Ақ Жайық - 57

— Мен қашан əкелейін асты?— деді.
— Қазір барып əкелсең де болады, — десті орақшылар.
Орнынан тұрып босаған торсықты алып нығына салып жатқан
Кəрімғалиға Нұрым:
— Кəрімғали, сен бізге жəрдем бере келдің бе, əлде жұмыссыз
еріккеннен жүрсің бе? — деді. Кəрімгали сонда ғана əдетінше езуін
жимай тұрып:
— Қайыпқожа деген кісі қайтыс болып еді, соны айтайын деп келіп
едім, — деген еді.
«О, сорлы, — деді Нұрым күрсініп, Кəрімғалидың əкесі өлгенде де
жайбарақат жүрген сол сəбилігін көз алдына келтіріп. — Əулиеден де
ақкөңіл сорлы! Барлық сырыңды жауыз офицердің алдында ақтара
салып, өз басыңды өзің жұттың. Бейкүнə сəби! Өмірде бір қызық
көрмей өткен бишара! Бақыттан құр қалған сорқасқа!»
Нұрым кенет басын жоғары көтеріп алды да селк етті — күрс еткен
мылтық даусынан үлкен ойпат зірк еткендей болды, аттар селт
ақтарылып құлақтарын қайшылады, кейбірі пысқырып-пысқырып
жіберді; өмірі көзі көрмеген адам ату сұмдыққа үрейі ұшып кеткен
жандар үріккен киіктей едірейісе қалды, кейбірінің аузынан «алла»
деген сөз шығып кетті. Жаңа ғана Кəрімғали тұрған жерде отауланып
қалған ақбоз түтін, арба соңындағы буалдыр шақдай, ақырындап шөге
бастады. Сол əлі бозғылданып тұрған селдір түтіннің ішінде орнынан
тұра алмай, тек кеудесін көтере түсіп, сəжде қылған адамша жер сүзіп
қалған Кəрімғалидың ірі денесі Нұрымның көзіне анық шалынды.
Арғы жағын Нұрым байқаған жоқ. Ол жүзін кері казармаға бұрған
күйі тістеніп қалды. Нұрым қанша уақыт өткенін де айырған жоқ, тек
кері қарай лоблыған көп дүрмекке ілесіп ат үстінде жансыз
қарақшыдай қалқиып бара жатты.
ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
1
Казарма іші жəрмеңкеге айналып кетті. Күндізгі оқиға өзгеше əсер
еткен жауынгерлердің үні үйге келгенен кейін ала-бөле шыға бастады.
Үш жүздік орналасқан бұл ұзын үйдің үй сияқты сиқы аз-ды.
Ағайынды купецтер Мұса мен Жаншаның жүн мен тері жинайтын бұл
қоймасын жаңа хұкіметтің əскери басқармасы тез уақыттың ішінде
қоймадан казармаға айналдыра салған-ды. Алдымен жіңішке
терезелерінің темір торларын əйнекпен алмастырды да, ұзын жарын
жағалай екі жағына тізіп ағаш тапшан қойғызды. Екі маңдайдаекі
үлкен есігі бар, бұл ат қора тəрізді өте ұзын, бірақені жіңішке үйдің
ортасы тура көше болған да қойған. Ана шеті мен мына шетіне
жеткенше бірқыдыру уақыт өтеді. Ал, жауынгерлер кешкі тамақтан
кейін тегіс жиналғанда жамыраған қойдай у да-шу, адам сөз сөйлеп,
əңгіме тыңдарлық емес. Тек қана бұрыш-бұрышта оңаша қалып
шүйіркелесе сөйлескен жандар болмаса шудан құлақ тұнарлық. Қазір
осы у-шудың ең ортасында отырған Жолмұқан, əңгіме де Жолмұқан
жөнінде. Жолмұқанға көбі дін қойып қарайды, оның күндізгі жарлыққа
бағынбағанын көзсіз ерлік деп түсінеді. Біреулер басын шайқап, іштей
күдіктенсе де, көптің ыңғайымен «шіркін, жігіт емес пе! Атадан тусаң
осылай ту!» деген мадақ-қошаметке үнсіз қол қояды. Біреулер атылып
қалған жазықсыз Кəрімғалиды аяп таңдайын қағады; біреулер:
«Нашармыз!» «Қорқақпыз!», «Бəріміз тегіс Жолмұқандай батыл болсақ
ол аман қалар еді. Үкінің ондығы табансыздық етті!» деп қынжылады.
Ал, көпті көрген кейбір орта жасты қара сақалдар: «Балдар, байқаңдар!
Орыстың қағазына ілігіп қалып жүрмеңдер. Бұл елдегі бас жарылып,
қол сынса да жабулы қазан жабуымен бітісе қоятын ағайын-туғанның
ортасы емес. Ат-шапан айып та, ақсақалдық билік те мұнда жүрмейді»
деп ақыл айтысады.
— Ай, Жолмұқан,— деді бір ірі сары жігіт Жолмұқанның жігіттері
жататын орта жердегі үлкен төрт қырлы қарағай бағанның түбіне
кимелеңкіреп келіп, — Жолмұқан сен қатерсіз болма. Сақ бол. Жаман
айтпай жақсы жоқ, жарлықты екі етті деп жазалауы мүмкін.
