Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 51

Total number of words is 4149
Total number of unique words is 2307
34.9 of words are in the 2000 most common words
49.5 of words are in the 5000 most common words
57.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
салмақты, өзі де парасатты, ойлы адамға айналып кеткен! Мағыналы,
пəрменді сөз айтты: «Мұнда келіп жаудың жарасын байлағанша,
қырдағы өзіміздің шаруаны емде! Біз келеміз!»— деді.
Қыз сол сəтте бұл сөздің терең мағынасын көз алдына келтіре алған
жоқ-ты. Ойлауға, сөз саралауға мұрша болды ма! Ыстық жүрек тайдай
туламады ма! Көп уақыт көрмеген ынтық дос ақылмен жауап беруге
ырық берді ме! Оның үстіне ашулы əби! Қаптаған əскерлі қаланың
сұсты түсі! Қыбырлаған аяқты есепке алған полициясы! Бəрі қарап
тұрғандай болды, бəрі асықтырғандай болды.
— Су басына баруға, тіпті бір көше жер шығарып салуға да рұхсат
жоқ! Көлденең көзге қарауыл боласың,— деді асығып сүйген Хакім. Өзі
аяғын асыға басып, артына қарайлай-қарайлай кетті. Көзді ашыпжұмғанша Пішенді көшенің қалтарысына түсіп көзден ғайып болды.
Ал, Мүкарама ше? Жалғыз жүріп сағынған Мүкарама. Ұзақ уақыт
көрмей жан тілеп, жүрек іздеп capғайған Мүкарама, кенеттен кездесіп
лап еткен бақыт шоғы шарпып, лəззат буына елтіп қалып еді, айтуға
сөз таба алмай қалып еді, ең асыл ой мен ең нəзік жүрек сезімін
жеткізуге лебіз таппай, қақпа алдында шаншыла қарап, кірпік қақпай
тұрып қалып еді...
Ол үйге кіріп, терезе алдында ұзақ отырып, тəтті кездесудің ащы
айрылуынан есеңгіреп қалған-ды. Бірақ өзгермес қалып жоқ, алмаспас
сезім де аз. Айрылу ащылығы мұңды өкініштің мазасыз сыбырына да
айналған. «Не бөгет?! Не қимастың? Туып-өскен үйден де аулақтамын.
Сəнді қала да сағымдай алыста қалды. Түсі суық, іші жұмбақ аға да бір
жақта. Мен неге шетке кеттім? Мен неге қол ұстасып жүруден қаштым?
Неге?.. Неге Хакіммен бірге емеспін?! Неге айтпадым бар сырды! Неге
бас изеумен тындым?» «Қырдағы шаруаны емде» дегенде неге мен:
«Əлгі казак-орыстар кескілеген революционерді емдеймін» демедім?
Аты кім еді оның?
Меңдігерей ме еді? Соны күтуге, басқа да жауынгерлердің жарасын
байлауға неге кетпедім? Хакім жүрген жерде мен неге жүрмеймін?
Майданда қыз-келіншектер жоқ па? Менен олар артық па?..» Мазасыз
ой құлаққа ызыңдап, тынымсыз сыбырлай береді. Ұзақ күн, ұзақ түн
дəйек таптырмаған да сол ой. Баяғы ой...
Күн өтті. «Уəде» деген сенім жетті. «Кешікпей келеміз! Күт! Біз
келеміз!»— деді.
«Ол уəдесінде тұрады! Ол айнымайды! Ол ер! Ол. жаннан бөлек! Ол
өзгеше! Ол келеді! Ертең келеді!» — деді Мүкараманың жүрегі.
Күн өтті, ай өтті. Тынымсыз жылжып уақыт өрмегі .үздіксіз өріліп
жатты. Мүкарама Оралдан кеткелі қашан? Қанша заман! Қаланың
астын үстіне шығара қопарып тастаған жойқын көктем «ə» дегенше
көз алдыңнан ғайып болды. Ақ шақылтақ Жымпиты жазы дажылжып
кетті. Енді міне, көңілсіз күз де жуық. Айнала ажарсыз: жер де өңсіз.
Көңіл де жүдеу, қыз да мұңды. Өмір де күдікті.
Бұрын ерте тұрмайтын Мүкарама бүгін күн ұясынан көтерілмей
жатып сыртқа шықты. Көзді үйірері аз көшеге оның назары да ауған
жоқ. Есік алдындағы қазық басына қадаған қол жуғыштан тез-тез
жуына салды да үйге қайта кірді. Шала-пұла сүртіне салып, өзінің
кішкене терезесінің алмалы əйнегін суырып тастады, бөлмесін
желдетті. Сөйтті де, үстіне айна қойған бұрыштағы кішкене столын
тінткіледі. Онан қағаз алды, қарындаш тапты. Сонсоң жалма-жан
столға бір шынтақтап отыра кетті де, жазуға кірісті. Оның бірінші
лебізі де қағазға өте тез, көзінен тізген моншақтай қатарласа қалды.
«...Сүйген мағшухым Хаким Юнусовке сағынышли сəлем...» Бірақ бұл
ыстық сөз, қолын шарпып кеткендей, тізіліп қалған жолды солдан оңға
қарай сызғылай салды да, сап-салқын ертеңгі самал ескен кішкене
терезенің əйнексіз көзіне қадалып отырып қалды.
