Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 09

Total number of words is 4039
Total number of unique words is 2311
35.4 of words are in the 2000 most common words
49.9 of words are in the 5000 most common words
57.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ол артына қараған жоқ — көздері жан-жағы мен алдындағы дүниені:
сонау көкті, көкжиекті, көз жетерлік жердегі қарасынды, үйлерді,
адамдарды, жанды-жансыз нəрсенің бəрін біржола шолып өтті. «Өңім
бе, түсім бе?» деп ойлады ол. Бəрі өңі: анау козлодағы шіренген атшы
да, көшевкеде отырған чиновник те кəдімгі адамдар; қақпа алдында
күрек ұстап іргенің суын жырып ағызып жатқан адам да, əлденеге
асыға, аяқтарын тез-тез басып жүріп бара жатқан əйелдер де тірі
жандар; темір қиықты үйлердің үстіндегі қары еріп жоғарыдан су
сорғалап тұр; тұрбалардан жіңішкелеп шығып көмескі көгілдір түтін
əлсіз көтеріліп жатыр...
Бəтеңкесінен су өтіп аяқтарының дымқыл тартқанын, шалбарының
балақтары əрі лас, əрі малмандай болғанын ол жаңа ғана байқады.
Үстіне көз жіберіп еді: формалы мауыт пальтосы ұйпа-тұйпа, шалбары
жан көрерлік емес, салтақ-салтақ көйлегінің жағасы қап-қара кір, тіпті
бет-ауызы да баттасып тұрған сияқты көрінді. «Мына түріммен
жұртты үркітермін» деп ол жалма-жан Губернатор көшесінен
бұрылып, Причаганка көшесіне түсті, пəтеріне тезірек жетіп, жуынып,
таранып, таза көйлек киіп, пальтосын тазартып көшеге шықпақшы
болды. Үш күннен бері жадынан шықпай, əлдекім иемденіп қойғандай
қызғанышты сезім уына бөлеген Мүкарама көз алдына келді. «Не
айтпақшы? Мені қайда кетті деп ойлады екен? Не деп айтамын, не
үшін түстім деймін түрмеге? Масқара... Өліммен тең нəрсе... Халықты
қамшымен айдап үйренген топас, дөрекі солдафон казактардың
қылығы... Алда нақрұстар. Ең болмаса қылмыс жасаған адамдарды
айдасайшы түрмеге. Анау шал, анау адвокат, анау шаруа, анау татар
жұмысшысы, не жазығы бар олардың?! Оқушылар ше?! Тфу,
держимордалар16 билеген Ресей-ай!»
Үйіне кіріп келгенде кітап оқып отырған Сəлмен оны ұшып
түрегеліп құшақтай алды.
— Тірімісің? Қайдан, жер астынан шықтың ба? Мына бас кесер
казактардың бірі турап тастады ма деп үш күннен бері ойлағаным сен.
Қай жаққа зымзия болдың, шырағым-ау?
Хакім Сəлменді бір жыл көрмеген адамша, құшақтап, қысып бетінен
қайта-қайта сүйіп-сүйіп алды.
— Сен сұрама, мен айтпайын қайда болғанымды. Дантенің жазған
жаһаннамы — ұжмақ сияқты менің түскен жеріммен салыстырғанда.
Бүгінгі арқасынан таспа алғандарды ойласам денем түршігеді, тфу,
малғұндарай... қағынған заманның қара қасқа əміршілері!..— деді ол.
— Түрмеге түсіп шықтың ба?
— Енді не деп едің. Тек тезірек кету керек мына сұмырай жерден.
Хакім болған оқиғаны Сəлменге бастан-аяқ айтып берді де:
— Айналайын, ешкімге айтпа менің мұндай масқараға
ұшырағанымды. Дирекция біле көрмесін... əсіресе Мүкарамаға лəм деп
тісіңнен шығара көрме бүл сұмдықты,— деді.
— Тоқта, саған записке жазып кетті.— Сəлмен кітаптың арасынан
Мүкараманың хатын алып берді.
Хакім жалма-жан хатты ашып оқи бастады. Хат өте қысқа жазылған
еді.
