Ақ Жайық - 23

қалыпты, үстіңгі жағындағы артқы аяғы созылып серейіп қалған,
жануар əлдекімге ренжігендей айбарлы қабағын түйіп алыпты.
— Құлақ шекенің түбінен тигенде тоңқалаң асып, белкүллі, сеспей
қатқан екен,— деді Сүлеймен басын шайқап.
Өліктей серейтіп шарбаққа салып алып келген Бақыны Бекейдің
үйіне орналастырды да, аузына əлсін-əлсін су тамыздырып Жүніс өзі
көлеңкеде отырды. Ол ешкіммен сөйлеспеді, көп ойланды. Жылап
келген Мəккаға да ашық жауап бермеді.
— Білемін, шырағым, қиын-қыстау кезең туғанын. Бара бер үйіңе,
шаруаңды қара. Бала-шаға азып қалмасын,— деді де қойды.
Ауылдың, бүтін елдің ең басты азаматын ұстап əкетті, бұған
жұрттың іші тегіс ауырса, Жүніс бəрінен де қатты қайғырады. Мұны
туысқандары жақсы біледі, əсіресе қазір қажының қатты ойланып,
ешкіммен сөйлеспей сазарып отырып алғаны бала екеш балаға да аян
сияқты.
— Өледі ғой шамасы, папам қатты қайғырып отыр,— деген
Əлібекке, туырлықтың етегінен сығалап қойып:
— Əрине, бірақ папамның көбірек қайғыратыны Бақы емес, ол
учительдің ұсталып кеткеніне мұңайып отыр. Учительсіз елге де, бізге
де қиын ғой,— деді Əділбек үлкен кісіше баптап сөйлеп.
Кіші бесін кезінде Нұрым мен Сүлейменді жіберіп Жүніс қажы бүтін
жайлаудағы елдің шаңырақ иесін қалдырмай садақаға шақырды.
Кешке дейін пісіріп-түсіріп ауыз ашуға дайын ету үшін екі қой
сойылып жатты, бірнеше самауырын қатарынан тізіліп сапқа тұрды.
Желдеген дуадақтай самсап, ауыл-ауылдан Жүністікіне қарай жаяулар
жылжыды. Арасы алшақ тігілген Бекейдің кішкене үйі мен қажының
үлкен үйінің екі арасындағы қос-қостан төселген киіз-текеметтердің
үстіне күн екіндіге жетпей-ақ алқа қотан отыра бастаған адамдардың
қарасыны молайып, қатары тығыздала берді. Ортадағы сегіз ауылдан
алпысқа тарта адам жиналды. Көбі Бақының халін көріп бас шайқасты,
бір қатары өледі десті. Күндізгі болған оқиға күбір-күбір əңгіме болды.
— Қажы сөз сөйлей ме, басымызды неге қосып жатыр?
— Қай қажы?
— Қай қажы келіп сенің сөзіңді сөйлеп, таяғыңды соғып еді? Белгілі
емес пе, Жүкеңді айтамын.
— Алдыңғы жылы да болыстың шаңырағын ортасына түсірерде тап
осылай жиналысып еді жұрт. Онда да осы сарыатанның іші еді ғой.
— Ие, сарыатанның іші, оразаның бас кезі еді ғой, жігіт алу лаңы
шыққаны.
— Сөз сөйлегенде не демек?
— Əне, Жол да келе жатыр, старшинаның айтары бар шығар.
— Бақтылы ғой оны жіберіп отырған.
— Сонымен Хакімді де алып кете жаздаған дей ме?
— Күмістің келіні деседі ерлік жасаған.
— Əй, бəрекелді! Бағы ашылмаған бала, əйтпесе еркекке тұрарлық
ұрғашы.
Көбін кеше тарауықта көріп жүрген Жүніс келгендермен қысқақысқа амандасып, күндегіден тұйық отырды. Жүзінде салмақты
ренішпен тұнжыр ойдың түйінін іздеген бір нышан бар еді, оны
отырғандар тегіс аңғарды. Жүніс əдетінше малдасын құрып отырған
күйі, жинақталып көтеріле түсті, ақ көйлектің үлкен ақ жағасы мойнын
қысып тұрғандай, бауын шешіп, кеңітіңкіреп қойды. Жұрт тына қалды.
— Сегіз жасымда қорлық пен зорлық арқасына аяздай батып, үдере
көшкен елді, қолына бес қару ұстап, елге пана болған ерді, ер қанына
күреңіткен жерді көріп едім34. Оған міне елу жыл өтті. Күні кеше
елеуреп атқа мініп Бекебастың баласын Текеге дейін қуғанда да35
мұндай аяқасты болған жоқ едік. Мынау бəрінен де асып кетті.
Ауылдың үстінен күнде ат ойнатты, азаматты сабады — ат алды, аттан
да арзан бағалап, еріксіз тізіп жігіттерімізді алды, кемтарды зар
еңіретті, қатын-баланы шулатты, бүгін арыстандай азаматымыз
Қаленді тоқты арқалаған бөрідей атқа өңгеріп алып қашып кетті, олар
қарусыз жанды қасақана атып, ессіз-түссіз мына Бақы жатыр. Ана
еңкеуден құлаған күндей, жалғыз жатар жерді еңкейіп күтіп отырған
бізді ертең мына сақалдан сүйреп тулақтай сілікпесіне кім кепіл.
