлығаштарға түскен жоқ; ол өзіне баяғыдан таныс, үйреншікті, бірге
өскен, көңілге шаттық нұрын құятын бұл кішкене құстардан басқа бір
жат, түсініксіз нəрсеге таңырқап, соған жауап іздегендей...
— Егізде екі болма... құдай мен сияқты зарлатсын... Жол-ау, жолыңа
қара тікен өссін...— деген ащы қарғыстар аурудың құлағынан алыс жер
астынан шыққан əуендей.
Бұл қарғысты, қара биені еміне тебініп, артына жалтақтай қарап
бара жатқан, енді қайтып шым үйді де, əкені де көрмейтін, еріксіз екі
талай сапарға шыққан Кəрімғали ғана еміс-еміс есітті, бірақ Жолдың
құлағына ол тиген жоқ.
ОНЫНШЫ ТАРАУ
1
Солдатша киініп, қару-жарақ асынған екеуіне есі кеткендей қарап
Кəрімғали келе жатты. Қайда апаратынын, не болатынын ол ойлаған
жоқ. Ол тек бағанағы Жолдың: «Адам боласың, əкім боласың... Қайқа,
балаңның лауазым иесі болуын тілей бер» деген сөздерін есінен
шығармай, ертегі тыңдаған сəбидей ұйып: «Жұрттың қолы жетпейтін
қылыш асынып, мына сияқты қынама қара киім киіп, атқа мініп, ел
аралап жүрсем бəрі де менен сескеніп тұрар. Кəрімғали келе жатыр,
қылышы бар Кəрімғали, кəдімгі мықты Кəрімғали. Əй, шырақ жол бер.
Уа, Кəрімғали, төрге шық. Кəрімғали, не жаңалық бар? Ат жинап
жүрсіңдер ме?..» дейді ғой деп ойлады. Ол қарабиенің омыртқасы
шыққан қыр арқасы құйрығына темірдей батып, еміне тебіне, алдыңғы
ұлықтардың өкшесін ала тепеңдеп, қыстауда қалған Байназар
балаларының үйіне жеткенде əкесі Қайыпқожа жан тəслім берген.
Нұры қашқан көздері төбеде қыдырыстап талып бара жатқан ерін
көріп, Жұбайдың есі шығып кеткен-ді. Ол құран оқып, иманын айтатын
адам шақыруға арғы беттегі ауылға жүгіріп еді, бірақ өзеннен өтіп
Тояштікіне жеткенше, ботадай боздап қайнысын алып келгенше
Қайыпқожа қайтпас сапарға аттанған-ды.
Кешікпей ауылдан еркек-əйелі аралас туысқандары жиылып келіп,
өлікті жерлеу жабдығына кірісті.
2
Шұғылдың бəрібір келмейтінін біліп, Жүніс оны Қайыпқожаның
жаназасына шақырмады. «Мойнынан парыз түссін» деп ишандарға
хабар етіп еді, бірақ екі қазірет жəне толып жатқан мағзумдар мен
қарилардан бірде бір төбесін көрсеткен жан жоқ. Бұрыннан белгілі
сыр: теңгелеп ақша үлестіріп, жыртыс жыртып, сүйегіне түскендерге
киімдерін беретін дəулетті жан емес, артында сыбызғыдан өзге ныспы
дүние жоқ Қайқаңа көп адам келмейтінін қажы да, басқа туысқандары
да білді. Жаяулап, жалпылап басқа ауылдардан келген бірен-саран
адамдармен бірге қатар қонған бес-алты ауыл болып, Қайыпқожаны ақ
жуып, арулап «құтты жеріне» қондырысты.
Əдет бойынша үйден ғана шығарып салып, бір күн, бір түн еңіреп
қақсаған Жұбай да мола басында жоқ; үміт еткен ұлының бір уыс
топырағы да Қайыпқожаға бұйырған жоқ, дүниемен бұлдыр қоштасқан
кезде алдына келген жандардың не сөйлегенін, не əрекет істеп
кеткенін, Кəрімғалиды қайда жөнелткенін де ол білмей қалған;
Шұғылдың көп қойшыларымен бірге өріс пен қотаннан өзге ешнəрсе
көрмей, дүниенің бəрінен кенже қалған оның Қалиы да əкесінің ақтық
демін естіген жоқ. Дүниеге абыр-жұбырсыз, елеусіз еніп, бірақ сансыз
шерліні күрсіндіріп, санаулы саналының кеудесіне сұлу үн құйып
«Соқыр қыздың зары» мен «Бала қазды» безектеткен əйгілі
сыбызғышы жалғаннан солай жалаң өтті...
