Ақ Жайық - 15

Босаңси бастаған дін арқауын сөзбен икемдеп, жасы үлкен
беделділерді сипай өтіп, Аманғалиларды жерге жаныша, қауымнан
бездіре сөйлеген Хəмидолла «қані айтшы, қажы»— дегендей Шұғылға
сүйенішті, жəдігер пішінмен қарады.
— Қауымнан шығар, хазірет, ондай ала аяқтарды. Бəрін бүлдіріп
жүрген мына Мақметтің Бəйесі мен ана...— деп Шұғыл көп арасынан
іздеп, Аманғалиға бұрған көздері, күреске түсуге дайындалып отырған
палуандардай малдасын құрып алған, етті денелі кəрлі қабақты жауы
Жүніске түсіп кетті. Ол бөгеліп қалды. Жұрт оған да, Жүніске де
жабыла қарады. Көбі ішінен: «Бағана да сөз ұшын қадап еді анаған.
Анау да енді қарап қалмас» — деп ойлады. Шұғыл сөзін: — Ана
Аманғали,— деп жалғастыра түсті де,— Аманғалидан бұрын
балаларына тегісінен орысша шаш қойдырмақшы болды мына Жүніс
қажы. Балық басынан сасиды деп, Жүніс пен Орынбек қажылар жол
көрсеткеннен кейін мəдрəсəгə кім көзін алартпас. Шоқыншық Қален
мəдрəсə түгіл мешітке де ауыз салар. Мен осында тағы бір шоқыншық
пайда болды де есіттім. Қаймаққа қонған қара шыбындай осы мешіт
пен мəдрəсə түбінде үймелейді екен бəдбəхітлəр,— деп даусын көтерді.
Шұғыл əлдекімді соғып жіберетін жанша жан-жағын қарманып,
сыртта қалған асасын іздеді.
Баласына, өзіне, ең ақылды деп есептейтін Қаленге — үшеуіне қатар
тіл тигізген Шұғылға Жүніс тура бас салудан да тайынбастай халде еді.
Бірақ ол бұл жолы сабырмен, Шұғылдың бетіне түксие қарап алып,
ұратын адамдай орнынан көтеріле түсті де жайғасыңқырап отырды.
— Сен, əжі,— деді ол даусын өте төмен, қылғынған адамдай
шығарып,— шоттың басын баспа. Ал бастың екен — сарт етер жерін
сипай бер. Медресені аяқ асты қылған алдымен мына отырған сенсің.
Сен Ехласыңды қайда оқыттың, өзің білесің бе?..
— Ехласта жұмысың болмасын...
— Ехласта жұмысым болмаса, сенің де менде жұмысың болмасын?
Ана Орынбекте, Аманғалида, Бəйестe де сенің жұмысың болмасын.
Баласын қайда оқытатынын жұрт сенен келіп сұрамайды, оны біліп
қой. Медресешілін мұның! Медресені сен салдырдың ба, əлде сенің əкең
салдырды ма? Оны салдырған мына отырған қауым. Сен билейтін
медресе жоқ, мешіт пен имам сенің жетектеп жүретін жел бұйдасы бар
сары атаның емес. Əлде бес тайым бар екен деп, жұрттың бəрін бір
шыбықпен айдамақшы боласың ба? Мүмкін ана балаңа сенетін
шығарсың Жымпитыдағы?..— деп Жүніс еңсесін көтере түсті, оның
аздаған шешек дағы бар, сопақша келген шағын беті күреңдене
бастады.
— Қажы, сабыр, сабыр; сабырлық көрсету Мұстапаның хисапсыз
хəсиеттерінің бірі,— деп Хəмидолла ишан араға түсе кетті.
— Ол қажы емес, қажы атын жамылып жүрген əлгі... кім еді?
Текедегі əлгі Əшібек. Мұның өзі де Əшібек, Қалені де Əшібек. Мына
əлгі Бəйестің үйінде жатқан учитель де Əшібек!— деді Шұғыл
«Əшібек» деген сөзбен əбден мұқатып.
Оның «əшібегін» жұрт та, Жүніс те түсінді... Артқы жақта отырған
біреулер мырс етіп күліп те жіберді. Баста қорқынышты, жат сөз
болғанмен «бəлшебек» деген сөзге Жүністің құлағы үйреніп қалған-ды.
Қаленнен мұны ол талай сұрап, талай түсінік алған болатын. Тап мына
жерде оған бұл сөз тонның ішкі бауындай көрініп кетті. Шұғылға
тікендей қадалған сөздер оған ұшты құрал сияқтанды.
— Мен бəлшебек болсам, сен меншебексің!— деді Жүніс даусын
бұрынғыдан əлдеқайда көтеріңкіреп.— Мен Қажы болмасам, сен жанап
кеткен жұрттың үстін былғайтын арбаның артына байланып
Байтоллаға барып қайтқан қарамай шелексің,— деді де орнынан
тұрып кетті.
Жұрт жапырылыса жол берді. Шығып бара жатып ол көп адамның
жүзіндегі үрейлі, бірақ мақұлдаған пішіндерді байқап қалды. Айқайлап
жатқан Шұғылдың сөзін естігісі келмей ол мешіттен де, ат туарған
Мақыметтің үйінен де тез аттанып кетті.