Жарыңды жесір, ұлыңды жетім етпесіне кімнің көзі жеткен. Сонда
малдан билік, бастан ерік кетіп желбезегінен тізген балықтай, жегенге
жем болу ғана қалады. Қалай дейсіңдер, ағайындар, ана халықтың
қалауынсыз хəкім болып қанды жасты сорғалатқан Жымпиты
билеушілеріне еңкейіп еңселігіміз жерге тигенше бас иеміз бе, болмаса
адамдық қасиетімізді ақтап, шалқая теңдік сұраймыз ба? Кəне,
айтыңыздар, мен мына сəжде мен тағамнан бұрын соны естігім келіп
тұр,— деді.
— Дұрыс айтасыз, еңкею жетті,— деді төртбақ денелі құлағының
сырғалығы солпы біткен, етті, ұзын жақты палуан Шайдолла.
Басқа жұрт үндемей қалды. Көбі төмен қарап, текеметтің үстінен көз
тоқтатар бір ілгіш іздегендей болды, бір қатары Жүністің қоңыр үні
мен қою сөзіне мағыз атып қалғандай елжіреген шыраймен жүз
аудармай қарап қалды, арт жақтағы адамдардың бір-екеуі қисая түсіп,
көрсетпей тез-тез насыбай атып алды. Құбайра тамағын кенеді, Қадес
шошақ сақалын алға қарай шошайта сипап қойды.
Бір минуттай уақыт өтті, ешкім сөйлемеді, өзінен-өзі ағытылатын
сөз, кенет буылған сеңдей, кептеліске кездесті. Жеңіс айнала қарады,
Құбайра қобалжи түсті.
— Қаленнің үйіне бальшебек келді, сияз ашты, ағуа сөз таратты деп
болысқа ғарза беріпсің. Кəне, мына көпке жауап бер. Қаленнің басын
қай қапасқа тықтың?— деді Құбайра Жолға қарап.
Оның өңі қуқылданып кетті.
— Жала, өсек. Қатындардың сөзі,— деді Жол өзіне тіктеп қараған
Құбайрадан көзін бұрып.
— Кім жазғанын да, кімнің үйінде жазғанын да есіттік. Құдайдан
безген сұрқия,— деп Асан орнынан түрегелді.
Асанның кішірек келген көкшіл көздері кішірейе түсті. Ол Жолдан
екі-ақ адымдай жерде отыр еді, мысықтай шап беріп старшинаның ескі
намбөк бешпетінің төсіндегі знакті жұлып келіп алды да:
— Бар, жаза бер ғарзаңды жазатын жеріңе!— деп дөңгелек жезді
топтың ортасына қарай лақтырып жіберді. Қапелімде Асанның не ойы
барын білмей бас қорғау ниетімен шалқая түскен Жол знактің
жұлынғанын, жұлқып тартқан екпінмен еңкейіп қалғанда ғана сезді. Ол
қорқып кетті, өзіне қарап тігілген мына жұрттың көп көзі оны обып
жібергендей болды, орнынан тұра келіп шетке қарай ығысты, қолға
түскен ұрыдай күшпен де, сөзбен де қайрат ете алмай ол тек қана
ешкімге естіртпей күбірлеп:
— Құдайдан безген мен емес, сендерсіңдер. Бұл бассыздық, бұған
жауап бересіңдер,— деп кетуге айналды.
— Мə, мынауыңды ала кет. Зілдей екен ғой иттің өзі,— деп Тояш
знакті алып Жолға қарай жүрді.— Бірақ, үйіңнен адымыңды аттап
шығушы болма. Болысың мен оязың сенің жаныңды да, малыңды да
келіп күзетіп тұрмайды. Білесің ғой Барқынның мінезін, шошаңдаған
шабақты шортандай қауып қылқ еткізер.
Адал тамақты арам етіп, аяғын ұрлап басып үйден шығып кеткен
мысықтай, топтан шығып Жол үйіне тартты. Аздан кейін Жүніс
орнынан түрегеліп:
— Қаленді босатып жібергенше болыстың қолға түссе өзін, өзі
болмаса жан қияр жақынын мен де қолға ұстаймын. Қараның баласы
ерсе Қызыл үймен де сөйлесем. Кəне, ересіңдер ғой менің соңыма?—
деді.
— Ереміз.
— Ереміз.
— Ермегенде.
— Жүніс аға, бір мəнісі бар. Ел тегіс болмай жəне құр қол атқа міну
асығыстық болар. Бүгін түнде біз Сүлеймен, Хакім үшеуіміз Сағадағы
анау кəсіпкер ағайындарға барамыз. Сағадағы артель мен таудағы
елдің ергендерін түгел шығаруымыз керек, ең болмаса он бес-жиырма
жігіт мылтықты болса... Үш күннен кейін жиналамыз десек болмас па?!
— деді Асан.
Жүніс үндемеді.
Бағанадан бері үйдің ішінен сығалап отырған Əлібек:
— Көкем үндемей қалды,— деді Əділбекке, иығымен түртіп қалып.