Бейіт басынан қайтқан жұрт өте тұнжыр. Өзара əңгімелесеп келе
жатқан кейбіреулердің үздік-үздік сөздері құлаққа келеді.
— Шіркін-ай, тұтуға тұлдыры жоқ деп осыны айт; қайыршыдан да
дорба қалады деуші еді, Қайқаңда о да жоқ!
— Сыбызғысы қалды сорлының.
— Қу сыбызғыдан не пайда? Ең болмаса «Нар игенді» боздататын
жан болмағансын. Екі баласының екеуі де сыбызғының қай жағын
ауызға салуды білмейді.
— Əкесі керемет, жаннан асқан сыбызғышы. Ал, баласының екеуі
де...
— Ақыл-есі кем демекшісің бе?— деп Асан Қадеске қадала қарады.
Сөйлесіп келе жатқан ағайынды Қадес пен Ақмадия еді. Асанның
сөзін бөлгеніне Ақмадия риза болмай:
— Е, Қайыпқожадай болар деп пе едің Кəрімғалиды? Жұбайға
қарасайшы, бала туатын адам сондай бола ма?— деді.
Асанның ойы басқа жақта болатын. Ол өлейін деп жатқан
Қайыпқожаның кеше баласын уезге айдап жіберген Жолмен бір
қырқыспақшы еді. «Бұлардың əлі тек осындайларға жетеді» — деген
ол ішінен. Қазір ол ойын бөліп жіберіп, көрінгенді кекете сөйлейтін
мына екеуі енді Жұбайға түсті. Жұбай ажарсыз, айтатын сөзін
дұрыстап жеткізе алмайтын сорлы...
— Жұбай сияқты өмір бойы жоқшылықта болса сенің қатының
нақұрыс бала да туа алмас еді,— деді ол Ақмадияға түйіле қарап.
Ағайынды екеуі үндемей қалды. Өлікті орап шығарарлық алашасы
да жоқ, дүниесіз тақыр еденді, соқыр терезелі жермен-жексен шым
үйді, тулақ-төсек, жарғақ, жастықты, шоқпыт сілімтір шала жапқан құр
терісі бар қу сүйек денені көріп, жиылған жұрттың жүрегі мұздап,
арқасы шымырлап, төмен қарасқан күйі өлік қабірге кіргенше үн
қатысқан жоқ-ты. Қазір сол көптің ішіндегі түйсінген қатты аяныш
біріндеп жан ашыр сөзбен сыртқа шығып жатыр. Жалғыз атты
сыбызғышының сіңірі шыққан сорлылығына «көрер көзге айыпты
мынау» десе қабағы салбырап келе жатқан халық, кім болса да бас
саларлық. Осы жайды өзі де біліп келе жатқан Ақмадия Асанның қатты
сөзіне жауап қайыра алмады. Жұбайды əңгімеге кірістіру орынсыз
екенін сезе қойды. Ол да ілкі сарынға көшіп:
— Оның рас, Асан, Қайңаң сорлының мұндай мүсəпір халін тірі
күнінде көрмеппіз ғой,— деді.
— Сендер өлгенсін де көрмейсіңдер. Ең болмаса басына садақасын
беретін тышқақ лақтарыңды да қимайсыңдар.
Ақмадия үндемеді, Қадес сол қолымен күннен көзін көлкештеп,
алысырақта көрінген екі-үш аттыға қарады.