Не жұмбақ — қыз ойы жұмбақ. Əлде көңіл текшелемеген бұл
жалынды лепті қағазға қол еріксіз тізді ме?! Əлде ауызбен
айтылмайтын, хатпен де бейнелемейтін тереңде жатқан қызғанышты
сыр аңғырттықпен ақтарылды ма?! Əлде ой түбінде бұққан өзге бір
пішін кенеттен көз алдына көлденеңдей қалды ма?! Əлде... əлде...
əйтеуір көп толғанбай жазған бірінші лебіз, көл толғанбай белден
сызылды.
Қыз терезеге қарап отыр. Бұрын Хакімнің аласы мол үлкен көзінен
асып, біп-биік маңдай өріне тігіле қалатын қылықты қарас бүгін
жапырайған терезенің жоғарғы жақтауына мағынасыз қадалды. Тік
қарағанда керіле көтерілетін уыз иек, жұқа тамақ та бұл күндері де
үлбірей түскендей. Сұлу мұрын да суретшіге əдейілеп тосқандай
шошаяды. Үріккен еліктей елегізе қалатын астыңғы асау кірпік тесе
қараған көзді терезеге түйретіп тұр. Күміске қондырған қарабағдар қас
ажарлы маңдайға əлі де еркелеген күйі. Бірақ жансыз...
Дала да жансыз... Кешкі шапақта, қыз қасындай нəп-нəзік боп, Өлеңті
айдынына құлаған ай алқасы да марқайып үлгерген. Марқайып
үлгеріп, енді қырынан мүжіліп таусылуға таяу.
Бидайық басы шалдуар тартып, бір кездегі көк тебетейлі майысқақ
шилер енді ақ үлпек кимешек бүркенген. Олардың сұңғақ бойлары ақ
жаулықты кемпірлердің бақанға құрған тоқыма өресінен тырна-тізбек
орын алуға аттанған.
Өткел бермейтін Өлеңті суы да жаз бойы, иірген шүйкедей
жіңішкере-жіңішкере келіп, көп жері қазір үзіліп те кеткен. Емін-еркін
сайрандап, бір қиырға шығандап кеткен қысырақтай, аспан əлемін
аралап жүрген үркер де үйіріне қайта оралыпты.
Қыз хатқа қайта оралмады. Жансыз пішін шаттық шырайға қауыса
алмады.
Ертеңгі шайға қарамастан Мүкарама үйінен шығып ауруханаға кетті.
Сөйтіп қызметіне ерте шыққан жəне күндегіден қатты аяңдаған
Мүкарама жолда көзіне ешкімді ілмеді, ол мектеп жанынан шығып
жолын қиялаған Əмірді байқамады — көре көзге жолығуға ниет еткен
бұл жас жігітті өзінде жұмысы бар деп ойлаған да жоқ.
— Мүкарама, тоқтаңыз! — деп, екі-үш қадам жер келіп қалған
Əмірдің даусы ғана оны кенет селк еткізді.
Қыз жалт қарады да, кілт тұра қалды. Ол Əмірді бірден таныды —
кəдімгі гимназияның жігіті — Хакімнің жолдасы, айтып аузынан
тастамайтын жолдасы... «Бұл қайдан шықты, əлде Хакімнің жанынан
келді ме?» деген үмітті ой жарқ етті, жаңа ғаңа хат жазбақшы болып
аласұрған қызға. Бірақ сирек сөйлеп, көзбен ғана көбірек сынайтын
Мүкарама, тіл қатпастан, күнге тотығып бұрынғысынан да
қарақошқылданып кеткен оқушының жүзінен ғана жауап іздеді.
«Хакім... сəлем айтты» деген лебіз күткендей қадалды. Əмір де тіл
қатпады. Ол қалтасын қармағандай болды да, сəл ойлана түсіп, қыздың
бетіне қарады. Сол күйі, сол баяғы басқадан өзгеше сұлу қалпымен
қарап тұр. Тіпті бұрынғыдан да бойы да таразыланып, жүзі де
сұлулана түскен сияқты. Көзінің кіршіксіз қарашығы тікірейген,
кірпіктерімен қосыла Əмірдің көзін тайдырайын деген жанша дəл
жанарын тесе қарап қалған.
«Хакім де қызық жігіт. Айнала от пен судың ішінде жүріп қызға хат
жазады. Шын ғашық деген осы ма екен? Мына қыз жаздырмай
қоймас...» деп ойлады Əмір. Қыздан көзін бұрып, гимнастеркасының
төс қалтасына қарады да, онан əлденеше рет бүктеп-бүктеп екі шетін
желіммен жапсырған қағаз алып ұсынды. Қыз қағазға бір қарап, Əмірге
бір қарап «бүл кімнен?» деген лебізсіз сұрау қойды.
Хакім Жұнысов беріп жіберді.
Ақыры күткені қолына тигендей, қыз хатты ала салды да:
— Рахмат!— деп жүре берді.
Бірақ ол он-он бес қадамдай жер жүргеннен кейін кілт бұрылып:
— Əмір, сіз кімнің пəтеріндесіз?— деді.
Қалаға қарай бет бұрған Əмір де тоқтай қалды. «Адресімді айтсам
ба, айтпасам ба?» деген екі ұшты ой бір сəт бөгей түсті де, бірақ
қыздың жүзіндегі қуаныш шырай мен өзгеше естілген шатты үн
Əмірге еріксіз жауап қаттырды.