— Көкемнің үндемегені мақұл дегені, осы күнге дейін соны
білмейсің бе,— деп ілік қойды Əділбек ағасына. Сол күні түнде Асан,
Хакім, Сүлеймен Сағадағы жігіттермен ақылдасып, ертеңіне
балықшылар артелінің бастығы Қажымұқан мен Хакім Бəйестің
бастауымен Əбдірахманды іздеп Қараоба болысына жүрді.
Олар Əбдірахманмен ақылдасуға жəне оның беремін деген қаруын
алып келмекші болды.
Еріксіз жігіт жинаған, сұраусыз ат алған, түтінге тегіс салық салған.
Қаржауовтарға ауыл үстінде қамшы үйіртіп, Абылаевтарға оқ
атқызған, қарсы келгендерді абақтыға тыққан «хан» сойқанына қарсы
сол күндері басқа елдер де бас көтерген еді. Ілкі кезде кіжінуден бастап
келе-келе старшиналар мен болыстарға жұдырық көтерген жұрт енді
зорлық пен зұлымдықтың түп тамырын жұлып алуға бет бұрды.
Ұзын өзеннің бойын өрмелей жайлаған қалың елдер бірімен бірі
қатар тұрып қол ұстасқандай жалғасты. Əңгіме де, амал да көптің
сынына түсті. «Болыстың кеңсесін шапқанмен іс бітпейді. Жүніс таяз
ойлайды. «Бас пəле ана Теке мен Жымпитыдағы патшашылдарда» деп
Əйтиев дұрыс ақыл айтып жүр. Атаманын да, ханын да Микалайының
соңынан жіберу керек!» — десті. Осы сөз елден елге жылжыды. Сағат
санап, күн санап ауылдан ауылға аттылар жосылды, топ
құрушылардың қарасыны ұлғайып, қатары қалыңдай берді. Кешікпей
Тартоғайдың ішіне ертеңді-кеш емін-еркін жиналған тоқ жүзді, қара
мұртты жігіттер қаптап кетті...
Бір үлкен дүбірдің көмескі дыбысы бірден айқындала бергендей
болды.
Бұл— Жайықтың кең алқабын мекендеген сан рулы елдердің
теңдікке ұмтылған дүбірі еді. Ақ жайықтың ұлы дүбірінің басы еді...
1957 жыл.
Бірінші кітаптың соңы.
ТҮСІНІКТЕМЕ
1930 жылдан СССР Жазушылар одағының мүшесі, көрнекті қазақ
совет жазушысы Хамза Есенжанов өз творчествосын 1929 жылы Орал
округтік «Қызыл ту» газетінде өлеңдер, фельетондар бастырудан
бастаған.
Оның Оралда, Батыс Қазақстан облысында совет өкіметінің
орнатылуы, азамат соғысының оқиғаларын баяндайтын «Ақ Жайық»
трилогиясының бірінші кітабы 1947 жылы жазылып біткен. Бірақ
əртүрлі себептермен 1957 жылға дейін жарияланбай келген.
Романның алғашқы үзінділері 1957 жылы Батыс Қазақстан
облыстық «Октябрь туы» газетінің 25 августағы, 7 жөне 11
сентябрьдегі сандарында Ұлы Октябрь революциясының 40 жылдық
мерекесіне байланысты жарияланған.
Одан кейін «Лениншіл жас» газетінің 1957 жылғы 3, 5, 6, 8, 9, 10
октябрьдегі сандарында, «Қазақ əдебиеті» газетінің 25 октябрьдегі
санында жарияланған. 1958 жылы «Ақ Жайық» трилогиясының
бірінші кітабын қазақтың мемлекеттік көркем əдебиет баспасы басып
шығарған. Сол жылы роман орысшаға (аударған А. Ананьев)
аударылып, «Советский Казахстан» журналының № 7, 8, 9, 10
сандарында жарияланған.
1958 жылғы қазақ искусствосы мен əдебиетінің Москвадағы
онкүндігі қарсаңында роман орыс тілінде жеке кітап болып басылып
шыққан.
1961 жылы қазақтың мемлекеттік көркем əдебиет баспасы «Ақ
Жайық» романының бірінші жəне екінші кітабын қосып, 1968, 1969
жылдары «Жазушы» баспасы трилогияның үш кітабын жеке-жеке
кітап етіп басып шығарған. Онда əр кітапқа ат қойылып, трилогияның
бірінші кітабы: «Төңкеріс үстінде», екінші кітабы: «Шыңдалу», үшінші
кітабы: «Тар кезең» деп аталған.
Біз жазушының алты томдық шығармалар жинағына «Ақ Жайық»
трилогиясының осы басылымын пайдаландық.
Кезінде заманымыздың ұлы жазушысы М. О. Əуевовтен «Европа
үлгісімен жазылған біздегі бірінші роман»— деген үлкен баға алған
Хамза Есенжановтың «Ақ Жайық» трилогиясы бірден осы күйіндегідей
болып дүниеге келе қойған жоқ. Үлкен ізденіс үстінде, мол жөндеуден
өткен ұзақ жылдар жемісі.
Онда еңбекші таптың бақыты үшін күрескен коммунистер бейнесі
өте нанымды бейнеленген. Романдағы Петр Дмитриев, Бақытжан
Қаратаев, Павел Червяков, Петр Парамонов, Меңдікерей Епмағанбетов,
Əбдірахман Əйтиев, Иван Белан бəрі де тарихта болған адамдар.