— Қайқаң намазына кешіккен адамдар ма қалай?! — деп ол аса
назар салып қарамастан жүріп келе жатты. Інісімен екеуі мінгескен
күйі Асан да үнсіз, жирен шолақ атты тебініп қойып Ақмадиямен
қатарласа аяңдады. Тұтануға тұрған үнсіз ыза мен кінəсіз көрген зəбір
өртінің ұшқыны басқа жерден шықты. Үлкен қара қоғаның сыртымен
бері ойысқан үш аттылы намазға кешіккендер емес-ті. Қоқырақтап
желе текректеген екеудің соңындағы түйе жүн шекпенінің етегі
делбегейленіп жалп-жалп шауып зорға ілесіп келе жатқан Жол
старшина еді де, алдыңғысы Маймаков пен оның қасына ерген ірі қара
еді. Ауыл үстіне төніп келіп, көлденеңдеп тұра қалып алды-артын
байқаған қасқырлардай, бұл қарулы салықшылар аттылы-жаяу бестен,
онан өзенге қарай шұбырған адамдарды көріп тұра қалды. Алдыңғы
екеуі соңындағы старшинаға бұрылып, сəл уақыт сөйлескендей болды
да, көл жағасынан төмен түсіп бара жатқан Асандардың соңындағы екі
адамға қарап шапты. Бұл екеу Құбайра мен Сүлеймен еді. Анау күні
келіп кеткен «екі есерді» тани сала Құбайра тебініңкіреп жіберіп ілгері
аса берді де, Жолды таныған көпке үйірсек Сүлеймен қайырылып,
көлденеңнен шауып келе жатқандарды күтті. Маймаков та, қасындағы
жолдасы да күннің ыстығына қарамастан қара шинельдерінің
түймелерін салып, шлемдерінің құлағын түсіріп алыпты. Екеуді де
Сүлейменге бір саржан жер қалғанша қысқа таралғыға шірене
көтеріліп, солдаттарша қопаңдай шапқылап келіп, кілт тұра қалды.
Өмірі бір сиырдан артық мал бітіп көрмеген, бірақ бай туысқаны
Нығметтен үзбей ат мініп, салт бас сабау қамшы ел аралап жүретін
Сүлейменнің астында жарау, əдемі тор бие бар еді. Ертеден ауылдан
ауылға шапқылаған Маймаковтың кеше таңертең мінген мəштектеу
аты бүгін едəуір салығып қалған. Ол төстіктей керілген тор биені бір
шақырым жерден-ақ көрген болатын.
— Əй, қазақ, түс аттан!— деді ол келген бойы ердің үстінде шалқая
түсіп.
— Ассалаумағалайкум. Жолдарыңыз болсын, жігіттер,— деді
Сүлеймен келгендердің сəлем бермейтініне көзі жеткендей, кішілік
көрсетіп.
Сөйтті де ол тепеңдеп жеткен жасы үлкен Жолға қарап, сəлемін
қайталады.
— Сəлемің сартқа, мен сенімен сəлемдесіп құда түсейін деп
тұрғаным жоқ. Түсесің бе аттан, жоқ па?— деп Маймаков ұмтыла түсті.
«Əй, қазақ» — деген оғаш сөзіне қарап қалжыңдап тұрған шығар деп,
Сүлеймен ыржия күліп еді, бірақ атын тебініп ұмтыла түскен мына
айран көз сарының шатынаған түрі оған қалжың күлкіні қойып,
сақтана сөйлеуді керек етті.
— Замандас, құда түспегенмен сəлем алып, сəлем беру, белкүллі жөн
емес пе, атамыз қазақ, рет солай ғой,— деді Сүлеймен əдепті түрде.
— Қысқарт тіліңді, ділмарсымай.
Жол жалтақ-жалтақ қарап, бұйрық та емес, сұрау да емес, екі ұшты
босаң үнмен:
— Сүлеймен, мына кісілер биеңді сұрап тұр ғой. Сен Нықаңнан басқа
бір ат сұрап мінсең қайтеді?— деді. Сүлеймен не істерін білмеді. Ап
дегеннен аттан түсе салу да, бермеймін деп қарысу да қиын болды; ол
күйбелектеп, арт жағына қарады. Алысырақта Тояш, Нұрым, Хакім,
Бекейлер келе жатыр екен. Бəрінің жүзі де Сүлейменге ауған
сияқтанды, алыста болса да дем беріп: «Түспе атыңнан. Қорықпа. Біз
бармыз» — деп қолдарын шошайтып ымдағандай болды.
— Жүке-ау, менің өз атым емес, сұрап мініп жүрген бие. Осынша
елдің ішінде ала боле көзге түскендей менің тұзым жеңіл болғаны ма?
Бұл, белкүллі..
— Мə, саған бəлкүллі! Аулыңмен контр... жиылыс ашып...
Сүлейменнің көйлекшең арқасына көлденең кесе тиген қамшының
ізі білеудей болып шыға келді де, екінші, үшінші, төртінші... үсті-үстіне
екі жақтан кезек жауған қамшы бірінші рет жандыра дуылдатқан
жерді сипап жатқандай болды.
Сүлеймен денесінің удай ашығанын да, дуылдағанын да сезген жоқ,
екі қолымен басын қорғап, ат үстінде бұға берді...
Арт жақтағылардан алдымен шауып Хакім жетті. Қарсы алдындағы
келіп қалған орысша киінген оқыған жігітті көре сала Маймаков честь