— Сақ болғанда қайт дейсің, жаныңды шүберекке түйіп, қалтаңның
түбіне тығыңқырап қой демекпісің? —деді Жолмұқан тапшанына
шынтақтай түсіп.
— Жоқ, сен əзіл-қалжыңға шаптырма, Жолмұқан. «Сақтансаң
сақтармын» деп иең айтқан. Батырлықтың да ебі мен орны бар. Менің
тілімді алсаң, орын алмастырып жат, менің төсегіме бар, мен мұнда
болайын.
— Сенің төсегіңнен мені іздеушілер таба алмай ма?
— Тапқанмен бірден үстіңнен түсе алмайды ғой.
— Бірден үстіңнен түспеді, ал сонда арғы жағы қалай?
— Арғы жағы ойлануды қажет етеді.
— Қаш дейсің бе, іздеп келетін болса?
— Мен енді тап солай ет деп тұрғаным жоқ қой, ойлан деп тұрмын
ғой.
— Жолмұқан істейтін істі уақытында ғана ойланады. Күні бұрын
ойлап-пішіп іс істесем Жолмұқан емес, Сақмұқан, қоян жүрек
Қоймұқан, жə болмаса үркек Мұқан, қашаған Мұқандардың бірі болар
едім, мырза. Ақылыңа рақмет,— деді Жолмұқан.
Нұрым жақындай түсті, бірақ ол үндемеді. Күндізгі ыза мен кек
кернеген күйі жүзі көгілдір тартып сары жігітке көз тоқтатып қарап
алды. Сонсоң мойнын Жолмұқанға бұрып:
— Жолым, мен қалаға барып келемін,— деді.
— Жолың болсын,— деп Жолмұқан қала берді.
Нұрым казармадан шыға бергенде, есік жақтан:
— Келіп қалды! Келіп қалды!..— деген бір ащы дауыс ұзын
казарманың екінші жақ басынан шыр ете қалды.
Нұрым селк етті де, мойнын енді дауыс шыққан жаққа бұрды. Бірақ
дауыстың кімдікі екенін, «келіп қалғанның» не екенін де ұға алмады,
шегініп, өз орнына қарай жылжыды.
— Ойбай! — деді екінші біреу, тап Нұрым мен Жолмұқан жататын
жерден.— Арон төренің адамы!..
Бір кез ішінен тына қалған көп жандар құлағын тосып, көзін ілкі
ащы дауыс шыққан жаққа тігісіп еді, шырылдаған дауыс қайта шықты,
ұзын казарманы жарып өткендей шықты.
— Жау жорыққа айдайды, жау жорыққа!..
Шешінген жауынгерлер төсектерінен үрпиісіп бастарын көтерісіп
алысты да, шешінбей қисайғандары орындарынан атып тұрып дүрліге
қозғалды. Келіп қалған кім, қайдағы жорық, қай жаққа жүргізбекші,
мұны сұраған да жан болған жоқ. Сұрау түгіл бұл үрейлі сөздің мəнін
ұғынуға тырысқан адам да шықпады. Енді үріккен қойдай дүрліккен
топ казарманың есіктеріне қарай көз тігісті жəне қару-жарағын тезірек
қолдарына іліктіруге жанталасты. Бірі шинельдің де түймесін
салмастан қылышы мен винтовкасын бауынан сүйрей ығысты.
Біреулері қос қаруды қолтықтай алға ұмтылды. Ал, енді біреулері
шала-шарпы тағынған күйінде бірін-бірі жапырғандар қатарына
ұмтылысты.
Елде «қыз алып қашты», «барымтаға əкетті», «қорыққа малы түсті»,
«шабынға жылқысын жапты» деген қиқулы дүрмекке жиі араласып
қалған қазаң жігіттері қамшы сілтесіп, сойыл соғуға ежелден бейім ғой.
Кейде мəн-мəнісіне түсінбей де жаға жыртысып аттан аударып, басын
жарып, тақымға басып жөнеле беретін жайсаңдар əскер ойынын ойнап,
тастай тəртіпке үйренсе де ескі əдетіне басты.
— Ұрып жық! Ұрып жық келгенін!
— Тұмсыққа соқ сотқар төрені!
— Мешітке кірген иттей етіп қуала!
— Тапқан екен бұлар табанына салатын төленгітті! — деп
күпілдесті.
Дүрліккен жұрт бір мезет судай тына қалды, тына қалды да ит
көрген мысықтай жиырыла түсті. Қасында мылтықты екі жігіті бар
жалаң қылыш асынып, беліне наган таққан Абылаев казармаға
еркіндеп еніп келе жатты. Ол топтанып, үрпиіскен ереуілді топқа аса
назарын аудармастан, ілгері қарай, казарманың орта шеніндегі
Жолмұқан мен Нұрым жігіттерінің жатқан орнына беттеді.
Бұл белгілі офицердің тегін келмегенін жігіттер төбесін кергенненақ топшыласа керек. Бейне бір түлкі көрген орман құсының шу ете
қалған дыбысындай «жау жорық! Келіп қалды!» деген үрейлі сөздер
аузынан еріксіз шығып кеткенге ұқсайды.