Көркем əдебиет қаһарманы өмірде болған қайраткерлердің құр
көшірмесі ғана емес. Сондықтан да романдағы Əбдірахман Əйтиев пен
Меңдікерей Епмағанбетовтің Белан мен Гречконың бейнелерінде
көркемдеу құралымен сырланған жолдар баршылық. Сондай-ақ Хакім
бейнесі де жеке бір адамның өмірінен алынбаған. Көп адамдардың
бойында бар қасиеттерді бір басына топтаған жиынтық кейіпкер.
Жазушының өз сөзімен айтқанда: «Хакім бейнесін сөзбен кестелегенде
автордың көз алдында төрт адамның кескін-келбеті тұрды. Олардың
аса елеулісі— Сермұқан Бекбатыров. Бұл азамат қайратты, саналы,
совет өкіметін нығайту жолында ерекше берілген, білімді юрист, бері
келе заң ғылымының кандидаты атағына ие болды... Екінші: Қадыр
Матжанов уездік прокурор болған. Кейін партия қызметіне ауысып,
жауапты орындарда істеген. Соңғы қызметі Аякөз ауданының партия
комитетінде бірінші секретарь. Аса адал, өнегелі жан еді. Үшінші: көп
жыл уезде сот пен прокуратурада жауапты қызмет атқарған, өзімді
тəрбиелеп, үздіксіз оқытқан əкемнің кенже інісі Хайыржан Есенжанов.
Төртінші: прокурор Қазкен Ақжаров. Осы төртеуінің ісі, өмір жолы, ішкі
рухани көркі мен сыртқы сипаттары Хакім бейнесін жасау үстінде, үй
салғанда керекті кірпіш — тастай «қалана берді» («Жұлдыз», № 4,
1974) дейді. Қарсы топтан бейнеленген ақтардың генералдары мен
атамандары, қазақтың буржуазияшыл оқығандары мен байлары
тұрмыста қандай болса, кітапта да өз рольдеріне сəйкес өз бейнелерін
тапқан.
Əрине бұлардан басқа күрделі кезеңнің үлкен бейнесін толықтыра
түсуге қажет болған эпизодтық геройлар да аз емес. Олардың барлығы
да романдағы уақыт тынысына сəйкес бой көрсетіп, оқиға желісінің
өрбуіне қарай өсу үстінде көрініп отырған. Мұның өзі романдағы бас
кейіпкер психологиясын тереңірек аша түсуге септігін тигізген. Сол
арқылы жазушы өз кейіпкерлерін өмір сүрген дəуір шындығымен
біртіндеп таныстырып отырған.
ЕКІНШІ КІТАП
ШЫҢДАЛУ
ҮШІНШІ БӨЛІМ
Ұзын аққан, міне, Еділ мен Жайығың
Талай ерлер ерлей салған қайығын...
Сəкен.
БІРІНШІ ТАРАУ
1
Қара Оба болысының жері байтақ — бір жағы Жайық, бір жағы Есен
Аңқатысының басына қарай ойысып, жалпақ жатқан Жымпиты
даласымен ұштасып кетеді. Атпен жүрсе айналасы əлденеше күндік
бұл самиан сардаланың құбыла беті қырат та, арқа жағы ойпаң. Сан
түрлі шөп өсетін құйқасы кілемдей қара топырақты осы жазық алапты
үстінен шықпасаң көрінбейтін терең-терең сайлар мен ұзын-ұзын
өзендер ғана жарып өтіп Жайыққа құлап жатыр. Тауы да жоқ, орманы
да жоқ тақтайдай дала; алыстағы аласа адырлар мен жұмыр бел
жонайттарының үстін жаз күні қалтыраған сағым орап алып,
көкжиекпен тұтасып жатқан теңіздің төріндей етіп көрсетеді; ал
қыстыгүні: белесі мен обасын, ойпаты мен саласын қартадай сары қар
бүркеп, бетіне көз аялдар қарасыны аз күн астында тұтасып жатқан
шетсіз бір-ақ аяң.
Жайық бойын мекендеген шоғын-шоғын Кердерілер мен Тамалар
кеше жайлап мал жайып, жиегіне шұқылап егін егіп бұл ұшан теңіз
шұрайлы өңірдің бір қолтығын да игерерлік емес-ті. «Бүл жерге
өнегелі өмір үлгісін көрсететін егіншілік ісіне жетік ел қондырсаң
күрлеген өлкеге айналар еді» деп көксеген көрі Бақытжан Екінші
думаның мəжілісінде: «Ресейдегі қалың шаруа ағайындардың жері
жоғы бізге де батады, біз оларға ығысып жер беруге əрқашанда
əзірміз», деген-ді. Бірақ ағайыншыл Бақытжанның адамшылығын
ескеріп, оның өнегелі өмірді көксеген тілегіне сай қоныстану болған
жоқты. Əлсізді жаншып, теңдік тілегенді езіп үйренген отаршыл
үкімет 1900 жылдары тап сол ұлан байтақ жерге топырлатып «ел
қондырды». Бұл, əрине, жер иесі қазақ елінің қалауымен де,
қоныстанушы қарашекпеннің тілеуімен де жүргізілген іс емес-ті.
