Ақ Жайық - 44

пікірінің неге тірелгенін əйел əбден аңғарды.
— ...Қазақ-қазақ болғалы Жайық оның арналы суы еді,— деді Əбіл
кеудесін көтеріңкіреп...— Сол арналы судың мына жатқан мұсылман
бетіне он жылдың ішінде орыс орналасып кең қонысты тар етті. Мұны
өзің жақсы білесің, өйткені көзіңмен көріп келесің. Жауыз патша
тағынан түскенде бүкіл қазақ халқы болып сəждеге бас ұрдық — теңдік
тізгіні қолға тиіп, тарылған тыныс енді кеңейер деп үміт еттік.
Қазақтың көзі ашық азаматы басын қосты: «əу» десіп мəжіліс құрды, өз
алдына ел болуды ұйғарды. Көзің хат танымағанмен көңілің ашық,
мұны сен жақсы білесің. «Өз жерің мен өз суыңа не бол!» деген ұран
тасталды. Ал, осы ұлы істің ұлы күнінде Əбдірахман не істеп жүр?
Əбдірахман сол қазақтың өз алдына отау тігіп бөлек мемлекет
болуына қарсы шықты. Қазір ол анау Богдановка қаласында бұзылған
бұзықтармен қазақ үкіметіне қарсы, хан Жаншаға қарсы үгіт таратып
жүр. «Бізге бөлек мемлекет керек емес, біз хохолдармен,
қарашекпендермен бірігеміз» деп жатыр. Ол қарашекпендерге
сатылды. Ол мұсылман дінін тастап орыс дініне кірді. Əбдірахман
сенің балаң, сенің балаң қазақтың жерін, суын, елін сатты. Мына сені
мен мені сатты. Сондықтан бұл мұсылман да емес, қазақ та емес, бұл
нағыз дінсіз Əбу-Жаһил.
— Алла, Əбіл шырағым, қатты кеттің ғой, олай болмас. Достан
дұшпан көп, қате айтып жүрмегей,— деді Əйтей төмен қарап.
Ол қатты жасып қалды. Əбіл сөзіне қарсы дəлелді жауап та қайтара
алмады, нанар-нанбасын да білмеді.
— Қате емес, ақиқат. Кеше маған Богдановка қаласынан Савенко
дейтін орыс келіп кетті. Əбдірахманның оның соңына еріп жүрген
бұзықтардың астыртын əрекетін сол орыс айтты. «Көрген жерде атып
тастаңдар!»— деп Текедегі үкімет те, Жымпитыдағы қазақ үкіметі де
жарлың берген. Ұстамаған адамның өзін ұстаймыз деген. Текеден екі
жүз əскер, Жымпитыдан жүз елу əскер шықты. Большевик
болғандарды ұстап алып дарға аспақшы, жасырған адамдарды атып
тастамақшы. Егерде деревня мен ауыл жасырса, тегісімен өртеп
жіберуге бұйрық бар. Міне, осыны ойлан. Шаңырағыңның қамын
ойлан. Жауызға рақым жоқ, үй ішіңнің аман болуын көзде. Кешкілікте
шелектеп қымыз тасып, бүйендеп май мен жент тасып, ана салдақы
келінің бұзықты асырап жүргенін осы төңіректің бəрі біледі. Мен сенің
екінші балаңның қайда жүргенін де білемін. Ертең ана келініңе де дүре
соғады. Маған олар емес, мына сен аяныштысың.
Шал күбірлеп, міңгірлей берді. Күлшан арғы жағын шыдап тыңдауға
халі келмеді. Ол сайдан жүгіріп шыға келді де:
— Саған шал атам аянышты екен, аясаң жақсылығыңды көрсете қой,
кəне! Баласына тұзақ құрып, келініне дүре соқтырғаның — сол
жақсылық істегенің бе?!— деді Күлшан тұтанып.
Əйтей қарт шошып кеткендей басын жоғары көтеpiп алды; ол тілді
келінінің сөзге араласқанын жамандықтың алды деп түсінді; Күлшанға
жалынған пішінмен:
— Келін қарағым, қайтесің. Туысқан арасында түсініспеушілік
болады ғой. Сен сабыр ет. Əбіл шырағым, жақсылығың болса аяйсың
ба, туысқанбыз ғой!— деді мұңая түсіп.
Əбіл тоқтай қалды да, аздан кейін қабағын шыта сөйлеп, əйелге
əдейі қырын шығара түсті.
— Маған балаң мен келінің аянышты емес, мына сен аяныштысың.
Ежіктеп айтамын: мына сақалыңның қудай болған шағында саған
қиын. Бұзық бала өз кінəсін өз мойнымен көтерер. Ана кемпірге, ана
шаңыраққа күн тумасын деймін. Мен бүгін Текеге жүремін, одан əрі
Жымпитыға асамын. Менің көздейтінім елдің бүтіндігі. Түсіндір
балаңды, келіп басын исін. Ұсынған мойынды қылыш кеспейді. Өкімет
алдында мен қолдан келген жеңілдікті пайдалануға жəрдемдесермін.
Əйтпеген күнде...
— Əйтпеген күнде не болады? Айт, айт! Неге тоқталдың?— деді
əйел зығыры қайнап.