— Мүкарама, мен тігіншінің үйіндемін,— дей салды.
«Біледі екен ғой мені. Атымды ұмытпапты» деп, Əмір сұлу болса да
аса ұната бермейтін дəулетті, атақты адамның қызына риза болғандай
жарқын жүзбен қарады. Бірақ ұзақ тоқтауға да, енді қайтып əңгімеге
кірісуге де ретін таппай өз жөніне кетті. Ал, қыз ұзамай-ақ хатты ашып
жіберіп жүріп келе жатып оқыды. Бірінші жолдан бастап қыз жүрегі
теңіздей толқыды. Əр сөз, əр жол оны жастық арманының құшағына
еріксіз өндіріп, тəтті дүниенің қол жетпес қақпасына жетектеп кетті.
«...Сағынышты сəлем хат. Мүкарама, сені осы минутте көрмесем де
нақ қасыңда ынтыға қол созғандай болып тұрмын. Қатты-қатты
құшақтап қысып сүйгендей болып тұрмын. Көрмегелі көп күн өтіп бара
жатса да, тап күні кешегідей алдымда, өз бөлмеңде тұрсың. Кəдімгі
Оралдағы үлкен көшенің бойындағы көзге ыстық, көңілге хош үйіңде
тұрсың. Бəрін көз алдыма келтіріп тұрмын — қарсы алдымда тұрсың.
Тек құшақтауға қолым жетпей тұр. Құмарым қанғанша қысып сүюге
қолым жетпей тұр. Сонда да мен ол тəтті күнді, асық күнді, арман күнді
алыс деп санамаймын, сені күні ертең көремін деп тұрмын. Ал, қазір,
күні бүгін көруге қанатым жоқ, ұшып барар едім қанат бітсе! Күніне үш
рет ұшар едім, əттең құс қанат жоқ!
Мүкарама! Сол айрылып кеткен күні мəңгі есте қаларлық ұлы күннің
үстінен шықтым. Бұл көп заман ауыздан тастамайтын күн. Ең даңқты
тойдан да дəрежелі күн болды. Ойда жоқ жерде, ойға келмейтін ұлы
істің айғағы болдым. Біздің көп екенімізді, ісіміздің ұлы екенін, үлкен
мақсатқа жетуге бөгет боларлық ешбір күш жоқ екенін мен сол күні
білдім. Бұл біздің ардақты ағалырымыз бен ер замандастарымыздың
теңдік пен бостандық, махаббат пен бақытқа қолымызды жеткізеріне
шəк келтірмейтін ұлыстың ұлы күні болды. Мың-мың жандардың
арман еткен сағатына жуықтатқан күн болды. Қай күні, қай сағатта
жолығарымызға жол көрсеткен күн болды. Мұны хатпен айтуға
мүмкін емес, ауызбен ғана жеткізерлік жырдың жыры. Ертегі сияқты
ұрпақтан ұрпаққа жететін жыр. Мұны өзіңе айтамын, бір өзіңе ғана
айту үшін сақтаймын. Ер адамдар мен данышпан адамдардың жыры
деп айту үшін сақтаймын...
Мына хатты беруші өзің білетін гимназист... Ол ауызша ешнəрсе
айтпас, өйткені оған сыр ақтару ауыр. Оның сыр ақтаруға правосы да
жоқ, көңілінің хошы да жоқ. Қас дұшпанның қармағына түскен əкесінің
соңынан... арғы жағы белгілі ғой. Мың сан адамның бас бостандығы да
сол айтқан ұлы күннің, ұлы істің аяқталуымен сабақтас қой... Ол күні
ертең... Мен ертең көремін сені. Ертең құшақтаймын, көп достармен
бірге құшақтаймын...
Өзіңе ауызша айтқан уəде: біз кешікпей табысамыз!
Сол үшін қол созып тұрмын!..
Сүйген Хакімің».
Өз қолын ұстағандай, Хакімнің хатын кішкене уысына қысқан күйі
қыз аурухананың қақпасына ене берді... Ал, қақпа алдында көп
адамның ішінде қыз жүрегін толқыта түсейін дегендей, оған тағы бір
жақын жан тап болды...
2
Сол күні Жымпитының қызыл кірпіштен салған үлкен
ауруханасының ауласына қазақтың қоңыр жігіттері қаптап кетті. Бұлар
он екі болыстан ерікті де, еріксіз де салғырт салғандай тізіп жинаған
болашақ «хан əскерінің» бір бөлшегі еді.
Кигендері қақпа шекпен; кейбіреулерінің қолтығында етегі жер
сызған шидем күпілер де көрінді; жұрынды-жұрынсыз өлтірі
бөріктердің түсі — қазақ саулығынан туған қозылардың түсі қанша
болса, бұлар да соншалық: қара мен қоңыр, ақ пен қызылды былай
қойғанда, ала бөріктілер мен лақ терісін кигендер де толып жатыр.
Көбі-ақ жұпыны киінген: тізелігі мен шынтағы жамаулы нанке
бешпет-шалбардың ішіндегі иніші жыртылған қызыл бұрансұз
көйлектер тері шалбар мен без көйлектің қасында ханның киіміндей;
ал сірісінен басқан киіз байпақты қисық жамбас етіктілер жалаң
аяқтардың жанында тойда тарту тартып жүрген адамдардай
қадамдайды...