«Хакім! Сізге мен үш рет келдім, үйіңізде болмадыңыз. Қайда
кеткеніңізді жолдасыңыз да білмейді. Мен сіздің қалаңыздың есімін
оғаш деп əзілдейтінім есіңізде ме? Міне, енді мен сол қалаға іске тұруға
кеттім. Ана сіздің Ехлас доктор мені сестралық орынға тағайындады.
Менің абиым соны қалады. Аби ақылды кісі əм рақымсыз адам,
айтқанын істетпей қоймайды. Мен оны ғайбатламаймын, қақиқаты
сол. Оның айтқанына көнбеуге болмайды...
Сол енді, сіздің қалаңызға кеттім. Келіңіз! Келіңіз! Келіңіз! Күтемін
сізді! М. К.»
— Жүріп кетті ме?— деп сұрады Хакім сұрланыңқырап.
— Жə, кеше кешке, жə бүгін ертемен жүрмекші. Бүгін келмеуіне
қарағанда кетіп қалған шығар. Ал, жуын, демал. Түрің көп нəрседен
хабар беріп тұр,— деді Сəлмен аянышты пішінмен.
ОН ЕКІНІНІ ТАРАУ
1
Аспан сұп-сұр. Ауа дымқыл. Тыстан үйге ауыр ылғал иіс келеді.
Қос қара атпен Һарон төре қалаға енген күні өзен жақтан шығатын
Мостовая мен Губернатор көшесінің түйіскен жеріндегі кішкене үйде
Əбдірахман отыр еді. Адам қамығарлық қыбырсыз жым-жырт көшенің
ажарсыз түріне, аула ішіндегі күректі ебдейсіз ұстап, іркінді сары суды
ағызып жіберу əрекетіне кіріскен əйелдің дəрменсіздеу қимылына ол
терезеден қынжылғандай, қабағын түйе қарайды. Сəлден кейін ол үй
ішінде жай адымдап олай-бұлай жүре бастады. Екі көзі қырып жуған
сарғыш еденде; көзінің алды кілмік тартып, ажары сынып қалған;
күреңіткен бетінің қызылы жоғалып едəуір солғындапты. Ол ойлапойлап бір түйінге келгендей болады. Ойдың ұшы алыс, сонау шеті жоқ
қазақ даласы сияқты, қырқа-қырқа жалдардан асып жатыр; бірақ ой
жазғы сағым сияқты көзге елестеп жап-жақын көрінгенмен, қолға
қашық...
...Қыр суреттері көз алдында. Жазғытұрым қандай əсерлі. Анау
Барбастау, əрі ассаң бұлдыраған алыстағы белдерде бірте-бірте
айқындалып, жоғары көтеріліп, жақындай береді. Сонау «Сырым
шыққаннан» бергі үлкен жазық алақаныңның үстінде тұрғандай
Борғумаштан арғы Ханкөлі жайып тастаған кілемдей, аяқ астында
жатыр. Əдемі дала, қарауға көз тоярлық емес... Жалғыз-ақ қимылсыз,
ел сирек, ақ қағаздың үстіне əр жерден қойған ноқат сияқты. Көрінімкөрінім жерде екі-үш үй, біріне жетсең арғы жағы тағы сондай қиыр
дала, тағы да сондай бытыраған ел, тып-тыныш сахара, көзге ілігер
ныспы нəрсе жоқ. Жайықтың Ресей беті сияқты шоғырлы, жиынтық,
жыбырлап жатқан тіршілік белгісінен жұрдай, не бір завод тұрбасы, не
бір темір жол вышкасы жоқ, жылмағай дала, қалғыған дүние...
«Ояту керек!— деді ол естірте ернін жыбырлатып,— тезірек
сахараға шығу керек, дала жанданып, сілкінер шақ келді; ел сергіп,
дүрлігер кезең жетті. Қозғалар, қимылдар, оянар уақ...»
Оның құлағына алысырақтан шыққан бір дүмбір естілгендей болды
да, ойы бөлініп елегізе түсті. Бірақ анық ешбір дыбыс білінбеді. Ойға
қайта оралды. Енді тағы да тыныштық тапқызбай ояу кезде ойға шыр
айналып соға беретін түрмедегі басшылар түсті. «Партия жұмысын
өзіміз басқаруымыз керек... Атқару комитетінің мүшелері басқаруға
міндетті...» деген Дмитриевтің соңғы сөзі қарсы алдында үлкен
жазумен орап-орап ірі етіп жазып қойғандай елестейді...