— ...Əйтпеген күнде кештік етеді. «Қолға түскен жерде Əйтиев
сотсыз атылсын» деген бұйрық бар. Енді кешіксе оған ешкім де ара
түсе алмайды. Ал, өзі келіп басын исе жеңілдік. Көп жеңілдік болады.
— Осы ма көп сөзіңнің түйіні?
— Күлшан, мен сенімен сөйлесіп тұрғаным жоқ. Мына Əйтекеңмен
сөйлесіп тұрмын. Əйелмен сөз басқаша.
— Сом темірге балға бар, сомсынғанға Алла бар. Бүгін кеш алып,
жалыңды күдірейтіп Əбдірахманды жұрттың алдында да, əкесінің
алдында да қараламақшы боласың. Оны дінсіз де қылдың, орыс та
еттің, сөзіңнің мен бəрін де естідім. Осы сезді сақалы қуарған шалға
айтқанша өзіне неге айтпадың Əбдірахманның «сен орысқа сатылдың»
деп, Əлде құдай деген атам мен еңкейген енемді қорқытып алып,
басқаларын уысыңа түсірейін деген айлаң ба бұл?
— Мен сенімен сөйлеспеймін, Күлшан...
— Сен сөйлеспесең де мен сөйлесемін. Сенің əкеңнен əкем кем
болып көрген жоқ, атаңнан атам кем түскен жоқ. Бес малың артық
болса — ол ақылдылықтың айғағы емес. Өзі болған жігіттің түп атасын
сұрама дейді. Сен неге қалмайсың Əйтей тұқымының көтінен, соны
айтшы?! Поселке салдырмаймын деп Əбдірахманның соңына жеті жыл
үзбей түстің, ол дегенің болмады. Əйтиевтің салдырған Сүгірбай
поселкесі əне тұр. Бүтін Кердеріні билеймін дедің — қолыңнан
келмеді. Маған билетпеген Əбдірахман деп өштестің. Бостандық
заманы келіп былтыр Əбдірахман Жайықтың жағасындағы малшыжалшының басын қосты — бұған қарсы шықтың. Жуан ата қожа емес,
кедейдің де құдайы бар деп еді, атып жіберуге мылтығың болмады.
Бүгін Əбдірахман аяғын жазым басып, ел табанынан аулақ баспана
іздеп еді — ит қосып артына түстің. Алласынан басқа аузыңда əуезі
жоқ шалды көрген жерде көлденеңдеп келіп жаны түршіккендей сөз
айтасың. Не кегің бар сенің бізде, сонша қудалап?—деді əйел.
Күлшан өрттей боп қызарып кетті. Жұмыр, шағын денесі дір-дір ете
қалды. Ол кішкене жұдырығын қатты түйіп алды.
— ...Əйтейдің тұқымын құртсаң құртып шыққын, құрта алмадың бар
ғой...— Əйел түйген жұдырығын Əбілге қарай көтерді.— Құрта
алмасаң бар ғой, асқанға тосқан. Сенімен де сөйлесетін күн туар...
— Сенен келген бəлені көріп алармын,— деді Əбіл, даусын
көтеріңкіреп.
— Көрерсің əлі.
— Көк айылданба, безер қатын. Еліре берсең екі қолыңды артыңа
байлатып айдаттырып жіберермін.
— Қатынмен жауласуға қалдың ба енді! Бірақ Күлшанның қандай
қатын екенін сен əлі дұрыстап білмейтін шығарсың.
— Білемін,— деді Əбіл даусын көтеріңкіреп, өте баптап сөйлеп.
Оның жүзінде кекесінді бір күлкі шырайы да пайда бола қалды.—
Білемін, бəрін де білемін. Еркек боламын деп он жетіге келгенше
бұтын тері шалбар қажап, басына ер жастанып жылқышылармен бірге
өрісте ұйықтап өскен Тама Бəйестің есер қызын да көргенмін. Онан
кейін міне, би қатын атанамын деп езуін қайыстай созып, еркектермен
жарыса сөйлеп, атаны ата деп, енені ене деп білмейтін ұяттан үш күн
бұрын туған без бүйрек Күлшанды да көріп тұрмын... Енді оған
құдайдан безген бұзықтар мен алаяқтарға қосылып хохолдың қара
нанын шайнап, квасын жұтып түрмеде отыруы ғана қалды...
Күлшан шыдамады, даусы қатты шығып кетті.
— Мен еркек болуға ұмтылсам — маған бұл дəреже. Ал, қатын
өсекке үйір, қатынмен ұрысуға əзір, суға барған қатынның шелегінің
ішінде не бар екен деп үңілген сені кім дейміз? Өзің айтшы! Сен
əуелден де сиыр арасынан шықпайтын көкем үйінің кер бұқасындай,
кердең-кердең етіп, баққаның қатын еді. Қыздар сені «кер бұқа» деп
ернін шығаратын еді. Сірə, осы ат тауып қойылған ат шығар! Кəколды
«кəкол» деп менсінбейтін, Шаянның кедейін «пəсток» деп мұрныңды
көтеретін сен сияқты Əбдірахманның кеудесіне нан піскен емес.
Жыртық үйдің де құдайы бар деп, бізге кəколдың қара наны мен
кібасы да тамақ. Ал сен сияқты май кекірген мырзаның басына күн
туса — қиын əңгіме сонда болар...