Жүністің үйіне қату қайтқаны осыдан еді.
4
Жүністен ықпайтын жалғыз ғана зарлауық Дəмеш. Дəмеш жасынан
жесір қалған қажының бір жақын жеңгесі еді. Басқа əйелдер аяғының
ұшынан басып, қажы келе жатқанда бораннан ықтаған қойдай,
қарасын-қарасынның тасасына тығылса, Дəмеш оған қарсы шығатын,
тіпті дау айтып, əлдене бір ілік тауып қажының берекесін қашыратын.
Көбінесе Дəмеш күні бұрын зарлап: «Көлік жоқ, бізге қарасатын кісі
жоқ. Бала болса жалғызілікті, кəрі Дəмеш кімге керек?!»— деп зəресін
алатын. Дəмештің даусы шықты-ақ Жүніс алдын ала керегін даярлата
беретін. Осындай сырды білетін жақын туысқандар қажыға керек
жерде Дəмешті алға сала, бетке ұстай келетін-ді.
Бүгін де мешітке ерте кетіп, кеш қайтқан қажының алдынан өлімнен
қалған екі баланың жайын есіттіруге жиналғандар Дəмешті шығарды.
— Шеше, қажының мінезі шатақ, «қырдан түскен түйелерді көрмей
сендер не бітірдіңдер» деп ұрсады. Дауылдың алдынан өзің шықпасаң
біздің буын-буынымызға дейін дірілдеп тұр. Жəне ақсарбасты ұмыта
көрме, шеше,— десті.
Зарлауық кемпір жұрт қалағаннан кейін қажы қыр басынан түсе
бергенде-ақ зар көтерді.
— Қажы, кербез қайным! Құдайдың кəрі де қатты, мейрімі де мол: не
бəле төнбеді бүгін?! Не мархабат жаумады көктен?! Төнді де басқа,
ауды да бəле. Ақ шелегің шағылғыр қара бура. Əйтеуір тоба. Ақсарбас
айт, қарақтарымның садағасына. Аман қалды. Садақа, садақа...
Əлі түнеріп келе жатқан Жүністің қату қабағы зарлауықтың өзінен
бұрын жеткен үнінен шайдай ашылып кетті. Ол қапелімде кемпірдің
шұбатылған сарынды сөздерінің түп мағынасын ұға алмай қалды.
— Мына бəле тағы бірдеме сұрай ма?— Күңк ете қалды да, құлағын
тосып: — Не болды? — деп айқайлады.
— Не болғаны сол, бас аман, мал садаға. Ақсарбас! Əлібек пен
Əділбекті бура қуды...
— Не дейді? Кімнің бурасы?
— Қажы, балаларың аман...
Мəн-жайды ол үйге кіргеннен кейін білді. Тілі күрмеліп сөйлей
алмай қалған Əлібектің асты-үстіне түсіп, төсек жанында Балым отыр,
қасына келген Жүніске ол жылап қоя берді.
Алдынан шыққан кішкене інісінің бетінен сүйіп Хакім бурадан не
ғып құтылғанын сұрай бастап еді, Əділбек:
— Тфу, сол бурадан қорқып, мен түк те қорыққаным жоқ.
Тайраңдаған түйе не істеуші еді, тəйірі?— деп мақтанды Əділбек,—
бура мені қуып жетсе де мен бəрібір оның астына түспес едім.
— Қайтіп астына түспес едің?
— Қайтіп дейсің бе? Бура жақындап келгенде жалт бұрылар едім де,
ол сөңкеңдеген неме екпінімен асып кетер еді, білесің бе менің көк
қошқарды шегіншектеп барып, құшырланып, түйіп жіберуге
ыңғайланып шауып келе жатқанда жалт бұрылып, денемнен асырып
жіберетінімді?! Бура да сондай. Ол қайта оралғанша мен басқа жаққа
қашар едім; тағы келсе, тағы сүйтер едім, сөйтіп мен оның өзін
болдыртар едім.
— Қаздай мойнын созып келген бура сені жалтарта қоймас. Ендеше
суға неге қаштың? — деді Хакім күліп. Əділбек оған да жауап тапты:
— Суға қарай қашайық деген Əлібек. Жəне біз екеуміз, екі адам
жалтарып құтыла алмайды. Мұндай жерде су жақсы. Жағаға жетісімен
жүгіріп келген бойым суға күмп етіп, сүңгіп кеттім, арғы құрақтың
түбінен бірақ шықтым да, ерегестірмейін деп қамыстың арасынан
сығалап қарап отырдым. Өзенге шөгетіндей аузынан көбік шашып,
гүр-гүр етеді, суға омыраулап кіріп қайта шығады, сүңгитін адамдай
оқталып-оқталып, шабынып қояды. Бір мезгіл жағаға жата қалып
аунап еді, жердің ұйқы-тұйқысын шығарды. Мұндай жынды бура
болмас! Əй, өзін де Төкең келістіріп сабады-ау!
Хакім басын шайқап қойып, баланың əңгімесін бастанаяқ көлеңкеде
отырып тыңдай берді.
Кешке дейін əйелдердің де, еркектердің де үйге кірсе де, сыртқа
шықса да таңдайларын қағып, еріндерін тістеп, есі кетіп
əңгімелегендері Шұғылдың бурасы мен екі баланың жəйі. Қатындар:
— Жайрағырды жайратып неге ғана сойып тастамайды?! Бəріміз де
бала бағып отырмыз, құдай-ау тоба, сақтай көр!