Помещиктер мен шіркеу иелерінің, құлақтар мен шен-шекпенділердің
жері мен суына «біз де адамбыз» деп көз алартқан шабаталы шаруалар
көшіру тізімінің нақ басына ілікті де, көгендеген қозыдай вагонге
тиеліп əкелініп кең сақыраға бір-ақ ақтарылды. Ол желкесінен ұстап
отарбаға малша тиелген мұжықтардың көбі бір соққыдан екі соққы
жеген «хохолдар» еді. Қазақты киргиз деп кеткені сияқты, бұл
украиндықтар да ол күнде өз аты өзіне бұйырмай хохол (айдарлы)
атанған болатын. Əрине, бұларға Жайықтың оң жағасын бүтіндей
иемденіп қалған казак-орыстардың арасынан орын «ауысқан» жоқ,
«бар, ана киргиздармен қырылысыңдар» дегендей, бұл Украина
егіншілерін əміршілер қазақ жерінің қақ ортасына — үлкен өзеннің
қорғансыз жатқан арғы бетіне апарып тастады. Сөйтіп қазақ даласы
ескі Қара Оба болысының жерінде Федоровка, Богдановка,
Покатиловка, Алексеевка, Долинка, Керенка, Павловка деген селендер
пайда болып еді.
Басында жер қожасы Кердерілермен қонысты тартып қонған
қарашекпендер арасында қырық пышақ ұрыс-талас та, жазы-қысы
үзілмейтін дау-жанжал айтыс та болып жүрді. Бұл, əрине, жер-су
жетпегендіктен емес, түсінісудің тапшылығынан туған егес еді. Біртебірте ішкі беттен келген бейнетқор егінші елдің жер жыртып, егін
еккенін, қала боп үй салғанын, мектеп ашып бала оқытқанын көріп
қазақ еңбекшілері де кəсіпке араласа бастады, бірден екі
отырықшылық тұрмысқа қарай бет алды. Айлар, жылдар өтіп жатты.
Жері мен суы, базары мен кəсібі аралас бұл көрші қонған
қарашекпендер мен қазақ ауылдары мидай араласа бастады.
Таныстықтан тамырлыққа жол ашылды. Қазақ тілі мен орыс тілі егіз
тілге айналды. Келе-келе өгей ұлдай патша үкіметінен көз түрткі
болып өскен бұл жағадағы ұлты басқа екі ел ағайынды адамдай қол
ұстасып, басына бостандық, еліне теңдік алу күресіне бірге аттанатын
күн де туды.
Орал ойранынан кейін Əбдірахман Қара Обаға ай жарым дегенде
оралды. Бірақ ол Жайық жағасындағы өзінің аулына да, адамы шетінен
таныс Федоровка селосына да бармай, қырдағы Əжі ағашына келді.
Əжі ағашы Богдановка селосының түбінде, ертеректе ел жайлап, қазір
шабындыққа айналған шөбі мол, суы тұщы, ауыл табанынан
қырғарырақ тұрған бір тамаша сала еді. Былтырдан қалған бір кебен
пішен мен жапанда тұрған жалғыз ағаш жолаушыға аялдау үшін əдейі
қойғандай — түбі əрі көлеңке, əрі ық.
Күн кешке айналған шақты, күндізгі ыстық алдақашан бəсеңсіп,
ағаш түбі тіпті салқын тартып қалыпты. Əбдірахман сол көлеңкесі
ұзарған ағаштың саясына етбеттеп жатыр. Даланың мұрын мейірін
қандыратын қышқылт жұпары — киік отын иіскеп-иіскеп қояды. Он
бес шақырым жер жаяу жүріп келген адамға көкорай үстінде көлбеп
дем алған қандай жақсы! Ол Қаленнің мінгізіп жіберген атын да, ат
алып қайтуға қасына қосқан баласын да «Қырық үйдің» жерінен асқан
соң, Ащыбұтақтан кері қайтарып жіберген. Көлденең көрген адамға
майданнан қайтқан солдат сияқты: сақал-мұрты қырылмаған, етігінің
жұлығы аппақ, күнге күйген сүр гимнастеркасының түсі қуарған ақ
шатыр сияқты, үсті де шаң-шаң. Бірақ ол кездескен адамға: «Мына бір
қыстан қалған пішенді мал бүлдірмесін деп орлай келіп едім, күн де
ыстық болды. Əбден қалжырадым...» демекші. Бұған жұрт нанарлық та.
Не көп майданнан қайтқан солдат көп,— олардың ел шаруасынан ала
бөтен көзге түсетіні де күнге күйген гимнастеркасы мен əскер етігі
жəне бəрі де бірнеше жыл қолына тимей, азапты соғыстың құшағында
жүріп азып, сағынып зар болған үй шаруасына өші бардай-ақ жантəнімен кірісіп кеткен. Қай селоны алсаң да үй төңірегін тараштаған,
шалғы көтерген, ат суарған, арба оңдап жатқан солдат киімді шаруадан
көз сүрінерлік. Қазақ ауылында бір-екі жылдан бері сұр шинель мен
сұр гимнастерка киген шаруалар толып кетті.
Сөйтіп Əбдірахман «ор қазған солдат киімді шару а» болып жалғыз
ағаш түбінде дем алып жатты.