— Барақов, бері шық! — деп жарлық етті Абылаев, басқалар
дүрліксе де əлі орнынан қозғала қоймай шинельсіз отырған
Жолмұқанның төсегіне төніп.
Жолмұқан орнынан тұрмады. Ол əдетінше, көзінің аласымен бір
қарап алып:
— Сəлем, Абылай мырза, төрге шық, шаруаң болса отырып
сөйлеселік,— деді.
Жолмұқанның міз бақпай отырған түріне, жер астынан шыққандай
дүңк ете қалған үніне офицердің дəті шыдамады.
— Түр, киін! Əдепсіз айуан! — деп ақырды, Абылаев оған тепсініп,—
офицер келгенде жабайы жауынгер аяғынан тік тұруға тиіс! Қара
мұның, тойда отырғандай шалқиюын.
Нұрым да үрке қоймай қарсы беттегі бір топ жігіттен əрі
казарманың қабырғасына таяу жерде тұрып қалып еді. Ол бұл келген
адамның баяғы өз ауылында, су басында, Хакімді ұстауға келіп
əзірейілдей тиген офицер екенін Абылай деген атынан білді. «Бұл
сұрқия Абылаев тағы кездесті ме? Енді Жолмұқанды ұстауға келгені...
Сол бағынбағаны үшін ғой» деген ой шарқ ұрды. Ол офицерге көзін
алыстан тікті. Оның сөзін де, пішінін де жадына əбден түйіп алардай
тесілді.
Жолмұқан орнынан түрегеліп бір адым ілгері жүрді де, ақырған
офицердің жүзіндегі өттей зəрді онан əрі ушықтыра түсті.
— Қайда апарасың мені? Біздің елге қыз беріп, дуда түсіп, соның
тойына шақыра келдің бе, əлде?
— Екі қолын байла артына!— деп жарлық етті Абылаев екі жігітіне
қарап. — Уалаятқа қаны мен жанын беруден бас тартқан бұзық!
Қаумалап тұрған қалың топтың үнсіз түнерген суық жүзінен
сескеніп жəне бірер адамға тегіндікпен қолын байлата қояр түрі жоқ
балуан денелі жалпақ жігіттің кескінінен тайсалып офицермен келген
екеу айналаға жалтақ-жалтақ қарады. «Мына пері... сол сары — кəдімгі
көк көз сары ғой! Жаздыгүні Сүлейменді сабайтын! Аттан аударып
алып, жаяу жіберген, əнеугүні атыма жармасқан бұзық Маймақов!» деді
ішінен Нұрым. Жолмұқанға бас сала алмай тұрған кішірек келген
солдатты таңып. Бір мезет Нұрымның ойына «осы сұмырай мені
танып қоймаса игі еді?» деген күдік келді. Ол аса жақындай қоймай,
бұл аяқ астынан кездескен шатақ оқиғаның аяғы немен тынарын күтті.
Нұрымның көз алдына іштен тұнып тұрған қабағы қатулы жігіттердің
бір сойқан салары да елестей берді. «Жолмұқанның өзі-ақ қазір
мойнын жұлып алар мұның. Өзі жұлмаса басқасы істер. Жолмұқанды
ұстап беріп мына түксиген қара балалар қарап қалмас-ақ. Қалай-қалай
деп зекіреді, а?! Ұрып жығып, қаруын тартып алғанда бұл көпке ол не
істемекші? Бəлкім оның ізімен басқа біреуі келер. Келсін! Бірі емес, оны
келсін. Сонда не істемекші. Тас-талқанын шығарып, командирлерді
буып тастап кетпей ме жұрт. Қарулы қалың қолға бастықтар не
істемекші? Тек қимылдап қалу керек? деп түйді Нұрым Абылаевтың
Жолмұқанға шүйілген қылығына анадайдан кіжініп:
— Байла!— деп, Абылаев енді өз адамдарына жер тебінді.
Маймақов шап беріп Жолмұқанды сол жақ білегінен ұстай алды.
Екінші жігіт жақындап үлгергенше сөлекеттеу пішінмен көзінің
аласын екі жігітке бір, Абылаевқа бір алартқан Жолмұқан білегін ұстай
алған Маймақовты оң қолымен шықшыттан сарт еткізді — көк көз
сары қылжаң ете қалды. Ол бір қолымен жағын басып, екінші қолымен
əлденеден басын қорғаған жандай құлап түскен күйі ербең-ербең етті.
Жолмұқан жердегі адамға енді қайтып ұмтылмастан, «не істер екен, не
дер екен?» — деген жанша екпінді офицердің аузы мен қолын бақты.
— Бунт! Он басы қайда? Жүз басы қайда? Командирлер қайда?— деп
айқай салып, Абылаевтың түсі бұзылып кетті. — Мен сен бұзыққа
көрсетейін...
— Кəне, көрсет! — деді Жолмұқан ілгері жылжып.
Абылаев кері шегінді. Ол сүзетін бұқадай мойнын ішіне алын,
жұдырығын түйе өзіне қарсы жүрген маңдайы тайпақ, жүзі қызыл,
денесі құйып қойған сақадай нық жігіттің түрінен қорқып кетті.
Қасындағы өзінің ірі солдатына да жаңағыдай байла деген жарлығын
қайталамады. Өзі де қол қатудан біржола безген пішін көрсетіп
шегінген күйі шегіншектей берді.