— Ол ақшелек тигірді құрту керек.
— Ажалының жоғына қарай Аңқаты балаларға жақын болған, суға
түсіп құтылған. Ал, қырда кездессе қайда тығылар еді, о, жасаған!..—
десті.
— Əй, өзінің де сыбағасын берді-ау! Көк дойырдың қорғасын
топшысы тірсекті орай сарт еткенде итше шоңқайып отыра кетті,
торы атпен қайтадан орағытып келіп, маңдайдан соққанда мойнын
бақаша созып, құдай біледі дейін, сүт пісірім уақыт жатты. Мен оны,
белкүллі, сеспей қатты ғой деп ойлап, арам өлмесін деп жанымнан
шаппамды іздеп жүрсем, ол қарғыс атқан басын шайқап-шайқап
жіберіп, тұра жөнелгені, артынан қуып зорға жеттік, шегіршін
сойылмен, мен де періп келемін, бірақ менің сойылым оған төтеп
берерлік емес; ал Тойекеңнің көк дойыры тигенде бордағы шыққан
бүйірі білеудей боп шыға келеді де, өзі оқтай зулап кетеді; шабынып
құйрығымен соққан салтақ сауыры қып-қызыл жосадай, құдай
атқаннан бір күлімсі жəне ашқылтым иіс шығады; адам тіпті, белкүллі,
маңына жуырлық емес,— деді Сүлеймен қызыл марқаның терісін
сыпырып жатқан Бекейдің қасында жүресінен отырып сөйлеп.
— Енді қайтып келмес пе екен, ол жұлының үзілгір бура,— деп
сұрады Тояш Сүлейменнен.
— Бір жетінің ішінде бұл маңды көрместей болды, басқа түйелерден
бөлініп өзі қырға қарай жалғыз лағып кетті. Бір көзіне мықтап зақым
келген шығар. Мен оның оң көзін ағып кетті ме деп едім, көзі
отауланып, басын шайқай береді, ант ұрған. Бірақ көзі ақпаған сияқты.
Өзінің басының адам бабын тауып боларлық емес, бұрқыраған ақ көбік
бас түгіл, мойнағына дейін жауып кеткен, белкүллі, бар ғой, қарасаң
албасты сияқты. Қажы Шұғылдың бурасының «көзін жоғалтам!»— деді
ғой, сөз жоқ, енді жоғалтады,— деді Сүлеймен көзі жете сөйлеп.
Қызыл марқа сойылып болғанша, сойылып оның еті тұтасымен
қазанға түсіп, пісіп болғанша да, піскенсін де осы сияқты əңгімелер
ауыздан түспеді, жұрт қайырылып, оралып соға берді.
Оқудан келген Хакімді ол күні сол төрт-бес үй туысқандарының
үлкені мен кішісі, əйелі мен ері болып ауызға да алмады, оны мүлде
ұмытып кетті. Оның келген тойына арнап сойылған марқа да ана екі
баланың «садағасы» болып саналады. Балым:
— Ақсарбас садаға! Қарақтарымның садағасы. Келін, бір мүшесін де
қалдырмай сал!— деді.
— Қабыл болсын қарақтарымның садақасы, қажы-ay, бетіңді
сипасайшы,— деп зарлауық оны қостай кетті. Дəмештің бетіне
көздерін көлденеңінен тігіп, бетін сипаған Жүністің жұмсақ, кішкене
саусақтары ұзын буырыл сақалының ұшына барып тоқтады.
БЕСІНШІ ТАРАУ
1
Арада бір ай өтсе де Мүкараманы көру, тез көру Хакімге басты
арман. Ол Оралдан елге жеткенше асықты. Ойы: елге бір жұма, əрі
кетсе он күн болып, ар жағынан Жымпитыға кетпекші еді. Бірақ бұл
ойлаған ойы жуырда орындалар емес. Бірте-бірте кейінге сырыла
берді. Кешегі Əбдірахманмен екеуінің əңгімесінен кейін Жымпитыға
жүру ұзақ уақытқа, тіпті ұзақ уақытқа кешеуілдейтін болды. Егер
Қален учитель де Əбдірахманның ойынан шықса, онда қашан жүреді,
мүлде белгісіз. «Əбдірахман ақылды адам, нағыз көреген кісі. Сөзінің
бəрі шындық. Зұлымдық жалғыз ғана қалада екен десем, ел іші де
шылқыған əділсіздік екен. Мұны біз қалай көрмегенбіз?.. Өмір қызық.
Ойлаған ойың орындалмайды. Кеше ғана Жымпитыға жүремін деп бел
байлап едім»,— деді ішінен Хакім, учительдің үйіне келе жатып,
Аңқатының нақ жиегіне жеткенде.
Жағадан ол қайық іздеді. Қайық арғы бетте де, бергі жақта да
көрінбейді. Қайықтың бар-жоғын сұрайын деп, ол арғы беттегі өзенге
қарай келе жатқан бір топ қыздарды күтті.
Күн сəске түс. Ыстыққа арқасын қыздырып, шөп арасынан өрмелеп
бұйдайықтың басына бота тірсек сарала шегіртке бебеу қағып
шырылдап тұр.