— Келін, қой, шырағым, жетті. Замандас деп артық сөзге баруың
келіспес. Ұят болар, келін, қой,— деді Əйтей, күйбеңдей түсіп.
— Жарайды, ата, үйге жүріңіз. Жеткенін өзім де біліп тұрмын,— деп
Күлшан жұлқына түсіп, қартты қолынан жетектей жөнелді.
Əбіл де атын шылбырынан тартып өз үйіне қарай жылжыды. Ол
үндемеді. Тек қана үй жанында жатқан адамдарға қарай күбірлей түсті.
Үйінің көлеңкесінде жатқан бұл адамдардың Əбілдің құшалары емес,
солдаттар екенін Күлшан əлдеқашан олардың орысша тіккен бөз
көйлегінен-ақ таныған еді. Бұрын да иненің жасуындай жақсылық
күтпейтін Əбілдің қулықпен бастап, қызумен айтып салған сөздерінен
əйел көп нəрсе аңғарған болатын. Əбілдің «енді келмесе кештік етеді,
онда оған кешірім жоқ дегені» орыс арасында жүр деген Əбдірахманды
тұзаққа түсірудің айласы екенін Күлшан бірден білді. Əбдірахманның
ізін аңдып, не істеп жүргенін жіпке тізгені де айқын көрінді. Бірақ
оның тап қазір қай жерде жүргенін анық білмей ақкөңіл шалдан сыр
тартпақ болғаны да байқалды.
Үй арасында үй жоқ, іргелес отырған дұшпанның таңертеңгі айтқан
уы тамған қастық сөзінен кейін Күлшанның тұла бойын ызалы кек
кернеп кетті. Ол ішінен тістеніп, істеген жұмысының бірін де
тиянақтап бітіре алмады: аяқ-табағын да күндегідей етіп жуа алмады,
жүгін де дұрыстап жинай алмады, кішкене қызының басын жуғанмен,
шашын тарап, айдарын əдемілеп шашақтай алмады. Оның есі-дерті
Əбілдің сөзінде болды.
«Құдай бар болсаң мейманасы асқан Əбілге көрсет көрсететініңді!
Қатын, баласын мендей етіп зарлат! Көрген, күнін көп ет! Құдай!
Құдай!» деп қарғады. Содан кейін тағы да Əбілдің айтқанын бір түйірін
қалдырмай ойына түсіріп түске шейін ойлаумен болды да, түстен
кейін қолына шелек алып, су жағасына келді. Ол аңдыған жаудың көзін
алжастырып айла-шарғы жасады: жар астымен өзенді жағалап жүгіріп
отырып төрт шақырымдай жердегі Тұнықбұлаққа жетті де, сайдың
бойымен тіп-тіке қырға қарай асты. Ол қырдағы Өлетті поселкесіндегі
Фроловскийдің Петросын тауып алып сол арқылы Əбілқайырға хабар
беруге жол тартты. «Мүмкін Əбдірахманның өзін де кездестірермін»,
деп ойлады əйел. Бірақ Əбдірахман Қара Обада болғанмен оған жолығу
оңай да емес еді.
Күлшанның шелегі су басында қалды.
4
Адамның арманы көп те, бірақ оның орындалуы сараң ғой.
Күлшанның көктемнен бергі басты арманы Əбдірахманды бір көру
болатын. Іңірде сүйінші сұраған Ықатайдың сөзінен кейін оның тəтті
қиялы ерін көз алдына алып келіп, қолына ұстатқандай болып еді.
«Ертең көрісемін... Ертең көрісемін Əбешпен. Ертең Ертең...» деп
жыбырлап еді оның еріндері түні бойы. Түн де өтті. Түн өткенмен
жуық арман əрілеп кетті.
Аңдысқан Əбілдің сыздаған пішінмен бүгінгі жер-жебіріне жете
сөйлегені оған ерінің ту сыртынан найза салғанмен бірдей болған.
Күлшан қалайда Əбдірахман мен Əбілқайырға хабар бермекші болды,
ол алыстағы орыс деревнясына жүгірді; көру, көрісу арманы бір шетке
ығысып, енді Əбдірахманның елден де, жаудан да алысырақ жүруіне
жол берді. Ол ерін əлі де бірнеше ай көрмесе де — тек оның аман
болуын тіледі.
Бір көш жердегі шала таныс орыс деревнясына жан ұшырып жеткен
Күлшанның жолы болмады, ол Фроловскийді таба алмады. Ал, оның
Ықатаймен бірге жүрген, кəдімгі қол баладай болып кеткен Петросы
бүгін сөзбен жауап қатпай, иығын көтеріп қойып, басын шайқаумен
болды.
Петро бұрын да аса көп сөйлемейтін, көлденең көзге алаңғасарлау
бала сияқты еді. Бірақ ол сұраған сөзге дəл жауап беретін. Қазір мылқау
адам сияқты мелшиіп қалған.
Күлшан Петродан:
— Əкең қайда,— деп сұрады.
Бала басын шайқады. Əйел аң-таң болып тұрды да, қасына
жақындай түсті. Иығынан құшақтап:
— Петрожан, маған Əбілқайыр керек. Олардың қай жерде екенін сен
білесің. Жөн сілтесең болды, өзім тауып барамын,— деп жалынды.