Жолмұқан сабырлы еді, өзі тиіспей өзгеге өмірі қол жұмсап көрген
жан емес-ті. Ал осындай ду жерде ежелден арқасы қозып кететін
Нұрым оның жанына қалай келіп қалғанын жұрт байқамай да қалды.
Бұл екі арада Жолмұқаннан сескенген Абылаев, адам алатын үлектей
қирата-жапыра иықтап келіп қалған ұзын қара жігітті көріп қайда
шегінерін білмеді. Жандəрмен қып бас сақтау ниетімен ол беліндегі
наганның қабына қолын апара жатты. Бірақ бұл қимылын Нұрым
байқаған жоқ еді. Ол өңменін созыңқырай төніп келіп:
— Мен он басы! — деді. Оның даусы құр келіге дүңк еткен
келсаптың дыбысындай, сырын білмейтіндердің иманын зірк еткізді.
Шыны ма, өтірігі ме деген жанша Абылаев Нұрымға сенер-сенбесін
білмей күдіктене түсті де, бірақ жүзі сұсты көрінгенімен қызынған түрі
байқалмағансын:
— Бұл қандай тəртіпсіздік, он басы! Мынау сенің қарауыңдағы...
жігіт пе?— деді босаңдау үнмен.
Абылаевтың алғашқы екпіні қайтқан судай серпіліп сала бергенін
көріп, Нұрым да ілкі бетінен бас тартқандай болды. Ол баста офицер:
«байлап алу» жарлығын тағы да қайталаса, бас салып өзін байлап алуға
ұмтылып еді.
— Бұл менің қарауымда емес... Алайда, мұның не жазығы барын
білуге болмас па екен, мырза? — деп сұрады Нұрым, өте сыпайы
жігіттей ақырын үнмен, — «бұзық» деген сөзге түсінбей қалдық.
Өйткені бүл жігіт ең момын адам. Серіктеріне қылдай қиянаты жоқ
жан, қолда барын дос-жарандарына бөліп берерлік ер. Абылаев күш
ала бастады. Мына қолапайсыз ұзын қара оның «əділетті» қадамын
құптайтын, тəртіпсіздерге тыйым салатын, хұкіметке берілген он басы
сияқтанды.
— Оның жазығы көп, он басы! Бұл жерде оның бəрін ұзын сүрелеп
тұруға уақыт та жоқ, заң да қоспайды. Сен хұкімет атынан берілген
жарлықты орындас — Барақовты тұтқынға аламын. Полковник сұлтан
Арон төренің бұйрығымен келдім. Бұйрықты екі еткендер болса, оның
жазасы бəрінен де ауыр. Бойында қаруы бар ма, болса тінт те ал!
Сұлтан Арон төренің жарлығымен Хакімді ұстауға келгенін, Қален
учительді пішен басынан алып кетіп, бүкіл елді бөрліктіргенін жақсы
білетін Нұрым «нағыз кездесер адамым келген-ақ екен» деп түйді.
Сөйтті де осы бəле қате жасамағай деп ойлап:
— Сіз, мылтық суырмаңыз, мырза. Қазақ жігіттері осы ойыншықты
аса жарата бермейді, — деп Абылаевтың қабын ашып наганын суыра
бастаған оң қолына мұрнын тыржита қарады.— Елде де зəрені алушы
еді осы бір таңқылдаған неме. Ана Маймақов мырза талай
тарсылдатқан... Тарсылдатқан жоқ-ау, тарсылдатамын деп əуре
болған...
— Сен жарлықты орында, он басы, қысыр сөзді көлденең тартпа.
Тінт Барақовты.
— Жоқ, тінту болмайды, ол жақсы жігіт.
— Қысқарт! Сенің өз фамилияң кім?
— Менің фамилиямның керегі не, мырза? Барақовтың жазығы не,
жігіттер соны білгісі келеді. Жəне жігіттер жаман хабар естіпті: бізді
Текеден əрі казак-орыстармен бірге соғысқа жібереді екен.
— Қысқарт! Бұл сенің миың жететін нəрсе емес.
— Менің миым жетпесе, сіздің миыңыз жетеді ғой, мырза. Сонсоң
сұрап тұрмын.
— Мен сені Сібір жіберемін, мына сөзің үшін...
— Шынымен абақтыға жабасыз ба, Жолмұқанды? — деп сұрады
Нұрым кенеттен тісін қайрап.
— Бүлік шығарушының орны абақты. Оған басқа орын жоқ...
— А, — деді Нұрым, оның түсі бұзылып кетті.— Кəрімғалидай
етпекшісің бе?..
— Нұрымның ұзын қолы Абылаевтың жағасынан ұстап бір-ақ сілкір
қалды да, құлап бара жатқан офицерді Жолмұқан ішке теуіп жіберді.
— Байлаңдар! —деді Нұрым қаптап тұрған қараларға. — Қол-аяғын
байлаған қандай болады екен, білсін.
Бірнеше жігіт Абылаевты умаштап астарына басты да, анталаған
көп, қармаққа шаншуға қаржыған сары шегірткедей етіп, жерде
еңбектеп жүрген Маймақовты уыстарына алды.