Шіркей қағып шарқ ұрған қарлығаштардың қара мұрт қанаттары
сипап өтіп су бетінің əжімін жазып кетеді. Қайраң жағаға ойнаққа
шыққан жасыл шабақтарға Хакім жусанның бүртігін лақтырды. Шөп
қиқымы су бетіне түскенде олар жалт беріп жоқ болады да, кірпік
қаңқанша болмай қағып əкетеді. Бүртік түскен жерге құрт-шабақтар
құжынай қалады.
Жұрт қымызға тегіс жұмылып, үлкендер су басына келмейтін кезде
қыз-келіншектер өзенге суға түсуге келетін. Жас келіншек Шолпан
бастап келген қыздардың ішінде учительдің қарындасы Зағипа да бар.
Бұлар арғы жағада отырған көйлекшең жəне жалаңбас Хакімді
танымады; судың тап осы тұсы енді жайылмалы, асты қайраң, кең суат
болатын; киімнен болмаса адамның жүзін айырарлық емес, оның
үстіне көптен көріп, сөйлеспеген Хакімнің дауысы да жат көрінді.
— Қыздар-ау, ay, қыздар! Іштеріңде қайық əкелуге жарайтындарың
бар ма? Маған қайық əкеліңдерші,— деп айқайлады Хакім.
Танымайтын бейсеуіт адамға қыздар жамырай:
— Бұл бетте қайық жоқ,— деп жауап қайырды. Хакім не істерін
білмей дағдарып тұрды да, тағы да жасыл шабақтармен болды. Арғы
беттегі қыздар аздан кейін бұған назар аудармастан, Кеңсуатты
ойнаққа шыққан ордалы балықтай шомпылдатты. Асты тастай қайраң
суаттың бір шетінде бала қыздар етпеттеп жүзіп, бір-біріне су шашып,
судан үздіксіз боран боратып жатыр; екінші жақта Зағипа мен
Құбайраның Задасы жағалық ойнап, бірін-бірі қуып жүр, олар көсіле
жарып, қос-қолдап тартып суды аяқтарымен серпігенде шымшытырық ығысқан бұлағай толқындар құмсақ жиекке сырт-сырт
соғады. Өзеннің өн бойын қуалай өскен жасыл құрақ ішіктің қос өңіріне
ұстаған жұрын сияқты, ал жағасы жайылмалы суат сол жұрын жетпей
қалған ашық жеріндей; суы терең айдында, ортада Шолпан əрілеп
жүзіп, ерекше құлаш ұрып едəуір жермен орағытып келеді. Оның
сүмбідей сұп-сұлу денесі, жай теңселген шолақ көк толқындармен
бірде тұтас көміліп, бірде тұтас көрініп, суға қара қоңыр сəуле түсіреді.
Күн желсіз, су беті болмашы ғана шарбыдай ірмектеліп жатыр.
— Əй, таспадай бұралған қатпа бикештер, жағаны лайлағанша мына
тұныққа неге жүзбейсіңдер, бері келіңдер, мына жер ғой — деп ол
қыздарға он бес қадамдай жақындап келді де, екі шынтағымен суды
тірей сермеп, бойлап тұрған адамша тереңде тікесінен тұрды.
— Шолпан, бойлашы, бойлашы,— деп айқай салды оған Зада,
жағалық ойнап алқынып, қызыл күрең беті бұрынғысынан бетер
қошқылданып.
Шолпан екі қолын жоғары көтеріп, қос алақанын қабыстыра
тікесінен суға шым батты да, бір минуттен кейін суды бұрқ еткізіп
қайта шықты, «пу-у-п» деп демін бір-ақ алды, əдемі басын сілкіп
жіберіп, көзін жапқан ұсақ шаштарын кері серіпті.
— Үш кісі бойы болар, аяғымның ұшы жерге əрең тиді,— деді ол
қыздардың қасына келіп.
Зада қос қолдап су астынан байқатпай көк сазды уыстап алды да,
маңдайына түсіп, көзін жауып кеткен шаштарын қолымен кері
қайырып бұрымдарына қосып, су ішінде тараштана бастаған Шолпанға
жіберіп қалды. Шаштан аққан су тамшылары сорғалаған жұмыр мойын
мен ажарлы кеудені ала сұйық саз былш етіп судан шығып тұрған
жарым денені тұтас былғады.
— Қағынып кет, қағынған. Мен саған көрсетейін балшықпен
ойнауды,— деп Шолпан жалма-жан қос қолдап алып шеңгел-шеңгел
балшықты қашып бара жатқан қыздың желкесіне шалпылдата тигізіп,
үсті-үстіне ұрды. Қыз қарсыласпақшы болып кері бұрылып еді,
Шолпан оның бетін, иығын, басын балшықпен, тегіс сылап салды,
қыздың шашына дейін көк сазға былғанды.
— Қой енді, пері, жетті деймін, қой,— деді қыз оған дəрменсіз түрде,
қарсыласа да алмай, қашып та құтыла алмай.
— Екінші əрі балшық лақтырасың ба сен менің бетіме?— деп
келіншек жеңіліп жыларманға келген Заданы сазбен сылап болды да,
оны тастай беріп бала қыздарға жүгірді. Шортаннан қашқан шабақтай
кішкене қыздар судан шыға қашып, қырға қарай бет-бетімен жүгірді.