Бірақ Петро басын шайқап қойып үн қатпады. Не істерін білмей,
əйел терезеден үңіліп үйдің ішіне көз жіберді. Үйде де, аулада да
Петродан өзге ешкім көрінбеді. Бір жағы шетен шарбақпен, бір жағы
қарағаймен қоршаған кең ауланың төрінде қыл темір желіге
шынжырлап байлаған ит қана жатыр.
— Ықатай қайда? Елге қайтып кетті ме? Бүгін бұл жаққа келмей ме?
— деп сұрады Күлшан тағы да.
Бала жауап берудің орнына не күй емес, не əн емес бір нəрсені
сызғыра бастады. Күлшан оның бетіне қарап отырды да:
— Tiпy, пəлекет. Сендерді де адам деп сеніп жұмыс тапсырып жүрау, есінен айрылған есалаңдар. Милау жексұрын, тілің байланып қалды
ма, неге үндемейсің?— деді зығыры қайнап. Бала оған да селт еткен
жоқ, ерегіскендей сызғыруын үдете түсті.
Олай ойланып, бұлай ойланып, қайда баруға білмей, əйел орнынан
түрегелді. Оның көзіне кең дүние тарылып бір қауызға сиғандай
көрінді. Ақылдасар адам, сырласар дос қалмаған сияқтанды. Өмірінде
бірінші рет күйініштің ащы дəмі аузына келгендей болды. «Екеуінің
біреуі аңсызда бүгін үйге келетін болса, Əбілдің аңдып жатқан
адамдары бас салып ұстайды. Шұнақ құдай, қайдасың! Бар болсаң бір
жəрдем беретін уағың жетті! Құдай! Шыныңмен дұшпанға таба, досқа
күлкі еткенің бе?!» деп күйінді əйел деревнядан шығып келе жатып.
Баланың қай жақтан шыққанын Күлшан білмей қалды.
— Жүр!— деді Петро оған, бір бүйір тұрған хуторға қарай иек қағып.
Сөйтті де өзі үн қатпастан əйелдің алдына түсіп жүре берді.
Хуторға жеткенше əйел де оған лəм-мим демеді. Ол хуторда кім
барын, неге əкеле жатқанын да білген жоқ. Бірақ баланың теріс жолға
жетектемейтініне оның жүрегі палуан болды.
Сай жақтағы шеткі үйден асып Петро бір кішкене құжыраның ашық
жатқан ауласынан келіп кірді. Сəл ғана кейінірек қалған Күлшан келіп
жеткенше бала кішкене үйдің сенегіне кіріп айналмастан қайта
шықты. Сөйтті де Күлшанға «кір!» деп ым қақты. Əйел үйге кіргенше
бала жалт беріп екінші үйдің тасасына түсіп те кетті.
Күлшанның кіріп келгеніне Меңдікерей де таңданған жоқ, ойда жоқ
жерден бұл атақты кісіге кездескеніне Күлшан да таңырқана қалмады.
Үйткені Меңдікерейдің басында болған оқиғаны ол естіген жоқ еді.
Əйел тек қана ішінен: «Біздің Əбеш те мына Меңкең сияқты осындай
бір елеусіз жерде жатыр екен ғой. Мына кісінің мойны қалай қисайып
кеткен! Желкесін таңып алғаны несі?» деп ойлады, бір иығын көтеріп
жаралы мойнына күш түсірмей басын қисайтып тұрған Меңдікерейден
көз алмай.
Амандасқаннан кейін-ақ Күлшан ішке симай кеткен қайғы-мұңын
ашық сөйлесетін қайнағасына ақтара бастады. Ол көбінесе Əбілдің
қылығын баса айтты. Аздан кейін ол долданып жылап жіберді.
— ...Құдайдың бізге деген жақсылығы бар ма, жоқ па? Əлде болмаса
Нысан тұқымының қорлығында мəңгі-бақи осы қалғанымыз қалған
ба?! Əбешке айтыңыз: үйге келемін деп əуре болмасын. Кемпір мен
шалды ешкім жемес, шыдар. Тек ана қас дұшпанның қолына түспесе
болды. Үйі толы солдат. Күндіз-түні киімін өзгертіп киіп қаптап кетеді.
Бұрнағы күні түнде ит үре бергенсін сайдың жағасына қарай барсам,
құс ататын мергендей еңбектеп жүрген бір адам. Мені көріп шөкешөкенің түбіне бұқты. Сай астында ең кемі он адам жатыр екен. Бүгін
таңертең өріске мал айдап шығарған атамды ұстап алып, əлгі сыздаған
мырза: «Сенің балаң кəпір. Сенің балаң Əбу-Жаһил! Сенің балаң
қазақты құртуға жүр! Сенің балаңды казак-орыстар ұстаған жерде
дарға асады. Келіп кешірім сұрасын!..» деп көзге шұқыды Əбіл. Кешірім
берер ме ондай жауыз. Үйінің көлеңкесінде аңдушылардың бесеуі
жатыр. Құдалыққа келгендей шіреніп ұйықтап жатыр төбеттер. Бұл
қарабасқырлардың Əбдірахманды аңдығаннан басқа бітіретін
жұмыстары жоқ па екен? Күні-түні бір арылмайды...— деді Күлшан
сөзінің аяғында.