— Ойбай, үшіншісі қашып кетті.
— Ұста!
— Ұстаңдар! — деген айқай шықты казарма ішінде.
Үшінші солдаттың қалай қашып кеткенін жұрт басында у-шумен
байқамай қалды да, ал дүрілдесіп-дүрілдесіп басылғаннан кейін ол
жөніндегі əңгімені мүлдем доғарды.
— Үшіншісін қайтесің, мына малғұнды айтсаңдаршы... Босағаға
байлап қойып не бітіреміз, үй күзеттіреміз бе, бұл төбетке? — деді
Жолмұқан Абылаевты көрсетіп.
— Өлтіру керек, — деді арт жақта тұрған бір жасақшы. Сөйтті де ол,
əлдекім көріп қалды ма деп, жолдасының тасасына түсе қойды.
«Өлтіру керек» деген сөздің кімнің аузынан шыққанын жұрт елеген
жоқ, тек сол сөздің өте ауыр сөз екенін салмақтағандай тегісінен төмен
қарасты. Аз уақыт үнсіз бөгелісті. Бұл бөгелісті де Жолмұқан бұзды. Ол
үндемей ойға кетіп қабағын түйіп тұрған Нұрымға:
— Жыршы, сен айтшы: сен тимесең мен тимейін бадырақ көз,
абзалы жайыңа жүргенің мақұл, деген екен бір қазақ сүзеген бұқасын
жондап-жондап алып. Сол сияқты мына шіңкілдектің ақылы кірген
шығар, «Аяз, əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл», — десек қайтеді?—
деді.
Нұрым бұл сөзге жауап қатпады.
— Өлтіретін адам Кириллов еді. Мəкең оның да жанын сауға еткен
ғой. Жолмұқан дұрыс айтып тұр, — деп, бағанағы «сақ бол, орын
алмастыр» деген сары жігіт келісімге келе билік айтуға кірісті. —
Ағайыншылық керек. Бұл Абылай да істейін деп істей ме, нашандік
жұмсағансын келген шығар. Енді сол нашандікке «жігіттер балуанын
беретін емес, абзалы қоялық, халық айтса қалп айтпайды» деген. Біз
шатақ іздеп жүргеніміз жоқ, бізге əділдік керек.
— Рас, Кириловты құрту керек еді. Сот құрғызған да Сол малғұн.
Жазықсыз өлтірілген Кəрімғалидың даны сол жаһаннамға кеткірдің
мойнында,— деп, енді біреуі сары жігітті қолдады.
— Əй жігіттер, осы Мəкең қайда? Біз Мəкеңді неге тауып алмаймыз?
Бір ақылын сол айтар еді.
— Мəкеңді мен де кездестіре алмадым... Ол оралмайды ғой,— деп
Нұрым өкініп басын шайқады. Сөйтті де ол Жолмұқанға: — мен бір
жерге барып келемін... ағайындарға. Ананы не істесең де өзің білесің.
Босағаға байлап қоямын десең де өз еркің. Иттікке иттік етпеймін
десең де өзің біл,— деді.
Нұрым казармадан шығып кетті де, оның ізінше Жолмұқан
Абылаевты босатып жіберді.
2
Əлденеден оянып кеткен Ораз төсектен басын көтеpiп алып, көзін
терезенің кішкене əйнегіне қадады да, құлағын сырт жақтағы
болмашы бір дыбысқа тоса қалды. Ол кеше кеңседе ұзақ отырып,
толып жатқан жабдықтау документтерін тіркеумен болып, пəтеріне
жұрт тегіс жатқан кезде ғана келіп еді. Қанша уақыт ұйықтағанын,
түннің қай кезі екенін ол қапелімде шамалай алмады. Сырт жақ тас
қараңғы, ай тумаған шақты. Үлкен көшедегі əр жерде бір өлімсіреп
сығырайған фонарьдің жарығы оның пəтеріне сəулесін де түсірер емес,
бұл түкпірдегі үй, көлденең көзге түспейін деген жанша, бой тасалап
қараңғыны бүркеніп тұрған сияқты. Сəл ғана көгілдір тартқан əйнек
түнде аулада жүрген жанды көзге іліктіргендей-ақ, бірақ тамыры
талғанша тіксе де Ораздың көзіне ешбір елес шалынбады. Құлақ та еш
нəрсені іле алмады. Тек қана қазан жақтағы үй иесінің орнынан тұрған
сыбдыры естілді. Ол қараңғыда кебісін іздегендей болды да, оны қоя
салып есікке қарай жүрді. Үй иесінің жалаң аяқ жүрген болмашы
сыбдыры Ораздың құлағына айқын шалынды. «Сыртқа шығып бара
жатыр ғой шамасы» деп ойлап үлгергенше, есікті тық-тық қаққан
дыбыс естілді.
— Кім бар?— деді үй иесі іштен, ақырын ғана. Ол ұйқыда жатқан
əйелі мен баласы оянып кетер деді білем, дыбысы өте сыбырлап
шықты.
— Жəркенің үйі ме?
— Ия. Кім бұл?
— Жолаушымын. Есік ашсаңыз, тілдесуге...