Оларға бір-екі балшықты қуалай лақтырып Шолпан тұныққа қарай
бойлап барып, шомпып- шомпып балшық тиген тəнін тазартты да,
өзеннің ортасына қарай сүңгіп кетті. Ол бір минуттан кейін сүңгуір
үйректей шошаң етіп өзеннің ортасынан шыға келді. Аяғымен тік
жүзіп, маңдайына түскен шаштарын сол қолымен кері серіпті. Бала
кезінде талай жағалық ойнап, қыздармен талай кесек атысқан Хакім
əлденеше оқталып, оларға араласып кеткісі келді, бірақ əдептілік етіп
тоқталып қалды.
— Бері кел, бері кел,— деді ол су ортасында тұрған Шолпанға
əзілдеп.
— Өзің кел! Еркекке əйел барғанын көріп пе едің? Əлде жүзе
білмейтін бозауыз баламысың?— деді оған əзір жауап Шолпан.
Хакім Шолпанды енді таныды. «Байғұс, Шолпан екен ғой»,—деді ол
ішінен келіншекті аяп. Шолпан жастайынан жесір қалып, он бір-он екі
жастағы қайнысына атастырған жас келіншек, жасы Хакіммен
шамалас, əрі кетсе бір-ақ жас кіші. Күміс дейтін жесір əйелдің келіні.
— Не дейсің, бикеш?— деп Хакім сөз таба алмай қалды.— Міңгірлеп
сөйлейсің, өзіңді де, дауысыңды да жан танырлық емес.
— Бике де емеспін, бикеш те емеспін, бикелерден тиімсіз де емеспін.
Өзің кімсің? Қорықпасаң бері кел, жағалық ойнайық.
— Бəсе, Шолпанның үні жаңа ғана шыға бастады, бағанадан бері
осылай десейші...
Хакімді таныды да жауап қайырмастан жалт беріп Шолпан кері
қарай жүзді. Ол еркекше құлаштап арғы жағаға тез жетті. Қоға
арасында тұрған қайықты өзеннің ортасына қарай сүйреп шығарды да,
жүзіп итермелеп, Хакімге қарай жылжыта берді. Неге екені белгісіз,
жалаңаш Шолпаннан Хакім екі көзін айырмады. Жазылған бұрымдар
су бетіне жайылып кетіпті; күн тимеген дене өткір көзді қара торы
жүзден əлдеқайда ақшыл, оң қолын көтеріп қайықты ілгері итеріп
жібергенде сұлу кеуде, тулаған балықтың бауырындай, жарқ ете
қалады. Шолпан екі көзін қадаған Хакімге қараған да жоқ, тіл де қатқан
жоқ, тек қайықты құшырлана ығыстыра берді. Жағаға жақындағанда
ол қайықты қос қолдап итеріп қалды да, өзі арғы бетке қарай сүңгіп
кетті.
Бір минуттай су астымен қос қолдап сермеп, аяқтарын серіппедей
сілтеген Шолпан өзеннің арғы бет құрағына жақын жерден бір-ақ
шықты. Хакім оған судан шыққанша қарады.
Судың толқынымен лықсып келіп жағаға тірелген қайықтың суын
төгіп, қос қолдап, алақанымен есіп бұл арғы жаққа өткенше қыздар
шапшаң киініп жар басына шығып кетті. Шолпан мен Зағипаның
артына кезек-кезек қарап бара жатқанын аралары алыс болса да Хакім
анық байқады.
Өзінің бұрынғы шəкірті Хакімді көргенде Қален учитель қатты
қобалжыды. Бала күннен дерлік көз алдында өсіп ер жеткен, қазір
мектеп бітірген Хакім əрі бала сияқты, əрі есейген үлкен адам тəрізді
көрінеді. Жасынан байсалды, ауыр мінезді, көп тыңдап, аз сөйлейтін
бұл шəкіртінен сан алуан жаңалықтарды, не қилы оқиғаларды, қалада
болған бүкіл өзгерістерді естіп, біліп қанамын ғой деп ойлады. Ол
аманшылық сұрасқаннан кейін шəкіртін басқалардан қызғанғандай
оңашалай бастады; əңгімелеріне көлденең адам ортақтасып, жарымжартысын бөліп əкететіндей көрінді. Хакім жайланысып, екі-үш минут
отырып үлгірмей-ақ, ауылды тегіс сұрап болмай-ақ Қален Зағипаға:
— Зағипажан, көлеңкеге киіз жая қойшы, Хакім екеуміз оңашарақ
отырып əңгімелесейік,— деді.
Су басында көріп амандасуға бір жағы ұялып, бір жағы Хакімді
танымай «қайық жоқ» деп қайырған жалған жауабына қысылып үйге
асыққан қыз, қазір сұлу Хакімге армансыз қарап жүр; жүктің үстіңгі
жағына жинай салған өзінің оймышты ала текеметін алып жатып
көзінің астымен бір қарап өтті; киізді көлеңкеге жайып тастап, көрпе,
жастық алуға келіп, күлімсірген Қаленге мектеп жөнінде жауап
қайырып жатқан жігітке байқатпай тағы да қарап алды. Учитель мен
шəкірті көлеңкеде жайланыса отырып əңгімеге кіріскен кезде Зағипа
үй алдына таман келіп, есікті түрген болып айналақтап, бір қырын
отырған Хакімнен ұзақ уақыт көзін айырмай тұрды. Өзгеріп кеткен:
бойы ұзын, сұңғақ денеге тіп-тік иық келісіп тұр; маңдайы аппақ жəне
жазық. Қаленнің маңдайы сияқты, бірақ қасқа бас емес; бөрік астынан
қырған бастың көкшіл құйқасы көрінеді, жүзі ақшыл сұрғылт, үлкен
көздердің аласы қарағанда жарқырай түседі. Қандай өзгерген! Əлде
бұрын мұндай етіп қарамап па едім...