— Жақсы, жақсы, Күлшан шырағым. Сен сабыр ет. Бізді аңдығаннан
басқа олардың жұмысы жоқ екені рас. Қайтесің аңди берсін. Ал
Əбдірахман сен келмесең де, бүгін-ертең үйге соға алмайтын еді.
Жұмысымыз көп, шырағым, үйді ойлауға уақыт жоқ. Шыдау керек.
Амандық болса — бəрі де өтер. Сағыну, сарғаю дегеніңіздің бəрі де
ұмытылар. Бір күндей де болмас — ауыр күндер көшкен жұрттай,
кейінде қала барар. Сен келген ізіңмен кері қайт. Ешкімге тіл қатушы
болма. Сенің бұл жерге келгеніңді Əбіл сияқты адамдар көрсе — бізге
жақсылық жасамас. Тез қайт, қарағым. Біз бəрін де біліп отырмыз.
Уақыт солай,— деді Меңдікерей.
Меңдікерейдің сөзі Күлшанға үлкен арқа сүйеу болды.
Əбдірахманды көрмегеніне ол өкінген жоқ,— бір қуанып, бір суынған
жүрегі орнына түскендей болды. «Əбдірахман жалғыз емес екен.
Меңкең сияқты ақылды ағасы бар кісі қор болмас. Қандай сабырлы кісі!
Өздері тіпті жақын жерде жүр екен ғой. Екінші рет мен өзім де тауып
келемін» деп ойлады əйел үйге қайтып келе жатып. Ол өте қуанышты
қайтты. Бірақ арт жағынан келген аттылы орыстың Богдановкадан
шыққан Савенко екенін, оның Əбілмен көбірек кездесіп жүргенін,
мұның мақсаты да Əбдірахманды ұстату екенін Күлшан ол күні білген
жоқ. Бұл үйіне жеткенде Савенко да атының басын Əбілдікіне тіреді.
Қайнысы мен ағасына екі баладан күн ара тамақ жіберіп тұрғанмен
Күлшан олардың не істеп жүргенін анық білмейтін. Ал Меңдікерейге
жолыққаннан кейін əйелдің көзі көп нəрсеге жеткендей болды.
Алдымен ол Əбдірахманның жалғыз емес екенін білді. Оның қасында
бүтін елге белгілі Меңдікерей мен Сақыпкерей жəне өзі білмейтін де
көп оқыған білімді адамдардың топталып жүргенін жақсы сезді.
— Күлшан шырағым, талай қиыншылық бастан өтіп келеді. Əлі де
көп бейнет, көп қайғы-уайым кездесер, бірақ бəріне де шыдау керек.
Берік болу керек. «Сабыр еткен ғана жетер мұратқа», деген сөз бар.
Сабыр ету керек. Əбдірахман жалғыз да емес жəне жай жасырынып
қана жүрген жоқ. Ол əділеттік іздеген, теңдік іздеген көп адамдардың,
сан елдің басын қосып жауға қарсы əрекет істеп жүр. Орыс, қазақ болып
бас қосқан өзіміздің ортамызда басшылық етіп жүр. Əбдірахман
болмаса саналы азаматтарды кім бастар еді? Көп адам тұтқында, бір
қатарымыз жүріп жұмыс істеуге жарамаймыз. Мен міне сырқатпын...
үйіңе қайт. Көрген-білгеніңді əзір ішіңе сақта,— деген-ді.
Осыдан кейін Күлшанның көңілі бір жайлы болып, күні-түні тас
қылып бүркеп тұрған уайым тұманы серпіле түскен-ді. Оның үстіне
үш-төрт күннен бері Əбілдің қарасы батып, əйелдің иығынан зілдей
жүк кенет жерге түскендей, аяқ басуы жеңілденіп кетіп еді. Бірақ
күннің батуын жарындай күткен Күлшанның өзен басына келгенде
шайдай ашық қабағы тастай жабылды.
— Ерғали ағамды тауып бер деп біздің үйдің де, ауылдың да əлегін
шығарып жатыр. Мені қызылдарға тамақ тасиды деп біреулер айтып
қойыпты. Солдаттардың төбесі көрінгеннен-ақ қашып кеттім,— деді
Ықатай күлімсіреп.
Күлшан інісінің білегінен ұстай алып не айтуға білмей қалшиып
тұрып қалды. Көп сөйлемейтін Петро əдетінше, қайық ішіне іркілген
суды бақырашпен төгіп, шелектегі торсықты өзінің бұрын қойып
жүрген орнына салды да:
— Юра, тездет. Баратын жер алыс,— деді.
Екі балаға жазғыз ауыз тіл қатпастан Күлшан отыра қалып кебісі,
мəсісін шешіп қолына алды да, балағын түрді. Сөйтті де, жалма-жан
қайыққа мініп алып, бетіне қарай қалған Петроға:
— Петра айнам, ес!— деді.
Бала жауап қатпады, сəл ғана басын шайқағандай бір болмашы
қимыл жасады да, орнына отырды. Мінген екі адамның салмағымен
басы жоғары көтеріліп кеткен қайықты қол ұшымен сырып жіберіп,
Ықатай да ескек жанына дік ете қалды.