Бұл комиссияға жиналған ала-құла киімді жалаңаш-жалпы
жандардың жүзден тоқсан бесі бұрын қала көрмеген, ауылдан «ау»
дерлік жер шықпаған, қолы қалам ұстап, көзі қағазға төніп үйренбеген,
мүлгіген даланың бейғам өскен момақан ұлдары болатын. Сонау
алыстағы Маңғыстау беттегі Қаракөл мен Қарабаудан, Жалғызағаш
пен Тамдыдан, Орынбордан бергі Шыңғырлау мен Бөрліден, Жайық
түбіндегі Қосатар мен Дуанадан, Аққаты мен Ащысайдан там-тұмдап
жиналып келіп, тап бүгін тоғыт аузында тоғысқан қойдай үрпиісіп,
сығылысып аурухана алдында үйме-жүйме, не боларын білмей
елегізген бұл бір қора жанның ішінде Нұрым мен оның қасындағы
тосын таныс — топ бастайтын көк жағал серкелердей көрінеді.
Топырласқан қоңыр жүзділердің жаудыраған көздері сөйлесіп отырған
бұл екеуінің аузына жетім қозыдай тілемсектене қарайды; олардың
сөзіне кейде жамырай күліп, кейде үрейлене қабақ шытады.
— Жалпақ бас, сен білесің бе, Қызылүй неліктен Қызылүй атанған?
— деді Нұрым қасындағы жігітке.
— Немене, Қызылүйді мен салдырды дейсің бе, əлде менің əкем отау
орнына маған еншіге берді дейсің бе! Қай жердің қандай аты барын, ол
атының ата-тегі, үрім-бұтағы қайдан шығып, қайдан қойғанын теріп
жүретін мені бір шежіреші ғой деп пе едің? Теке — Теке, Қызылүй —
Қызылүй; Үйшік — Үйшік! Көк биеден сұра, қара құлынды неге
туғанын, — деді дембелше келген қызыл шырайлы жігіт.
Оның шынында да басы жап-жалпақ көрінді. Жалпақтығын əдейі
көрсеткендей, ол жалаң бас отыр. Қайырмасы екі елі қара бөркін белін
бостау буынған түйе жүн шекпенінің қойнына тығып алыпты.
— Өзің Өлеңтінің жағасында туып-өссең де көшесінің тозаңын күнде
бұрқыратып жүретін қалаңның қалай Қызылүй атанғанын білмейсің.
Осы жерде ең бірінші салынған үйлер мына аурухана мен ана мектеп
екеуі де қызыл тастан қаланған. Қазекең осыған қарап «қызылүй» атап
кеткен. Ұғып ал...
— Қара собалақ, бері қара! Қақпаға қара! Қызылүйді, көкүйді
қайтесің. Немене, көкке мойныңды созып бұлт арасынан бір қазына
көріп қалдың ба? — деп, қызыл шырайлы жігіт Нұрымды шынтағымен
түйіп қалып, сөзін бөліп жіберді.
— Ақырын, атаңа нəлет, бүйірімді түсірдің ғой, — деді Нұрым, өзінің
тізесін құшақтап отырып жоғары қарап сөйлейтін əдетінше, көзін
төмен түсірместен.
Сөйтті де ол, бүйірін қолымен бір сипап өтіп, мойнын қақпа жаққа
бұрды... Қақпадан ішке қарай жалаңаш балтырлы қайың қазықтай, өзі
аппақ, өзі тіп-тік аяғын жерге қадап басып, тəкаппар кеуделі, шошақ
мұрынды таразы бір аққұба қыз кіріп келе жатты. Қолымен нұсқап,
атын атап ешкім көрсетпесе де Нұрым қыздың Мүкарама екенін бірден
таныды. «Тап сол Хакім айтқан: бойшаң, сүйріктей сұлу қыз. Домалақ
иек, тамағының асты үлбіреп тұр. Өзгеше нұрлы мойылдай көзінің
ажарын əдейі сəндеу үшін қойғандай — қастары бейне күміс белбеудің
қара бағдары сияқты, қап-қара. Ал, тіп-тік кірпіктері жаныңды
қытықтау үшін жаралған, қарағанда қадалып тұрады...»
«Кəміл сол Мүкарама. Ауруханға одан өзге сұлу қыз жауып кетті
дейсің бе?! Шұғылдың Ықыласы өз ауруханасына алып кетті деп еді
ғой» деп ойлады Нұрым қыздан көзін алмай.
Қыз, əрине, Нұрымның кім екенін білген де жоқ, тіпті оған көзінің
қырын да салған жоқ. Күндегі əдетінше тоқталмастан, төңірегіне
бұрылып көзін де салмастан, тік жүріп, аурухананың кішкене
баспалдағымен жоғары көтерілді де, жарақат байлайтын бөлмесіне
кіріп кетті.
— Қамыстыкөлдің Жарқопа жақ беттегі ықтасынына келіп таранып,
жаздай сыңар жүзетін жалғыз аққу сияқты! Атып аң мамығын
қандамай-ақ, тұзақпен ұстап, үлпілдек сағағынан сипап қойып, ана өр
көзіне өлгенше қарап қана отыратын бір перизат екен,— деді əлгі
Нұрымды шынтағымен түртіп қалған бөріксіз, қақпақ жауырын,
дембелше қызыл.