Келгелі көз тоқтатып Хакім Зағипаға бір де қараған жоқ сияқты.
Неге олай? Əлде менсінбей ме? Əлде əңгімемен шұғылданып, ойы
басқа жақта ма?..
Зағипа əлденеге ашуланғандай аяғын қадап басып ошақ басына
кетті, талдырмаш дене ықшам қозғалып, тік жүріс ұзын шашты іркіпіркіп теңсейді.
Еркін отырып, бой үйреткеннен кейін Қален шəкіртінен көп əңгіме
сұрады. Бірақ Хакім Қаленнің ойлағанындай болып шықпады, ол
шөліркеп күткен жаңалығына қана алмады. Қаланың соңғы айларда
болған үлкен өмірін жас жігіт толық білмей шықты, ол тіпті саяси
өмірдегі басты адамдардың атын да білмеді, көпке белгілі Əбдірахман
Əйтиевті де ол осындағы мешіттің түбінде Бəйес сəудегердің
дүкенінде көрген. Қален Хакімге көңілі толмай ойланып қалды. «Біз
оқып жүрген кезде татар жастарының, қазақ оқушыларының арасында
үлкен қозғалыс бар еді. «Бірлік» газеті, «Шора» журналдарында
жазылған мақалалардың өзі бір үлкен оқиға. Айтыс, талас, Ресейде
болған өзгерістің ауызға ілікпей қалғаны аз. Қаладағы атақты
адвокаттардың сотта сөйлеген сөздері де дүрліктіретін. Толып жатқан
съездер, құрылып жатқан үкімет, қарсы шыққан топтар... ғажап,
мұндай үлкен өмірден шеттеу қалғаны ма? Бүйтіп жүріп адам бəрінен
де махрұм қалар...» деп ойлады учитель ішінен Хакімнің жүзіне сынай
қарап отырып. Бірақ Қаленге бұрынғы оқушысының тағы да оқимын
деген талабы жəне уəде беріп қойғанына қарамастан Ехласқа адъютант
болудан бас тартқаны қатты ұнады.
— Жымпитыға бармағаның жақсы болған. Бұл ниетіңді Жүкең де
жаратпас еді,— деді ол.
Əңгімелесіп отырып есік жаққа жалт-жұлт қарап қойып отырған
Хакімнің көзі Зағипаның иығына асылған Шолпанға түсіп кетті. Екі
көзі Хакімде, ол қыздың құлағына əлденені сыбырлап жатыр. Бағана су
ішінде көрген сүмбідей денесі көз алдына келді, ондағы жайылған қара
шаштар қазір үлкен қос бұрым; керілген кеудені бүрген ақ сица көйлек
қынап тұр; көздерінде басқа ой ойлап тұрған жандай мағынасыз
тастаған қарас бар. Хакім келіншектен аударып көзін қызға бұрып еді:
Зағипа ашулы, қызғаншақтық оты ұшқындаған жанарын жасыра
қойды да, сықырлауықтың оймышты көзіне қарай қалды. Хакім оның
қуқыл бетіне жүгірген қызыл шырайды көзі шалып, қыздың əлденеден
қысылғанын сезді. Екеуі екі түрлі: қыз нəзік те, келіншек сүйріктей
жұп-жұмыр; Шолпан қызыл шырайлы, дөңгелек бетті, өте сүйкімді.
Келіншектің бүкіл пішінінде, бойында, қимылында еріксіз өзіне
тартып тұрғандай бір жұғымдылық бар сияқты көрініп кетті.
Қаленнен именіп Хакім көздерін ұрлап бұрып текеметтің үстінде
жорғалаған шегірткеге аударған болды. Бірақ оның көздері
мардымсыз жорғалап секіріп кеткен шегірткеде болғанмен ойы
басқада. «Екеуі де əдемі, мен бұрын неге байқамағанмын»— деп
ойлады.
Жаздың жайлы тымық кештерінде манаураған далада бейғам
ауылдың үсті рахатқа батып тыныштала қалады. Бірте-бірте көзден
жасырынып бара жатқан белдерді қоңырқай мұнарт бүркейді,
алыстағы аспан жиегін сызаттап, қара дақтанып тұрған жіңішке
бұлттар жермен қосылып қарауытып кетеді; бозғыл тартып өңі кеткен
бұлыңғыр аспан шымқай қара көк бола бастайды; əлсіз жылтырап
қадау-қадау көрінген нұрсыз жұлдыздар жиіленіп жарқырай түседі,
жымың қағып жақындай берген тəрізденеді; батыс жақ беттегі көпке
дейін бейнесі байқалып тұрған киіз үйлер ескі шыттың бедеріндей
жоғалып көзге ілінбей кетеді, таяу үйлер де əлдене бір ғажайып сыр
бар күмбезді сарайлардай көлемдене түседі де, бірте-бірте
көмескілене бастайды. Кешкі адамның қимылы, малдың қыбыры мен
үні жоғалады, жан-жануар жайымен шүйіркелесіп, тыныс дүниесіне
енеді. Көк Əлемінің кең астында табиғат та дарқандық құшағын
еркінше жайғандай, дала да байтақ, өріс те үлкен; тоқсан түрлі шөптен
жас, хош иіс аңқиды, ауа да таза, жер де шаңсыз.