Қос ескекті құшырлана сермеп тартып, кішкене Ықатай, ағысқа бір
бүйір, қайығын арғы жағаға қарай зулатты. Еңсесі биік арғымақ басты
қайық су бетін шұлғып сызып келе жатқан сияқты. Оның тұмсығын
алыстағы қазан бөрікті қара ағаштан қыл елі аудармай бұрып, тұралап
отырған Петро атын қамшылағандай, күрегімен оқтын-оқтын ол да
есіп-есіп жібереді. Бұл кезде қайық балалардың май жалатқан
кесегіндей, түбі су бетін сипап қана бара жатқандай болады...
Арғы жақтың өзен бетін көлкештеп тұрған биік ағаштарының қоңыр
көлеңкесіне түскеннен кейін қайықты екі бала бір қалыппен есіп,
ағыстың жылжыма арнасына салды. Үшеуінде де үн жоқ.
Екі баланың ойы: тезірек есіп Тұщыбұлаққа ертерек жету — пішен
түбіне азық апарып беру болды.
«Қыл көпір үстінде жаумен жағаласқан, сүйікті Əбіш! Ардақты аға!
Құрметті қайны! Тірі болсаңдар сендердің біреуіңді өз көзіммен
көремін, ең болмаса соғып кететін жерлеріңді біліп аламын. Мүгедек
жанша, қашанғы екі баланың қайығын күтумен сарғаямын?! Жоқ,
көруім керек білуім керек...»— деп ойлады Күлшан. Ол жағаның əсем
көрінісін елемеді, кешкі əлемнің балқыған түрін де байқамады. Оның
бар ойы тағы да сол көру, көрісудің тəтті арманына бөленді.
Үнсіз орман. Қоңыр кеш. Жұмсақ ауа. Жалпақ өзен. Жүйрік қайық
үйреншікті Тартүбекке қарай дыбыссыз сырғып бара жатты...
Жеті-сегіз шақырым жердегі Тұщыбұлақтың сағасына олар өте тез
келді. Бірақ уағдаласқан белгілі жердегі пішенге жете алмады.
Қайықты жағаға жасырып, бұлақтың бойымен өрлей бергенде-ақ
партизандарды тосып жатқан Абылаев пен Əбілдің жігіттері үшеуін де
бас салып ұстап, Өлеңті селеніне айдап кетті.
ЖЕТІНШІ ТАРАУ
1
Қарсы тарап қан төгуге кірісті.
Офицер Абылаев тоналған түнгі уақиғаның астарын айналдырып
жіберген болатын. Ол Һарон сұлтанға: «Түн ортасы ауған кезде
Ханкөлінің тұсынан өтіп бара жатқан керуенге жол жанында аңдып
жатқан жүз қаралы басқыншы тұра бас салды. Өзінен он есе көп жауға
кішкене отрядім қаһармандық ерлік көрсетті. Қолма-қол ұрыста жеті
жігітім қаза тапты да, бесеуі ауыр жаралы болды. Өзіммен қатар тұрып
қылыш сермескен бір жігітіммен екеуіміз аман құтылдық — түннің
қараңғылығы жəрдем етті. Сонда да жарасыз емеспіз... аттарымыз тегіс
оққа ұшты. Жау жағынан шығын болғандардың саны оннан астам. Бір
жігітіміз бас қорғап, арба астына тығылған екен, жылап-сықтап
таңертең соңымнан жетті.
Керуен тонаған қызыл бүлікшілер. Əбдірахман Əйтиевтің команда
бергенін мен өз құлағыммен естідім. Жəне қорқып арба астына
тығылған қара басқырдың айтуына қарағанда оған: «Біз қызыл
гвардиямыз. Қаруыңды таста да елге қайт. Біз кінəңді кешірдік» деп
үгіттепті. Өзін босатып жіберген. Керуеннің маңдай алды — кəдімгі
өзімізге белгілі Богдановка селосы» деген.
Өзіне де мықты кіршік келтіретін бұл жайсыз хабар сұлтанның
төбесіне мұздай су құйып жібергендей болды да, арғы жағын ол
сұрамады. Оның бар ниеті төңкеріс ұясы болған Богдановканы өртеп
жіберу, қолға түскен күдікті жанның бəрін атып-асу болды. Үкімет
мүшелерінің төтенше мəжілісінде Һарон сұлтан осы қатал шараны
қолдап шықты. Ол мəжілістен кейін Қара Обаның правителі Əбілге
жиырма бес жауынгермен Абылаевты қосып қолға түскендердің бəрін
атуға бұйрық берді. Ал, өзі қарулы деревняларды жазалауға шыққан
əскердің соңына ерді.
Қызыл отрядке қарсы аттанған жазалаушы əскермен қатар ереуіл
көтерген Жүніс қажыны мешіт алдында сөгуге сол күні иман да елге
шықты.
2
Меңдікерейдің жасырын пəтері Жайық жағасынан он бес
шақырымдай қырғары тұрған сол Өлетті селенінде еді. Бұл селеннен
Богдановка отыз шақырым жоғары болатын. Апрельдің бірі күн шалажансар күйінде Гречко əкеліп тастағаннан бері Меңдікерей сол жерден
қозғалмаған, басында екі жұмадай оны доктор інісі емдеп, аты-жөнін
өзгертіп, басқа фамилияға көшіртіп «мерез ауру» есебінде сол жердің
фельдшеріне тапсырған. Сөйтіп, бір ауру казак-орыс арасында емделді
де жатты, оның Меңдікерей екенін баласы Əмір мен большевик
жолдастары ғана білді — басқа тірі жан оны елеген де жоқ,
революционер деп шұбаланған да жоқты.