Ол Мүкараманы қақпадан кіргеннен-ақ едəуір жүріп жететін есікке
дейін көзімен жетелеп, баспалдаққа шығарып, қыз ақ сырлы есіктен
кіріп, шаршы бөлменің ішінде кішкене ақ жекетін шешіп, оны
қабырғаға ілгенше қадалып қарап, тамсанумен болды.
Нұрым оның кесірлі сөзін де, қыз бойын қалдырмай тінткен сұғанақ
көзін де жаратпай қалды. Оның өн бойын өзіне белгісіз бір
қызғаншақтық сезім билеп кетті. Мүкарама оған көлденең көзден
жасырып, желден, күннен тасалап, мəпелеп жүрген аяулысы
сияқтанды. Қасындағы сөзге ұста, ашық мінез, өткір көз дембелше
қызыл жігіт ешбір жанға қимас қызды шап беріп қысып, жарылған
көнтек ернімен үлбіреген тамақтан үйкелеп, жапырып жаншып,
аймалап езіп, аш қасқырдай иыққа салып алып, оңаша бір жықпылға
қарай ала жөнелетіндей көрінді. Нұрым қабағы аздап жабыла түсіп,
дембелше жігітті ұзын қолымен итеріп жіберді.
— Сенің аққу мен ақ мамық не көтіңе керек. Алдымен ана жалайжалай жарылып кеткен ерніңнің қызыл шақасын жазып алсайшы.
Өлеңтінің бармақтай көк шыбындарының бірі тышып кетсе, жолың
болар,— деді.
«Жарқопаның түбінде сыңар жүзетін аққу сияқты екен. Ақ мамығын
қандамай, ақсағасынан сипар ма еді» деген сөзге ыржия тамсанған
жалбыр жігіттер енді Нұрымның сөзіне ду күліп жіберді. Жауырынды
жігіт сəл бөгеліп, айналасына тосырқай қарады. Ол мұндай əзілі аралас
қатты сөзді күткен жоқ еді — жаңа жолдасының қостауын қалап еді.
Жолдың шаң-топырағына жарылып тырысып мазасын ала берген соң
ол шынында да ернін жалап жұмсартып қойып отырған.
Кеше казармаға кіргеннен бері бұл сөзшең жігітті Нұрым көп
жуастың ішінен қалап алғандай, ішкері көріп қалған болатын. Оның
Нұрымға: ашықтығымен, билеп-төстеп басқаны аузына қаратқан өткір
жүзі мен тапқыр сөзділігі бірден ұнаған. Үйреніскен дос пен таныс
жерден аулақ кеткен адамға жылы амандасып, бір шақшадан насыбай
иіскеу де үлкен жақындық. Жылы шырай мен жатық сөз жетекші боп,
бұл екі жігіт қатар жатып кеште əңгімемен түн қысқартқан.
Сарқылмайтын бозбалалық шаң түні бойы жыр болып екеуі таң аппақ
атқанша көп жерді шарлап, сан елді аралап, талай сауық, талай жиынтойды басқа ұрып санап, басын бастап, аяғын аяқтап шыққан-ды,
Ертеден берлі де бұлар көп жылдар бір жүріп, бір тұрып өскен
жандарша бір-бірін иықтан қағып, бүйірден түртіп қалжыңдасып
отырған-ды.
— Немене, қотырыңа тиіп қан-қақсатып кеттім бе, əлде болмаса
үлде мен бүлдеге оранып, қасын керіп, қабағын шытқан алма мойын
аруыңа көз қыстым ба? Алқа келдің батпағын қорыған қызыл көз
қызғыштай бай-байлап айдаладағы бір маржаны да қызғана бастадың
ба? Соншама түтігіп не болып қалды. Шалқардың балығына таласып,
қырқысып ескен қара түрік, — деді жалпақ жігіт Нұрымды аяусыз
тілдеп.
Нұрым бөгеліп қалды. Ол түнімен «сырласқан» жаңа достың сөз
саптауына қарап ішінен: «Жə домбырашы, жə жыршысың ғой», деп
қойған. Оны əзілдеп те, қалжыңдап та жеңе алмайтынын байқап жəне
«сыр білдіріп алдым ба, қайттім» деген оймен ілкі қатаң үнін жұмсарта
сөйледі.
— Менің алма мойын аруыма көз қыса алмайтынын; өзінен өзі-ақ
белгілі нəрсе. Ол үшін кер шабдарыңды босқа борбайлап арам тер
болмай-ақ қой. Алдымен маржа мен қызды, орыс пен ноғайды айырып
алсайшы, — деп күлді Нұрым, Мүкараманы жолдасының орыс қызы
деп қалғанын сезіп. — Мұндай сұлу бикештердің ауылы екеумізден
алыс көшіп, шалғай қонып жүретінін естен шығарма, оны қой. Онан да
бізді қай жерге иіріп, қай қораға қамайды, соны айт! Жүн түспеген
сабалақ қара төбеттей, шидем шекпенімізді сүйретіп ертең кімнің
көтіне еріп зіркілдейміз? Əлде құйрық-жалын күзеген тайдай
сыптитып, шошақ тымақ, сұр шинель кигізіп Текенің казакорыстарына қоса ма?! Қымыз ішіп, қызға көз қысып, келіншектердің
алдында жантайып жатып домбыра шерту — екеумізден едəуір
қашықтаған шығар.