Хакім үй жанында төсек үстінде жастықты құшақтай етпеттеп
жатыр. Тамақ ішкеннен кейін қараңғы түсіп кетіп ол Қалендікіне
қонып қалған. Ұйқы келер емес. Күндізгі ыстық, жүріс, кешкі отырыс
денені салықтырса да, қиял əлемі талар емес, əлдене тəтті, бақытты
минуттар күтіп тұрғандай, əлдеқайда жетектеп бара жатқандай,
қараңғыға көзі талғанша қарайды, кейде көз алдына қараңдаған əлдене
нəрселер елестейді. Шеткі үй жақтан бір адамның бейнесі
көлеңдегендей... Шолпанның үйі. «Неге мұңайған көз қарас? Неге
тартымды жан? Əлдене ойы бар?.. Бақытсыз жан. Жасынан балаға
шырмалған. Өмір гүлі солай жүріп солады ғой, шіркін! Əрі жас, əрі
сүйкімді, қандай жігітке де жар боларлық»— деп ойлады ол Шолпанға
жаны ашып.
Бұл кезде Шолпан да ұйықтаған жоқ еді.
— Жеңеше, осы қажының аталары мен учительдің аталары қыз
алысатын жер ме, аралары қандай?— деп сұрады Шолпан аунақшып
ұйықтамай жатқан енесінен. Туғалы құлағына тимеген мұндай оғаш,
тіпті ешкімнің ойына да келмеген кесапат сұрауға Күміс шошып кетті.
— Астағпыралла, сен де жоқты сұрайсың-ау, Шолпан! Күнə болатын
сөзді сөйлемес болар,— деді ол.
Шолпан оң жақта, Күміс үйдің қазан жағында жатыр. Қасындағы
баласы Сары əлдеқашан ұйықтап қалған-ды. Күміс те жас, қырыққа
келмеген. Отыз жасында жесір қалып, үлкен ұлы он сегізге келгенде
Шолпанды айттырып алып берген-ді. Бір жылдан кейін Күмістің
баласы қайтыс болды. Өмір сүрмей жатып жесір қалған Шолпанды
бүтін ауыл болып зорлап, он жасар қайнысы Сарыға былтыр
атастырып тоқтатқан болатын. Бірақ ашық мінез, өткір, көруге
сүйкімді, өз сөзін өзі сөйлей алатын Шолпан биыл «əділ қайнағасы —
учительдің өзіне айтып» басын босатып алуға да тырысты. Ол төркін
жағының үйретуімен учительге:
— Жетімге көз, жесірге сүйеу қайнағамыз, мұңымызды сізге
шақпағанда кімге шағамыз. Сарының ер жетуін күт. Жас өміріңді
құрбан ет дейсіз бе, болмаса «маңдайыңнан жарылқасын, тордағы
торғай едің, шырағым, босаттым, ұш та кет дейсіз бе?»— деген-ді.
Қален қапелімде жауап таба алмай қалған болатын. Соңынан да көп
ойланып, ақырында, ескі əдет-ғұрыпқа қайшы келе алмай учитель
оған:
— Шырағым, Шолпан, сабыр ете тұр, мен саған қазір өз еркің өзіңде
дегенмен басқалар не дер, Күміс не айтар?! Өзім сөйлесіп көрейін,—
деп еді.
Ауыл болып əңгіме қылып, көп жұрт Күміс жағына шықты. Қален де
үзілді-кесілді ешнəрсе айта алмады. Қазір Шолпанның балаға басы
байлаулы, Күмістің келіні есебінде, бұрынғы бақытсыз орында қалып
қойды. Ауылдың əңгімеші əйелдері: «Шолпан Аманқұлға тиеді екен,
Күміс те бұған қарсы емес екен. Қолғанат есебінде өз үйіне кіргізіп
алмақшы екен» деп те шығарды.
Сол, жасынан жесір атанған, өмірде өші бар Шолпан бүгін Хакімді
көргеннен кейін қатты өзгеріліп кеткен еді.
— Тілеген сұңқар ұшып келді, кімнің қолына қонар екен,— деді
Шолпан өзеннен шығып келе жатып, қасындағы қыздарға.
Бой жетіп қалған екі қыздың бірі Зада оған күлді де қойды. Ал
Зағипа құп-қу болып кетті.
— Ə, сен қыздың ойың бар екен ғой,— деді Шолпан əзілдеген болып.
Бірақ іші Зағипаны жаратпай қалды.— Құп-қу болып кеттің, күндес
болсаң қандай пышақтасып отырар едің, жақын ағаңды да қызғанасың.