Ай жарымнан кейін тəуір болып, бас көтергенсін Меңдікерей
Оралмен де байланыс жасады, Богдановкамен де астыртын жалғасты.
Ел ішіндегі сенімді жігіттермен де сырттан тілдесіп үгіт жұмысын
қолға алды. Бірте-бірте Совдепті жақтаушылардың санын ұлғайтты;
ауыр жарадан кейін оң қолынан айырылса да, амалдап арбаға мініп,
алыстағы жасырын съезге қатынасты. Ал, соңғы кезде, қолға қару
тигеннен кейін, іріктеп-іріктеп қазақ жігіттерінен құралған халық
дружинасын құрған. Кеше кешке атты казактардың жазалау отрядіне
қарсы тұру үшін Меңдікерей сол Богдановкадағы Беланға қырықтан
астам жігіт аттандырып салды. Ол өз қасында жəрдем беретін Əмірді
де қалдырмады. Үйткені қысылшаң кезеңде адам санының азаймауын
көздеді. Тіпті отрядтің арасында өзі де болғысы келіп еді, бірақ оқыс
қимылдар жасап алып, соңғы кезде оның шала біткен оң иығының
жарасы ашылып кеткен-ді. Жарасының қанын тоқтатып, қалпына түсу
үшін оған қозғалмай жату керек болды. Жəне оның үстіне қалаға
жіберген адамдардың табысатын жері де осы жасырын пəтер
болғандықтан Меңдікерейге үйде қалуға тура келген.
Жұрт орынға отыра берген кез еді. Үйге үш адам кіріп келгенде
қара көлеңке бұрышта жатқан Меңдікерей басын көтеріп алды. Белгі
бермей кірген адамдардың өз жігіттері емес екенін ол жақсы сезді.
Бірақ ол асықпастан шырпы шағып жанындағы шамды жақты да, бірі
наган кезеніп, бірі жалаң қылыш ұстап тұрған үнсіз үш-төрт адамның
жүздеріне қарап, қайтадан төсекке қисайды. Ілкі минутта оның ойы
«осыны қайда көріп едім?» деп алдына жақындай түскен Абылаевта
болып шарқ ұрды да; «е, мейлі, кім болса да...» деп қабағын тыржитты.
Оның күндіз қан сорғалаған оң жақ топшысы шаншып-шаншып, кенет
бір тұла бойына ыстық су құйылып кеткендей болды. Аз уақыт ол
көзін жұмып қалды. Сонан кейін келгендерге қайтадан көз жіберіп:
— Кім керек еді?— деді.
— Қаруыңды таста!— деді Абылаев қатаң үнмен.
Меңдікерей оның жүзіне енді анық танитын адамдай қадалды.
— Қаруым болса, мен бұлай төсекте жатпаймын ғой. Алжасып
тұрған шығарсың, кім керек еді...
Есіктен Əбіл бір қырындап кіріп келе жатты. Меңдікерейдің көзі
Əбілдің сазарған жансыздау көзімен ұшыраса кетті.
— Сен енді полицияға тыңшы болдың ба... мұның таң қаларлық та
ешнəрсесі жоқ. Орныңды табатыныңды мен жақсы біліп едім,— деді
Меңдікерей Əбілге.
Əбіл үндемеді, Меңдікерей жиренген адамша, тағы да мұрнын
тыржитты.
— Тұр, киін!— деді Абылаев Меңдікерейге бұйрықты үнмен. Сөйтті
де ол арт жағындағыларға бұрылып:— Жəрдемдесіңдер,— деп иек
қақты.
Адам ұстап дағды алып қалған екі жігіт жарасы шаншып қозғалтпай
жатқан Меңдікерейді жұлқылап тұрғызды да, киімін кигізді, екі қолын
артына байлай салып, сүйрелеп сыртқа алып шықты. Дөрекі
қолдардың аяусыз қимылынан бүтін оң жақ иық пен жауырынының
көбесі сөгіліп кеткендей қан қақсап ауырып, бірақ есер офицер мен
керілген Əбілге сыр бермей Меңдікерей тістеніп келеді, оның жағы бір
кез қатты күштенгеннен қарысып та қалды, көз алдына қиналған
жанның ұшқындаған оты төгіліп жатқандай болды...
Үйден жүз қадамдай жер жүргеннен кейін ғана ол еріксіз жұмылып
кеткен көзін ашып, қасындағыларға қарады. Жетектеп келе жатқан сол
төсектен жұлқылап тұрғызып, сыртқа сүйрелеп шығарған екеуі екен.
Офицер Абылаев та, басқалары да кейінде, үйде қалып қойған. Тас
қараңғыда селеннің шетіне қарай сүйреп келе жатыр. «Бұлар шетке
шығарып ататын шығар» деп ойлады Меңдікерей. Бірақ ол мылқау
жандай тəн мен жанның ауырғанын сезбейтін адамдардан «қайда
апара жатырсыңдар» деп сұраған жоқ.