— Біз сияқты сені желкеңнен ұстап, тұмсығыңа тұмылдырық кигізіп
əкелген жоқ. Сен өз еркіңмен еріккеннен келген есерсің. Сөйте тұрып
«бізді қай қораға қамайды» деп несіне уайым жей қалдың? «Қожаны
көрдім дегенше — шүметегіңнің басымен қош айтыса бер. Ар жағы ақ
жапаның күлі тигенде бір-ақ білерсің» деген екен сүндеттен құтылған
бір бала жолдасына. Сол айтқанындай мына лөктірге түскеннен кейін
қорасын да, шинелін де, орысын да, орманын да күте бер,— деп,
жалпақ қызыл Нұрымды тағы да бір тілдеп өтті. Сөйтті де ол бір жақ
тақасы желініп, сірісі қисайған түзу табан қазақ етігінің қонышынан
қағазға ораған насыбайын қос бармақтың ұшымен шым-шымдап алып,
үнемдеп иіскеді; сонсоң оны мұқияттап орап қайтадан қонышына
қыстырды. — Маржа емес, бикеш дейсің, құлды соның кіндігін өзің
кесіп, жаялыққа бірге орасқан адамдай. Сонда қазан ат қызды ноғай
дегің келе ме? Жатаған жамбас, қыртық мойын, қайқы бел қарагер бие
сықылды — ноғай қатындарын да көріп жүрміз. А, мына сияқты құду
бел, қазық аяқ,.шекесінен қараған арғымақ қыз Қазаннан келмесе Теке
мен Жымпитыдан шыға қоймас,— деді ол.
— Біздің бір Қадиша дейтін жеңгеміз бар еді қос малтаны көже
қатыққа үш күн езетін. Сенің мына шымшуыңмен насыбайың алты ай
иіскеуіңе жететін шығар! Əйел болсаң үнемшіл-ақ болар ең. Түзде
жүргенде азықты үнемдегенің айып емес, насыбай да азық қой ататын
кісіге. Ал жігітім, сен шатаспа, бұл қыз ноғай қызы, мен жақсы білемін.
Көзінше қолайсыз сөз айтып қопыратып жүрме, — деді Нұрым оған,
күні бұрын ескерте сөйлеп.
Мүкараманы кəміл танитынын жəне оны іштей жақын санайтынын
Нұрым баста білдіргісі келмесе де, қызды алсуа сөзден қорғаймын деп
ақырында ол сырын аша бастады. Мұны қызыл шырайлы жігіт те
алыстан болжап, сырды аңғара бастағандай болды. Бірақ Нұрымның
бұл қызбен қалай таныс екенін, не жақындығы бар екенін жете ұға
алмады. Ол не де болса Нұрымның зығырын қайната түсуге, «тілін
шығаруға» тырысты.
— Онда анау алтын көзілдірік киген қазақ лөктірі, зекет алатын
молдалардай мөлиіп, бір күні некесін сайтанға қидырады десейші. Сен,
Нұрым, қызбен таныс екенсің, ең болмаса көрпе қимылдатарын өзің
алып қал. Бəсе, шап ете қалуың жаман еді, біледі екенсің, құр қалма.
Өгіз су ішкенде бұзау байғұс мұз жалайды ғой...
Нұрым көре көзге ашу қысып қатты сөз айтуға ыңғайлана бастады
да, екеуінің теке тірес сөзі ұзаққа созылуға бет алды. Бірақ комиссияға
түсетіндерді бастап алып келген есаул киімді қазақ жігіті келіссіз
əңгімені үзім жіберді. Ол аурухана басқышына жүгіріп шығып: Қазқатар екі-екіден есік алдына тұра қалыңдар! Шапшаң! Арш!..— деп
команда берді.
Сөзі көмейінде қалған ашулы Нұрым да, сөзге ұста, тікен тілді оның
қасындағы жолдасы да орындарынан ұшып түрегеліп сапқа ұмтылды.
Бұрын-соңды əскер тəртібін көрмеген, тек қана екі-үш күн ішінде
қатарласып тұруды үйрене бастаған қорбаң жүрісті, аңқау пішінді,
шабан ұғымды қыр жігіттері есікке қарай дүрліге бет қойды. «Қазқатар!» деген команда оларға анық жеткен жоқ, тек «есік алдына!»
дегенді мықтап ұстап қалғандай, баспалдаққа бұрынырақ жетуге
топырласты...
3
Қызыл шырайлы дембелше жігіт дəрігерге Нұрымнан бұрын кірді.
Бұл екеуінің алдымен кіреріне жанындағы топырлаған өңкей
қоңырлар таласқысы келмеді білем:
— Кəне, жүріңіз, жүріңіз, сіздер бастаңыз!— десті.
Бір жігіт тіпті дəрігер алдына баруға жүрексініп тұрғанын да
байқатып:
— Сіздер бастаңыз, кім біледі, лөктыр деген атын естігеніміз
болмаса, алдына барып көргеніміз жоқ. Не істейді екен өзі? — деп
қалды.
— Шешіндіреді.
— Шешіндіргені жаман екен... Абыройдың ашылған жері десейші!
— О, жасаған, орыстың қаламына ілікті деген осы енді.
— Орыс емес, қазақ қой лөктырың, — деп күбірлесті басқалары.