Өте кекшіл, əрі сезімтал жəне өр көкіректеу Зағипаға Шолпанның
сөзі табанға басқан шоқтай тиді де, ол ойланбастан:
— Жақын болса да шəриғат қосатын жер,— деп салды. Мұнан кейін
екеуі де үндеген жоқты. Кеште де Шолпан мұңайыңқы пішінмен жүрді.
«Менен мына қатпа қыз да бақытты. Жастай тағылған жесір атақ...»
Қазір Шолпан неге екені белгісіз, Зағипаға кəстерін тіге, оның
дəрмен еткен түп тірегінің берік-осалдығын Күмістен сұрап жатыр.
Жəне Күміс қолдамаса игі еді дегендей тілекпен əбден басын аша
сөйлейді.
— Сіз, жеңеше, күнə болады дейсіз, «ана учительдің қарындасы
Хакіммен екеуімізді шəриғат қосады» деді ғой, ол ағасынан естігенін
айтатын шығар,— деді басын көтеріп алып.
Əйел шошып кетті.
— Сен түс көріп жатырсың ба, Шолпан-ау, əлде бірдеме естіп келдің
бе? Барқынның баласы бір-бірінен қыз алады, қыз береді дегенді, о,
тоба, мына сенен естіп жатырмын. Ақыр заман болғанда не болмас
дейсің. Мына сөздерің қажының құлағына тисе, сені де, басқаны да
оңдырмас,— деді Күміс.
Күмістің сөзі үлкен бір тірек сияқты көрінгенмен əлденеге
күдіктенгендей Шолпан:
— Кім біледі,— деді ақырын ғана күрсініп.
3
Келесі күні Жүніс қажының үйі көшіп келіп, Қаленнің ауылынан екі
шақырымдай қашық Көлтабанға жүк түсірді. Бұрын қонған учительдің
ауылынан Құбайраның əйелі қызымен, Мəкка Зағипамен жəне оларға
Шолпан тағы басқа келіншектер қосылып келіп, қажының үйін тігісті.
Орын көрсетіп бергеннен кейін ауызы берік Жүніс Қалендікіне
демалуға кеткен еді. Қыз-келіншектердің арасында Нұрым мен Хакім
де уық байласып, етек киіз ұстасты, əзіл-қалжың, əңгіме, күлкі үстінде
үлкен үй де, Бекейдің отауы да ə дегенше тігіліп қалды. Түрік келбетті,
ірі мұрынды, өлеңші, ұзын қара Нұрым дөкірлеу түрде Шолпанмен
ашық əзілдесетін, ал бүгін үй тігіліп болғанша Шолпан ешкіммен
əзілдеспеді де, еш адамға тура да қарамады. Кеше күні бойы əлденеше
рет көз тігіп, белгісіз бір бұлдыр құмарлықпен сөйлесуге ынтық болған
Хакім қаншама тырысса да Шолпанға жуи алмады. Екі рет қасына
келіп, қатар уық шанышқан Хакімнің жүзіне де қарамастан ол ығысып
барып үлкен əйелдердің арасына кіріп кетті, кемпірлерге жəрдемдесіп
басқұр ұстасып, туырлық көтерісті. Шай үстінде де Шолпан өте
ұстамды, салмақты түрде əдептілік істеп, жұмған аузын ашқан жоқ: бір
стақан шай ішті де, шапшаңдап шыны аяғын төңкере салып, аузы берік
Балымның аяққойғышын құрысып, жүгін жинасты; шай ішпейтін аузы
беріктердің арасында болды. «Жұрт тентек деуші еді, есі бар бала екен
ғой» деп қойды Балым ішінен Шолпанға қатты риза болып.
Кешке Қален марқа сойып, ерулікке Жүністің үй-ішін тегіс
шақырды. Ауыз ашқаннан кейін ұзақ уақыт отырып əңгіме-дүкен
құрды. Кең өрісті көк шалғын жайлау мен меймандос учительдің
бейіліне қатты риза болған Жүніс көңілді əңгімелесті, сөз арасында
Шұғылдың айтқаны есіне түсіп:
— Мені əлгі содыр қажы кеміту үшін «сен бəлшебексің, сенің
Қаленің де бəлшебек» деп мұқатты,— деді күліп. Мешітте болған
əңгімені бастан аяқ сұрап біліп Қален Жүніске:
— Жақсы істегенсіз. Мөлиген қарилер дайындауға екі медресенің
біреуі де жетер. Школа ашуды халық болып қолдау керек,— деп, оның
пікірін жақтады да,— сіз оған не дедіңіз «большевик» дегенде, қажыға
бара жатқандағыны қайталаған жоқсыз ба? — деп күлді.
— Мен не дейін оған, айтар сөз өзінен өзі келіп ауызға түсті, мен
бəлшебек болсам, сен «меншебексің» дедім. Өзің айтатын нағыз
бұзықтар əлгі сол меншебек емес пе, біріне бірін айдап салып
соғыстырып жатқан?! Жұмсақ қана езу тартып қоятын, өмірде
қарқылдап күлмейтін Қален сылқ-сылқ күлді, көзінен жасы да шығып
кетті.
— Бұл қайта жеңіл айтылған оған, баяғы əлгі кемеден лақтырамын
дегендей мешіттен шығарып тастамағаныңыз жарайды,— деді Қален
күлкісін тыя алмай.
Жүніс мырс етіп күліп жіберді.