Бұл кезде селеннің шетіне жақындаған Хакімнің құлағына дүбір
шалынды. Ол атының тізгінін тежей түсіп, мезгілсіз уақытта шыққан
дүбірге құлақ тосты. Дүбір селеннің қыр жақ шетіне қарай жылжыған
сияқты болды да, аздан кейін арбаның шиқылдаған дөңгелегі мен
аттың аяқ дүрсілі қосылып мол дыбысқа айналды. Əлде жүргінші ме?
Əлде қырға пішенге жиналған шаруалар ма екен? Бейне бір топ жігіт
бас қосып ауылдан ауылға айттап жүргендей. Жұрт ұйқыға кеткен
бейуақта не қылған көп атты? деп Хакім қозғалмастан бірнеше минут
тұрды да, арбалы əрілегеннен кейін атын ақырындап тебініп ілгері
жүрді.
Меңдікерейдің пəтері селоның қыр жақ шетімен өтетін жолдан
қашық, өзен бетте еді. Ол бұл үйге бұрын атсыз, жаяулап келіп жүрген.
Бүгін де сақтық етіп биесін бір ойтаңға қаңтарды, шылбырының ұшын
бүл жерде көбірек кездесетін тобылғы түбіріне іле салды да, үйге
қарай беттеді. Алыстағы арбаға үрген иттің даусы да бəсеңдеп, төңірек
бір сəт тыныштала қалғандай болды. Отыра қалып айналаны қайтақайта еңкейіп қарап, Хакім үйдің терезе бетін айналды. Шам да жоқ,
дыбыс та жоқ, көзге түсерлік өзгеріс те жоқ — бəрі сол бұрынғы
қалпында тұрған сияқты. Тағы да еңкейіп екінші үй жақты бір шолып
қарап мойнын кері бұра бергенде, оның көзіне үй ішінен жылт ете
қалған от шалынып кетті Хакім демін ішінен алып — селт етпестен
тұрып қалды, үнсіз-қимылсыз ол кірпік қақпастан терезеге бақты. Бір
минуттей уақыт, бір сүт пісірерлік мерзімдей өте ұзақ көрінді. От
қайтадан жылт етіп тартқан шылымның шоқтанған басы кішкене
терезенің əйнегіне тиіп тұрған сияқтанды. Мені күтіп ұйықтамай
терезе алдында шылым тартып тұр ғой шамасы. «Əмір Бөрліге барып
қайтамын деп еді. Меңкең үйде жалғыз қалған екен» деп ойлады Хакім.
Ол бұрылып кішкене сенектің қапсырулы тұрған есігін қатарынан екі
рет тықылдатып үйге құлағын тоса қойды. Бірақ үйден қимыл да,
қыбыр да білінбеді. Тықылға беретін Əмірдің белгілі жауабы да,
шалдың «тамақ кенеуі де» естілмеді.
«Бұ неге жауап бермейді? Əлде менің өз сыбдырым өзіме бөгет
болып ести алмай қалдым ба? деп ол құлағын қолымен қалқалап есікке
тақай түсті; демін өзіне де білдірмей алып, ұзақ тұрды. Бірақ қаншама
іштен тынып тыңдаса да ешкім дыбыс бермеді, тірі жанның қимыл
нышаны да сезілмеді. «Енді не істеу керек? Əлде терезеден көрінген
темекінің оты болмай көз жаңылғаны ма? Мүмкін емес. Шоқтанып
қызара түскен нағыз темекінің оты, тартқанда».
Оның құлағына сыбыр естіле қалды да, сол заман есік те сықыр ете
түсті.
Хакімнің тұлабойы мұздап жүре берді. Үйде иесі емес, басқа адамдар
екен деген күдік оның ой жүйесін жарып өткендей болды. «Шыныменақ жау білгенін істеп кеткені ме? Жаңағы дүбір мен арбаның сықыры
тегін болмады ғой... Бұл сонда бұғып тұрған жаудың қолға түсіру
амалы ма? Енді не істеу керек?» Хакімнің қысылғанда аузына еріксіз
келіп əдет болып кеткен «енді не істеу керек?» деген демеу сұрағы тап
сол сағатта əлде неше рет келіп те үлгерді, оның еріндері үздіксіз
жыбырлады.
«Не болса да мұның ақырын күту керек, кім екенін білмей жалт беру
жарамас» деген ойды Хакім түйіп үлгергенше болмай, іш жақтан ептеп
басқан аяқтың сыбдыры естілді. Шағын үйдің сыртқы есігінен оң жаң
бұрышына дейін екі-ақ аттам жер еді. Бірақ Хакім бұрышты пана
етуден бас тартты — ол сыртқа қарай ашылатын сенектің кішкене
есігінің қайырылысында арқасын жарға тіреген күйі қала берді. Оның
ойы есік артына бұқты деп ойламас, ойласа да іштен сыртқа шыға
келген адамның көзі үйренгенше, қарсы қару жұмсап үлгерермін деген
қорытындыға тірелді. Ол жалма-жан шалбардың ышқырына орамалға
орап қыстырған алты атарын суырып алып, қайрат істеуге қам жасады.
Түнде жасырын үйге келгендерді ұстау ниетімен іште бұққан
Абылаев Хакім есік қаққанда үйге кірсін деп дыбыс бермеді де, бірақ