— Малша қарап, аузыңды ашып, тісіңді басып, саныңа таңба салады,
— деді дембелше жігіт олардың үрейін ұшыра түсіп.
Бұл дембелше еш нəрседен тайсалған да жоқ, дəрігер отырған
бөлмеде əйел барын да елеген жоқ. — Kipген бойы сан рет
комиссиядан өткен жанша, киімінің бəрін шешіп тастап, өзі суға
түсетін кісіше тыр жалаңаш қалды.
— Фамилияң кім? — деп сұрады Ехлас оның бұлшықты қары мен
құйған қорғасындай тып-тығыз, əрі жауырынды, əрі төстек келген
тығыз денесіне риза болған пішінмен жіті көз тастап.
Жігіт:
— Атым Жолмұқан, — деді сəл бөгеле жауап қатып.
— Ымм, Жолмұқан... ал, əкең аты? — деді дəрігер Жолмұқанға
жақындай түсіп.
Жолмұқан оның сұрағын жаңа ғана ұққандай болды.
— Е, лөктыр, солай сұрасаңызшы, қазақша. Əкем аты — Барақ.
— Берірек, жүре түс, қорықпа. Фамилия деген сөзден де үрікпе.
Ертең «Əкең аты кім?»деп сұрап жатпас командирің. Қысқаша:
«фамилия, марш», — дегендерді осы бастан үйрене бер,— деп езу
тартты Ехлас, қарсы алдына келіп тұра қалған Жолмұқанның иығына
қолын салып.
Ол дені сап-сау екені көрініп тұрса да, Жолмұқанды айналдыра
қарап, аузын аштырып тісін де, теріс айналдырып көзін де мұқияттап
көрді. Сонан кейін столға отырып жаза бастады.
— Жасың нешеде, Барақов?
— Жиырма беске іліктік білем осы биыл.
— Үй-күйің?
— Шешем бар, лөктыр.
— Əйелің?
— Əйел алуға қол тимей жүр, лөктыр.
Ехлас басын шайқады.
— Лөктыр деме, доктор де.
— Екеуі де орысша емес пе, ағайын.
— Əзір жауапқа шеберсің, туысқан. Еркіңмен қалап келген
шығарсың уалаят əскеріне?
«Өткір жан. Сөзі де өзіне лайық дөңгеленіп тұр» деп ойлап Ехлас,
Жолмұқаннан жарасымды жауап күткендей, алтын пенсненің үстінен
оның міз бақпас жүзіне бағып күлімсірей қалды.
— Ешкімге желбұйдамнан ұстатып көргенім жоқ, лөктыр-доктыр.
Ағайын жақсы ат беріп, хүкімет қолға қару ұстатса, кежегемнен кері
тартатын нем бар.
Ехластың күлкі шырайы жоғалып, жүзі сұрғылт қалпына көшті.
— Жақсы ат пен винтовка үшін жүргенің бе?
— Жүйрік ат, əсем тұрман, сыпайы киім, ер қаруы — бес қару қай
жігітке лайық емес, ағайын!
Бұл жолы дəрігер басын шайқамады, сəл ғана қабақ шытты. «Ат пен
мылтыққа ғана, бос жүріп ел қыдыруға ғана құмар надан қаралар. Ел
болу, хүкімет құру, оның ішкі-тысқы тəртібін қорғау қашан миына
кірер екен!»— деп ойлады Ехлас іштей ренжіп. Бірақ мына балуан
денелі, ашың жүзді, ұтымды сөзбен ойын бүркей сөйлейтін алғыр
жігітке кешірім бергендей қабағын қайта жазды. Оның көз алдына
бірнеше күннен бері алдынан өтіп жатқан көзге қораш, дене бітімдері
күйкі, бұлшықсыз, бет ажарлары да біркелкі қоңыр домалақ, көбінің
еріндері жарылып, көздері кірбиіп, қаланың топырына жүзі сынып
қалған, қырыққан қозыдай қорбаң қимылды дала жігіттері қайтадан
тізіліп еді. Олармен ұзын бойлы, сымбатты дəрігер мұндай салуалы сөз
бен тіл де қатысқан жоқ-ты,
— Елде не кəсіп жасадың?— деді Ехлас салмақты үнмен.
Жолмұқан бұл сұраққа құлағын тіге қалды. «Бұл оқымысты сайтан,
менің кəсібімді құлағы шалды ма екен?» деген шұба қылт ете
қалғандай болды. Ол:
— Кəсіп — нəсіп, жігіт — жел. Жел күндіз де еседі, түнде де еседі.
«Сен неге естің?» деп кім сұрар. Қай белді басып, қай сайды асып
кеткен ізде не тұрар! Қырдың желін тау қумас, таулы жерде жел тумас,
— деп жартысы тақпақ, жарымы жұмбақ сөзді желдіре жөнелді.
Сонда да бұл желдей ескен сөздің түйінін ұстауға тырысып, Ехлас
əлгідегі көзілдірік үстінен қарай қалған күйінде сəл бөгелді де: «Тапатал түсте өрістен жылқы қуып кететін бау кеспенің бірі ғой. Ат пен
дару да соған керек болғаны. Жау бетіне ұстарға жарыған екенбіз...» —
деп күбірлеп, Жолмұқанға «шыға бер» деген ишара берді. Жолмұқан
оның сөзін есітті ме, есітпеді ме, — кім білсін. «Мені көрдің бе» деген
жанша бұрышта тік тұрған сұлу қызға көзін қысып қалды, өзі есікке
беттеді.