Үй иесі енді кері жүріп шам жағу əрекетіне кірісті. Оның қараңғыда
қазандықтың мойнын сипалағанын, сылдыр еткізіп сіреңке алғанын
Ораз анық есітті. «Бұл кім?» деген сұрақты жан-жақтан ақтарғыштап,
бірақ жауабын таппай, ол орнына қайта қисайып, енді тек құлағын ғана
тосты. Үй иесінің қимылы мен келген адамның сөзін қадағалады.
Əйнексіз бестік шамның сарғыш сəулесі үйдің төбесіне алдымен
шаншылған жіңішке қара жалынды білтенің түтінін ойнатты. Оны
ақырын жүрген үй иесінің көлеңкесімен бірге есікке қарай жылжытты.
Ортадағы пештен Ораздың көзіне оның өзі түспей, жоғарыдағы
көлеңкесі ғана шалынды; есіктің арғы жағындағы келген адамның
бейнесі де оған көрінбеді. Тек қана ішке кіріп келе жатып сəлем берген
бейтаныс адамның дыбысы естілді. Дыбыс жас адамның жіңішке үні
сияқтанды, бірақ ұйқыда жатқан жанды оятпайын деген ниетпен бе,
əлде өте құпия жұмыспен жүрген жан ба, əйтеуір келген адам естілерестілмес сыбырмен:
— Айыпқа бұйырмаңыз. Жолаушымын. Ғалиасқардың жолдасымын,
соның сілтеуімен таптым сіздің үйді,— деді.
Үй иесі ілкі тосырқаған сұрауды қоя қойды. Ғалиасқардың амандық
білдіріп жіберген жолдасы ғой деп ойлады.
— Жақсы, өте жақсы. Жалғызбысың? Ғалиасқар аман-есен бе? Көп
уақыт болды...— деп күмілжіді ол.
Ораз басын көтеріп алды. «Ғалиасқар?.. Бұл кім Ғалиасқардан
келген?» Ол жалма-жан шалбарын кие салып, үй иесінің түнгі қонақты
кіргізген қазан жағына пеш үстінен мойнын созды. Ол Қапиды көре
сала «ағай» деп дыбыстап жібере жаздады да, үй иесіне сыр бермеу
үшін өзін өзі тізгіндей еш нəрсені де білмеген, естімеген, көрмеген
болып төсегіне қайтадан жатып тыңдады.
— Ғалиасқардан көп-көп сəлем, отағасы. Аманшылық. Сіздің үйді
сырттан көзеген сол. «Түсетін жерің жоқ қой, сол кісіге мен жіберді
десеңіз үйіне қондырар» деп еді. Əрең таптым. Қаланың түкпіртүкпіріне бармаған жерім жоқ.
— Кеше өте қараңғы. Тауып келгеніңіз жарайды. Үй тар болса да
бейіл кең, шырағым. Ептеп сиысарсыз. Үйде қонағым да бар... — Жəрке
əйеліне бұрылып: — Қатын, тұр, қонақ келді, шай қой,— деді.
— Оятпаңыз, отағасы, шай ішпеймін... Бұйырса таңертең ішерміз.
Түн жарымы болып қалды. Маған тек қисаятын жер болса, жетті.
— Қисаятын жер табылады. Шай ішкеніңіз мақұл еді, шырағым.
— Жоқ, жоқ, шай дегенді ауызға алмаңыз, — деді Қапи, үй иесін шай
қайнату ниетінен бездіре түсіріп.— Жеті түнде керегі не? Оятпаңыз...
Маған тек қисаятын жер болса жетіп жатыр.
— Ымм, үйде қонағым бар. Сол қонағым жатқан бөлмеге ептеп
орналасып қонып шығарсыз.
Ораз шыдай алмады, оянып кеткен болып, тамағын кенеді.
— Бері жүріңіз, мына жаққа, мына жаққа,— деді ол не болса да
көрейін деп.
Басын көтерген Ораз бен қонақ амандасуға асықпады.
— Таныс адам білем қонағыңыз... көрген жігітім бе, — деді де қойды
келген адам үй иесіне қарап.
— Келіңіз, кіріңіз. Жоғары, мына жаққа,— деп, Ораз оған төр көрсете
берді...
Ораз оны бірден таныды.
— Апырмай, шай-су ішіп жатсаңыз... — деп абыржыған тігіншіге
түнгі қонақ қайырып жауап қатпастан шешініп:
— Осы жерге қисайсам болады ғой, ұйқы басып тұр,— деп терезеге
таман отырып шылым орады.
— Қазір, қазір, осы жерге...
Үй иесі көрпе жайып, жастық əкеліп салды, абыржыған күйі тағы да
күбірлеп, қонақтың шай-су ішпегеніне қапаланған пішін көрсетті де,
бөлмесіне кетті. Шылым орап тұтатып, ақырындап оны сора бастаған
бұл оқымысты адамға Ораз да шешіліп əңгіме бастай алмады — өзі
бастар деп күтті. Өйткені, Тереңсайда болған мəжілісті басқарысып
жүрген бұл белгілі кісіні жас жігіт сол жерде ғана көрген. Оны
басшының бірі деп топшылаған. Сөзіне, жүріс-тұрысына қарап, «өте
байсалды, ақылды кісі екен» деп жорыған. Енді оның жеті түнде мына
жерге... Алаштың туын тіккен жерге жетіп келуін ол тегін емес деп
ойлап еді. Бірақ əңгіме сұрауға да, өзімен жақсылап танысуға да Ораз
бата алмады.