Жусанын иіскеп, бетегесін жастың етіп талай аунаған, жаз
күндерінде жылқы күзетіп талай түнеген бұл кіндік кескен жер елі мен
үйін сағынған Əбдірахманға салулы төсек, салқын үйдей көрінді. Ол
əлденеше рет аунап түсіп, етбетінен де, қырынан да жатып Қара
Обаның кешкі сағым орай түскен жасыл қырларын көзі тойғанша
қарады; шалқалап жатып айдын шалқар аспанына көз жіберді; ойпаң
салаға орын тепкен орыс деревнясының алыста жатып үйлерін
санады. Бəрі таныс, бəрі жақын жер мен ел! Бəрі де кеше ғана көріпкөрісіп жүрген жандар! Қандай рахат сақара! Жүрекке өзгеше жылы!...
Ол əлдене бір қиял тербетерлік алдағы өмірдің аса айқын болмаса
да, бақытты, шатты, даңқты суреттерін көз алдына зорлап
елестеткендей болып жатып көзі ілініп кетті. Қанша уақыт өткенін
көзін ашқаннан кейін батуға таяу тұрған күннің ұясына кіріп
кеткенінен ғана шамалады, он-он бес минут қана өткен шығар. Бірақ
көп уақыт сияқты. Өте көп уақыт! Қатты дауыл соғып жердүние
солқылдап тұрғандай, ысқырған желдің дыбысы құлаққа келеді...
Басын көтеріп алғанда алдымен оның көзіне пішен жақтан келе
жатқан жаяу адам түсті. Қалың шөпті жапыра басып жақындап келеді.
Қолында таяғы бар шаруа орыс. Ысқырған жел болып естілген осы
жаяу адамның шалғынмен жүрген аяғының дыбысы екен. Əбдірахман
басын көтерген күйі, орнынан тұра қоймай, екі аяғын көсіліп отырды.
Төрт-бес қадамдай-ақ жерге келіп қалған бұл адамның түрі де, киімі де
қырдан келе жатқан шаруа екеніне күмəн келтірерлік емес. Сонда да
сергек ұйықтап, сақ жүріп қалған революционердің оң қолы
ақырындап ішкі қалтасына қарай жылжыды. Бұл қимылды келген
шаруа сезген, сезбегенін кім білсін, əйтеуір ол Əбдірахманның күні
бұрын дайындап қойған жауабының үстінен шықты.
— Солдат молодец!— деді ол. Сөйтті де арғы жағын қазақша сөйлеп
кетті.— Пішенді жақсы орлагансін! Малға шаштырмай, вақытында
қандай ақылды жұмыс істегенсін? Мен анада көріп едім: осы пішенді
бір өгіз иіктап жатыр еді. Сабанга түскен өгіздікі арка кішиді. Пішенге
сүйкенеді. Өгіз пішенді көрсе құтырып кетеді. Осы күні ат аз, өгіз көп.
Сен жақсы орлайсын; терең орлайсын. Окоп қазып үйренген
солдатсын, а? Солдат жұмысқа жақсы. Молодец!
Əбдірахман оның мақтағанына емес, жайбарақат жүрген момын
шаруа екеніне жəне жасының өзінен əлдеқайда үлкен екеніне қарап
өте-мөте жылы үнмен:
— Здравствуйте, дед, здешний,— деп сұрады.
– Здрасти, здрасти. Осы жердікі. Мына Боғдандікі,— деді шаруа. Ол
мақтауға əбден тұрарлық. Пішен иесі (кім екенін Əбдірахман білген
жоқ-ты) кеше ғана бетін жайпақ, астын тап-тар етіп жəне ара-арасында
ат жалындай қыр қалдырып бөлмелеп орлапты; келген мал аттап та
өтерлік емес, ордың ішіне түссе айналып та шыға аларлық емес.—
Бағана Əбдірахманның өзі де қарап тұрып шаруаның адам сүйсінерлік
əрі шебер, əрі мұқияттап берік орлаған орына қатты риза болған еді.
Ол мына шаруаның ыңғайына екі ұштылау етіп жауап қайырды.
— Келісті орлаған дейсіз бе? Əрине, кім орласа да еңбегім зая
кетпесін деп мұқият орлауға тырысады ғой. Бірақ шаруа байғұстың
пішеніне түсетін мал қазір көбейіп тұр ғой, кəрия. Ана атты казактар,
өгізден де жаман. Бейнеттеніп шапқан шөбіңді жаздың қақ ортасындаақ аттарына жегізіп бітірді. Ауылға келсе болды — аттарына шапқан
шөп салдырады. Мұндай екі аяқты айуанды мен өзім бұрын-соңды
көріп-білген жоқ едім. Сіздердің Богдановкаларыңыз аяқ асты емес.
Мойны қашық жерде, əдейі арнап келмесе кез келгені соға бермейтін
шығар,— деді.
Көмейден шығатын «Ң» мен «Ғ» сияқты күңгірт дыбыстарды ғана
жіңішкертіп айтқаны болмаса мына шаруа орыс, қазақ тіліне судай
көрінді. Жəне өзі қазақша сөйлеуге құмартып қалған адамдай,
орысшаны қойып, қазақшаға ауа береді. Сондықтан оған жауапты
Əбдірахман да өз тілінде қайырды. Ал, шаруа бара-бара тілге де,
астарлы сөзге де жетік екенін, тіпті, саясаттан да құр алақан емес
екендігін дəлелдей түсті.