— Екінші кім?— деген командир даусына ілесе иіліп-бүгіліп Нұрым
кіре берді. — Тез, Жұнысов, тез! — деді ол бойын жиып үлгермеген
бойшаң жігітті сөзбен қамшылап.
Үйдегілер тегісінен Нұрымға қарай қалды. «Мынау кəдімгі бұзық
Жұныстың есер қарасы ма? Бұл қалай келіп қалды? Əлде
Қайыпқожаның есалаң Кəрімғалимен бірге мұның да зербесі шықты ма
екен? деп ойлады Ехлас əлденеге қызара түсіп. Ол көрер көзге
Нұрымды жақтырмаған пішін көрсетті: көрікті жазық қабағын шыта
қарады. Ал дəрігердің оң жағында бұрышта түрегеліп тұрған Мүкарама
баяғы шұғылалы көзді Нұрымның қарақошқыл тартқан сопақша
маңдайына қадады, асау кірпіктер бұрынғыдан да үрке тіксиіп қалды,
иек те көтеріле түсті. Байқап қалған адамға оның оймақтай аузы
жыбырлап та кетті: «Жұнысов, бұл қандай Жұнысов?!»
Дəрігер Ехлас пен Мүкараманың бірі танып жарытпай көз тігіп, бірі
танымай тек қана «Жұнысов» деген фамилиясына ақтарылса, Нұрым
бір сəт олардың екеуін де танығанынан ақтарылды. Бірақ ол өзінің
ежелгі батыл мінез, топжар қимылына басып:
— Ехлас аға, айып етпеңіз, үйіңізге барып сəлем беріп шығуға мұрса
болмай жатыр. Домбырадан өзге құрал ұстап кермеген асау қол
мылтықты жатсынып ырық бермесе, жайлауға сыймайтын бас
казарма шаңырағын қорашсынып көндіге алмай əлек. Оның үстіне
тастай тəртіп тізгін босатар емес, — деп, оқымысты ауылдасына əдейі
бас араздықпен бармағанын жуып-шаюға тырысты.
— Ымм,— деп қабағын бұрынғыдан гөрі шыта түсті тəкаппар
дəрігер.
Есаул формалы қазақ командирі «мына собалақ дара шамасы
дəрігермен таныс-ау. «Ехлас аға, кіріп сəлем беруге мұрса келмеді»
дейді. Əлде ағайыны ма екен?» деп көзін тіге түсті. Ол тағы да:
— Тез, Жұнысов, тезірек шешін, адам көп комиссиядан ететін, —
деді. Бірақ, оның даусы бастапқы бұйрық түрден өтініш райға көшті. Ол
Нұрымды «үлкен дəрігердің» жақыны деп түйді білем.
Осы күнге дейін ол Ехластың дəрігер екенін білсе де, оның тап жігіт
алатын жерде кездесетінін күткен жоқ еді. Ең қиыны: Нұрыштың аттан
құлап өлім халінде қалғаны. Соның кесірінен ғой Нұрымның бой
тасалап, аулақта бола тұру ниетімен тап осында келгені. Əрине, одан
өзге де себептер бар албырт жігітті шулы думанды қалаға жетектеген.
Бірақ, бас себеп Нұрыш еді ғой. «Мына саранау сары ағасының кегін
алуға тырысады. Алдымен əскер қатарына алдырмас. Мейлі,
алдырмаса алдырмасын. Аса қызығып тұрған мен де жоқ. Үстімнен іс
көтеріп бəле жасамаса болды. Басқасын көріп алармын. Қап, Мəмбетті
жолықтыра алмай қалғаным-ай. Мəмбетті кездестірсем бірге жүріп,
біраз уақыт ел ішін аралап, жер көріп қайтар едім» деп ойлады Нұрым,
Ехластың қабақ шытқан жүзінен сыр іздей бастап.
Жаратпайтын, тіпті дұшпанындай жек көретін Жұныстың
баласының «айып етпеңіз, сəлем беруге бара алмадым» деп «ағалаған»
сөзі дəрігерді жібіткендей болды. Нұрым мықтап қуыстанса да, Ехлас
Нұрыш жайын білген жоқ-ты. Білмегені: ағасы болған оқиғаны үй
ішінен жасырған болатын. Ол бір жағы алысып аттан жығылдым деуге
арланған да еді жəне əкесінен қорқып шын сырды əдейі бүккен еді.
«Жұныстың баласы аттан аударып жығып қолын сындырыпты» деген
сөзді естісе Шұғыл алдымен Нұрыштың өзін жазалауы айдан анық
нəрсе болатын.
Бұл сырды бірақ Нұрым да білген жоқ, Нұрымды комиссиялауға
кіріскен Ехлас та білген жоқты. Ол бұл оқиғаны естіген сағатта
Жаншаның қара машинасын сұрап алып, «аттан құлап мертіккен»
ағасының қолын салып, «бейнеттен өзге хауіп жоқ» деп үрпиіскен үй
ішін жұбатып қайтқан еді.
— Елден қашан шықтың?— деді Ехлас Нұрымға.
— Кеше кешке, — деп Нұрым бірнеше күн өткенін жасыра қойды.
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 52
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.