— Сенің елің жоса қазып, соны кəсіп етуші ме еді, қалай еді? — деп
сұрады қонақ Ораздан.
— Ия, Қапи аға.
Қапи шылымын сорғыштай бастады.
— Жоса қазу жақсы кəсіп. Осында, оқып па едің, мына Қазиев
мектебінде?
— Жоқ, Қапи аға. Қарасу
Молдағалидың шəкіртімін.
— Ымм...
мектебін
бітірдім.
Жолдыбаев
«Неге оспақтайды. Əлде сенбей ме? Əлде Меңдігерейдің жібергенін
білмей ме?» деп Ораз шыдамады.
— Сіз Əмір Епмағамбетовты кездестірмедіңіз бе? Қасында Күлшан
жеңгей бар...
— Оны қайтесің?— деді Қапи жылы шырай бермей.
— Қапи аға, ол менің жолдасым ғой. Əкесі мында, абақтыда...
Қапи Ораздың бетіне қарап сəл отырды да:
— Ұйықта бала. Ертең де уақыт бар аман-сау сұрасуға,— деді.
Қапи жастыққа басы тиісімен қор ете түсті, ал Оразкөз ілмей жатты.
Ол ойдан ойға көшті, бірақ мына ұйықтап жатқан адамның мінезіне
түсінбей қайран қалды.
Бір кез ол жаман ойға да ерік берді. «Бұл Қапи Мырзағали болыстың
баласы. Ал, Мырзағали атақты Күрленнің Мырзағалиы; Реальное
училищені бітіргеніне көп заман. Ғалиасқар Əлібековтермен бірге
бітірген. Онан кейін Саратовта ма, бір жерде оқыған студент... Осының
өзі революционер ме?.. Қарына тартып жүрген жоқ па?.. Қой, олай
болмас! Олай болуға реті жоқ. Əйтиевтермен бірге жасырын съезде
болды. Богдановкадағы уақиғаларға қатынасқан адам емес пе? » деген
екі ұшты ойлар таң саз бергенше бірі келіп, бірі кетіп жатты.
Күн шыға Қапи да оянды, оның көз ашуын күтіп жатқандай Ораз да
төсектен басын көтерді. Тілдесудің орнына Қапи шылымын орады,
оны тұтатып, асықпастан баптап сора бастады. Тез-тез киініп, жуынып
келіп, сүртініп, Ораз үй иесіне қызметке ерте кететінін ескертті. Қонақ
сол шылым тартқан күйі, ұзақ уақыт əлденені ойлап отыра берді;
Оразбен ісі де болған жоқ. Ол жуынуға да асыға қоймады. Сыртқа
шығып қисық табан əдемі қара етігінің шаңын сүртті, шалбарын қағып,
қылшық-қыбырдан арылтты; бешпетін сілікті. Сонан кейін
қалбаңдаған Жəркеге қолына су құйдырып, сабындап беті-қолын
жуды. Сүртініп, шашын тарады!..
Шай үстінде «ақсүйектік» мінез көрсетті. Бір шынтақтап жастыққа
қисайып жатып, шайын ақырын ұрттап қойды да:
— Ғұбайдолла учительге сəлем беріп қайтуым керек еді, отағасы, сіз
маған атын жалдайтын ноғай тауып əкелмейсіз бе? — деді жалтақжалтақ қарап отырған Жəркеге.
Ораз төмен қарады. «Қызық адам екен, Күрленнің төрінде
отырғандай сыздайды» деген қонақ мінезін құптамайтын ой келді
оған.
— Табармыз, табармыз. Шайдан кейін қарастырайын,— деді Жəрке,
сөйтті де əйеліне: — Шайың суып кетіпті, шоғыңды жаңарт. Бұл кісі
Ғалиасқар қайныңмен бірге оқыған жолдасы көрінеді, алыстан келген
кісі. Сыйлайтын қайның, Ғалиасқар сияқты, — деп, Ғалиасқарды бетке
ұстай берді.
— Ол қайным аман ба екен? — деді əйел еріне қарап. Əйелге жауап
берудің орнына Қапи Оразға мойнын бұрды.
— Бала, сен қай жерде қызмет істейсің?
— Интендантствода, Қапи аға.
Аз кідіріп, тағы да шайын ұрттап қойып, Қапи Оразға:
— Интендантствода істесең сен Орақты білесің. Маған соны тауып
жібере аласың ба? Ат-көлік солардан тез табылар,— деді.
— Ат-көлік əр жерден де табылады ғой. Орағыңыз қай жерде қызмет
істейтін кісі? — деп сұрады Ораз, — мен мұндай есімді естіген жоқ
едім.
— Есімі емес, фамилиясы. Осында ғаскер жұмысында, кіші офицер.
— Орақ деген қызық фамилия екен. Сұрастырып тауып алайын.
Осында келсін бе?
— Осында келсін. Мені Ғұбайдолланыкіне апарып тастасын. Кеше
Мергеннен почта айдаушы Сағиттың арбасымен келдім.