— Мына сияқты сен қазған ордай етіп, екі аяқты айуандарға да op
қазып, алдын бөгеп қою керек,— деп күлді шаруа.— Ол соған құлап
мойнын үзіп алсын, а... сен өзің қай ауылдансын, Сүгірбай ма, Кисік
ауылы ма? Əлде Жарма ауылы жақтан ба?
«Мынау менің өзімді танып тұрған қу ғой. Барлық ауылдың атын
білгенде, мені де талай көрген шығар...» — деп ойлады да, Əбдірахман
күліп:
— Кəрия, отырыңыз. Мен Сүгірбай ауылынікімін. Ал, сізге шынын
айтайын: бұл орды мен орлағаным жоқ, бірақ кім орласа да ерінбей
еңбек істейтін адал шаруаның қолы көрініп тұр. Сіз де жақсы байқаған
екенсіз. Бұл орға өгіз түсе алмас. Ал, екі аяқты айуандарға орды менен
басқалар, яки шаруалар, мына сіз сияқты адал ниетті шаруалар қазып
жатқан жоқ па? Мен сіздің Богдановкаларыңызды жаппай ор қазуға
шықты деп естідім...— деді.
Ол қарттың өзі бастаған жұмбағын өзі қалай шешер екен деп,
жүзінен де жауап іздегендей бетіне қадала қарай қалды. Бірақ шаруа
Əбдірахманның сұрағына тура жауап қайтармай, көзінің астымен
қадалған Əбдірахманға бір қарап алып өз ойын түптей түсті.
Сүгірбай ауылынікі болсаң, мен білмейтін ол жерде кім бар? Көзге
түсетін жігіттер Айтеке мен Нісеке тұқымы. Айтеке баласы
Оральскідегі казактар бунтында ұстатпай кеткен дейді. Əлде сен
солмысың?! Айтекеге ұқсайсың! Мен көрмеген едім,— ол болсаң сен
бұрын шетте, Күйікқалада жүрдің... Жарайды, айтбасаң да болады.
Сүгірбай ауылында карательдер жатыр дейді. Олар Парамоновты да
іздеп жүрген көрінеді. Бізге де келді...
Əбдірахман сасып қалды. Бұ бəрін білетін адам болып шықты. Ол
жалма-жан тая жауап беру ниетімен қарсы сұрақтап сыр тарту əдісіне
көшті.
— Кəрия, оны сізге кім айтты?
— Нені айтасын?
— Айтиевтердің атамандар қолынан қашып шыққанын кімнен
естідіңіз?
— Естідік. Біздің Михаил Макеевичтен естідік. Хабар ертеңінде
келді. Жаман хабар жата ма. Ізінше карательдер де келді. Михаил
Макеевич деп мен Довженконы айтамын. Мен сезіп тұрмын сен
Довженконы да, Петр Петрович Парамоновты да білесін. Менің ішім
сезеді. Сен білесін ғой жасырма,— деді шаруа күліп.
Орал советінің атқару комитетіне мүше болып сайланған Парамонов
пен Богдановканың басшысы большевик Довженкомен кездесу үшін
Əбдірахман тап осы жерге келген-ді, ымырт жабылғанша аялдап,
селоға өз бетімен елеусіз түрде кірмекші еді. Ал, мына ақпейіл шаруа
көп нəрселердің ұшын көрсетіп тастады. Сондықтан Əбдірахман
жолдастарын анықтап сұрауға бел байлады.
— Кəрия, мен Довженконы да, Парамоновты да бұрын көріп едім,
екеуімен де таныспын. «Оларды сен білесін» деп сіз дұрыс болжап
тұрсыз. Ал, Довженко қазір үйінде ме?— деп сұрады Əбдірахман.
Əбдірахман кəрия деп сөйлегенмен бұл шаруаның жасы елуден көп
жоғары емес-ау деп шамалады. Бойшаң келген таразы адам; таяуда
қырған сүйір иекке көк бурыл қылтанақ қайтадан қаптап келе жатыр
да, ал ұстара тимеген қою мұрт əлі қоп-қоңыр, оның ішіндегі азыншоғын ақ талдар көзге аса ілінерлік те емес: үлкен қырлы мұрны мен
тік маңдай жүзіне жарасты сұс беріп тұр; бірақ бет əлібі ызғарлы емес
— кез айналасындағы жұмсақ сызықтар мен оның жұқа өңі, əсіpece
сөйлеген кезде күле түсетін көз құйрықтары жылы шырайдың белгісі
сияқты. Бетіне қарап отырып: «Ақылың да, сұмдығың да мол шығар,
бірақ тегің мейірімді жансың ғой», деп бағалады Əбдірахман.
— Айттым ғой оларды білетініңді мен бірден шамалап едім, жолдас
Довженко бүгін селода,— деді ол Əбдірахманға таман жақындай түсіп,
— ол да қашып жүр. Үйінде жатпайды. Бірақ біз өз адамдарымызды
зəбірге бермейміз. Сен жасырма, кімсің, айт. Оларға айтатын сөзің
болса жасырма...
Əбдірахманның жүрегіне кəрияның сөзі елжіретерлік бір аталық
мейірім құйып жібергендей болды. Оның қиылғандай сұрап «кімсің
айт» дегендегі лебізі шексіз есіркеген үн боп естілді. «Енді сақтың етіп
бұл адамға жөн айтпау күнə болар» деген оймен ол:
— Біз оларды зəбір-жапаға бермейміз деген сөзіңіз саналы адамның
ғана аузынан шығатын адамшылық сөз. Мұны езілген еңбекшілердің
ғана шын тілектес адамдары айта алады. Мұндай бауырмал, ерлік
сөзіңізге рахмет. Мен сол екеуінің жолдасымын. Сіз мүмкін танып та
тұрған шығарсыз. Менің атым Əбдірахман, фамилиям Əйтиев,— деді.
— Моисей Кисляк, Богдановка селосынікімін,— деп шаруа
Əйтиевтің жанына қазақша жүгініп отыра қалды да, қос қолын беріп
амандасты.— Мені сіз танымайсыз, Айтиев жолдас. Бұрын көрген
жоқсыз. Бірақ мен сізді шырамыттым. Ініңізге, əкеңізге ұқсайсыз. Басқа
əңгімені селоға барғансын жолдастарың айтар. Жүріңіз.
— Рахмет, ақсақал, көп рахмет. Жылы сөзіңізге сансыз рахмет.
Кисляк балаша күліп, өзінің топшылағанын дəлелдей түсті.
— ...Мен сіздің пішенші емес екеніңізді əп дегеннен білдім. Сонда да
хитрить еттім: солдат, орды жақсы қазғансын дедім. Ор қазған кісі
терлейді, шаршайды, қолдары күлбіреп кетеді. Сіздің қол күрек
ұстамаған қол, оны ап дегеннен көрдім. Сонсын темір күрек те жоқ қой
сізде,— деп күліп айнала бір қарап алды да: — етік жүлігі ағарған көп
жүріп аяқ ауырған, гимнастерка күнге күйген. Алыстан келгенсін,
шаршап келіп көз іліндіріп жатқансыз. Ана «кірік үй» жақтан. Ащы
бұтақтан келгеніңізді мен көрдім егін басында отырып. Дұрыс па,
Айтиев жолдас. Кəрия біле ме?
— Дұрыс, кəрия, бəрі дұрыс... атыңызды қалай дедіңіз, кəрия?
— Моисей Антонович Кисляк.
— Моисей Антонович, арғы жағын айтпай-ақ қойыңыз. Мұндай
кезде кімнің кім екенін сұраспаған да жақсы. Ал, Довженконы сіз
хабарлап маған жіберсеңіз жақсы болар еді.
— Жоқ, өзің жүр... өзіңіз жүріңіз. Жуынып, тамақ ішіп, сақал алып,
ұйықтап алыңыз. Мен өзім күзетіп тұрамын, ешкім келмейді. Келсе де
жасыратын жер бар,— деді Кисляк Əбдірахманның қолын ұстап
жалынғандай пішінмен.
Село алыс емес еді, бұлар оған андағы-мұндағы көзден жасырып
жетпеген кезде келіп жетті.
Жолшыбай əңгімешіл Кисляктің кім екенін білгісі келіп Əбдірахман:
— Қала жақта не болып жатқанын білмейсіз бе? Үлкен фронт
жақындады деген əңгіме естілмей ме?— деп сұрап еді.
Кисляк оған:
— Менен ондай əңгімелерді сұрамаңыз. Мен шаруа кісі, ауыл
арасының кəкір-шүкір əңгімесі болмаса, ондай үлкен жайларды
білмеймін,— деді. Сөйтті де морт қайырған жауабы Əбдірахманның
көңіліне келіп ауыр алып қала ма деген адамдай жалтаң-жалтаң қарай
берді. Қонақ есебінде мүсіркеп алып келе жатқан бұл жұрт үшін бейнет
шеккен жанның көңілін көтеруге тырысты ма, болмаса басқа бір ниеті
болды ма, əйтеуір ол:
— Киргиз көршілер бай ел. Мен көп араластым, екі-үш жыл
Меновой дворда жұмыс істедім. Сонда киргиз көршілерімнен тіл
үйрендім. Богдановкаға келген соң да ауылмен араласып тұрамын, ана
Қожалар тамыр, күнде барып тұрамын, қымыз ішемін, жақсы адамдар,
— деп қазақ көршілерін мақтады.— Біз жарлы селомыз. Бір сиыр, бір
аттан басқа мал жоқ. Көбінде ат та жоқ. Егін де мəз емес. Жер жыртуға
күш те аз. Бір-екі семья ғана күйлі тұрады,— деді.
Шынында да Əбдірахманның көзіне дəулетті селоның пішіні келе
қалмады. Жері құйқалы, суы мол, аяғы бөгетті Тереңсайдың бойын
қуалай салған кішкене үйлердің бəрі біркелкі. Төбелері сабанмен
жабылған. Алыстан қарағанда жағалай тіккен егіншінің қосындай
шошайған төбелері ғана көрінеді. Шағын аула, жинақты қораның
төңірегінде мал басы көзге іліне бермейді. Өзі ұзын, өзі жалғыз
көшенің екі жағы осы сияқты тізілген төрт бұрышты үйлер ғана. Село