Оразға Қапи жұмбақ адам болып көрінді. «Мерген жақтан келсе бұл
Əбдірахманды да білмейді, Əмірді де көруге тиіс емес. Бұл қалай? Əлде
менің жаздыгүні көргенім басқа Қапи ма? Əлде мұнда басқа бір сыр бар
ма? Ол сырды менен неге жасырады? Əлде мені баласына ма?
Менсінбей ме? Əлде...» деген шырғал ой қызметіне кетіп бара жатқан
Оразды онан əрі шырмай түсті. Бірақ ол, «не де болса мұның Орағын
тауып алайын» деп, полк басқармасына келіп, кіші офицерден:
— Сіз Орақты білмейсіз бе?— деді.
— Мен,— деді офицер күліп.
Орақ орта бойлы, өзінен бес-алты жас үлкен, жүзінен оты шығып
тұрған пысық қазақ екен. «Орақ» деп қойған несі деп таңырқап, Ораз
офицерді көзбен сынап өтті де, Қапи Мырзағалиевтің сəлемін айтты.
— Қазір барамын. Жəрке тігіншінің үйінде дейсің бе? Қазір, қазір,—
деді пысық офицер.
3
Сол түні Меңдігерей кірпік қақпай шығып еді.
Күтпеген жерден Жаншаның алдына апарғаны, оның жұмбақ ісі мен
екі ұшты сөздері, өш Халелдің жекірісі мен өті жарылған түрі қажыған
тұтқынды қалпынан шығарып жіберіп еді. Ақырында уалаят
басшысының «ертең жолға шығарыңыз» деген түсініксіз бұйрығы көз
ілдірмей түнімен төңбекшіткен-ді. Қаншама тырысса да шымшытырық ойдың көңіл тоқырар тұрақты түйіні бері оралудың орнына
əрілей берген-ді.
Таң аппақ атқанша оның көзі ашық жатты да, күн ұясынан шашырап
шыққанда ғана ілініп кетті. Сонда да құс ұйқы болып, қылт-қыбырға
селт етіп үйренген жан есік сыртына келген солдаттар ішке еніп
үлгергенше көзін қайта ашып жіберді.
Меңдігерейді жолға шығарды...
Ат жеккен жайдақ арба өріске шығарған қаланың сиырымен бірге
үлкен қара жолға қарай аяңдады. Бұл кəдімгі Бұлдырты үстімен
Қаратөбеге асатын жол еді. Атшы делбе ұстап, кешегі екі солдат салт
мініп қабырғаласып келе жатыр. Бірақ.тап кешегі сияқты дігірлей
қоймай, екеуі де жайбарақат келе жатыр. Ұзын жол əр кезде де жай
қимыл мен сабырлы сөзге бейім — екеуінің асықпай сөйлеп, əрең
аяңдауы да соның салдары шығар. Оның үстіне бір қоржын жайдақ
арбаның арт жағына төңкеріліп байланып, енді бірі жасырақ
солдаттың бөктеріне орналасқан. «Ойылға жүргізгені ме?» деді
Меңдігерей, кейінгі жаққа қарап ақырын күрсініп.
Кейінгі жақта...
Кейінгі жақта жиылып бас қосып, ел қамы үшін əр кез əңгіме-дүкен
құрған үйреншікті Қызыл үй қалып бара жатыр. Онан əрі Кең алқап.
Жайлы түбек, Жайық жағасы. Үй, туған-туысқан. Дос-жар. Ойыншы
мен күдігі мол күндер, қатерінен шаттығы басым тартыстар сол жақта
қалды. Үлкен үміт, биік мақсат та сол жақта көз ілдірмеген... Бəрі
қашықтап бара жатқандай. Қашықтаған сайын тынымсыз көңілге
тынышсыз бір мұң себелегендей.
«Əмір... жауынгер достарға аман жетер ме екен? Аман жетіп
мұндағы жайды көз алдыңа елестете алар ма? Онда қандай өзгешелік
бар? Бəрінен де бұрын: мұнда болып жатқан шым-шытырық қимылды,
айқыш- ұйқыш тартысты өжет қимылмен, өткір сөзбен, өнегелі іспен
бір арнаға құйдырар ма? Əлде бас бірікпей тентек-тел өскен ер көңілді
жігіттер жауға жем болып кетер ме?!
Əмір қашан оралар? Күлшан... өжет жан, алғыр жан, серігімен
табысар ма?..» деген ойлар орайды оның алдын. Кейінгі жақтан жүзін
ілгері бұрғанда да сол ойлар қарсы алдында тұра қалады.
Ойылға апара жатқанын айдаушылар айтпаса да, Меңдігерей дұрыс
шамалады. «Текені тықсырып келген майдан шөбі Жымпиты
уалаятын жай қалпында қалдырмайтыны анық. Бұлар кейін шегініп,
Гурьевте туын тіккен аң генерал Толстовтың қол астына ығыспақшы
шығар. Бұлардың əскери мектебі де, əкімшілік орындарының
бірқатары да Ойылда. Көшер орталығының көш басшысы етіп мені
аттандырды ғой шамасы» деп езу тартты ол, бір қалыппен бүлкілге
басқан мəштек торының сауырына қарап отырып.
Оның мініп келе жатқаны жайдақ тарантас, қасында делбесін