...Жоқ, қоңырау дыбысы. Əбдірахман терезеге таман келіп құлағын
қайтадан тосты. Анық қоңырау. Дүмбір бірден ашығырақ айқындала
берді. Сəл уақыттан кейін ол терезеге еріксіз жақындады. «Мұндай
кезде күймелі жолаушы кім болмақ!» Терезенің пердесін ақырындап
қолмен сырып қарап, көпір жақтан бері қарай келе жатқан шаналыны
көрді. Шананың алды-артында желе шоқытқан қошаметші салт
аттылар...
Шанада отырған Һарон төрені Əбдірахман бірден таныды да бар
ойы, бар назары соған ауды.
Көшенің шалшығына қарамастан шанада мейлінше шіреніп өзіне-өзі
палуан, тіпті салтанатты жүріспен төре үй деңінен тез өтіп кетті.
Салт аттыларымен ат шана өтіп кетсе де, Əбдірахман терезеге
сүйеніп ұзақ тұрды. Ол қалаға еркіндеп енген Һарон Қаратаевты ойлап
тұрды.
...Екінші Николай тақтан түскенде лауазымы шарт сынған, хан
тұқымы, сұлтан атақты Һарон... Сарқырап тасыған көктем суы түбімен
жұлып ағызып əкетіп, бір қалтарысқа іліккен шөке сияқты, тасқын кері
серпкенде бұл да кейін ығысқан. Ғажап! Бұдан екі жыл бұрын окопқа
қазақ жастарын алғанда июнь жарлығын патша ағызам атынан елге
еғлан еткен Һарон! Бұл жарлыққа қарсы тұрғандарды түрмеге, бас
көтергендерді каторгіге айдаған Һарон. Кəрінің еңсесін түсірген,
жастың өмірін жер еткен Һарон. Обыр империяның тəртібін қалғымай
күзеткен, сол үшін дəреже, шен, орден, атақ, бақ иесі болған сұлтан.
Қақпақтыда үлкен имениясы бар, жері шұрайлы, зор дəулетті,
құдіретті сұлтан. «Сақтай гөр, тəңірім, патшаны!» деген дұғаны күніне
үш мезгіл тағзыммен оқитын сұлтан. Енді контрреволюция шоғын
үрлеп өрт шығаруға, ақ генералдармен бірге жұмысшы мен шаруа
қанын ұрттауға келген... Революция жаршыларын атуға, асуға келген...
сұлтан!..
Сұлтан полицмейстердің қалаға келуі Əбдірахманның қырға тез
аттанып кету ниетін жеделдете түсті; сонымен бірге ол қаладан шыға
алмай қалған Совдеп қызметкерлерін құтқару жолдарын да шешті.
«Бүгіннен, əрі кетсе ертеңнен қалмай жүріп кету керек, əйтпесе
кештік етеді» деп ойлады.
2
Атты казак шолғыншыларынан саябыр арт жақ көшемен көлденең
көзге елеусіз Мағрипаны жіберіп, Əбдірахман гимназист Шамиль
Қаратаевты шақыртып алды.
Талдырмаш келген қараторы жас гимназист Əбдірахманға тосырқап
қалғандай қарайды. Оның дөңгелек көзі кірпігін қақпастан қадала
қалатын əдеті бар еді. Бұл жолы ол тесіле қараған жоқ, Əбдірахманның
тұла бойын, жүзін барлап қарады, оның өн бойынан үлкен өзгеріс
тапқандай болды. Жігіттің таңырқағанын сезіп Əбдірахман:
— Сұлтан Қаратаев қалай таныр екен мұны деп, қарап тұрсың ба?
Таныр, қарағым, таныр. Сыртыңды қаншама өзгертсең де сұлтанның
жылан көзінен жасырына алмассың. Қалай, өзгеріппін бе?— деді.
Əбдірахманның көзінің қиығы күлімдей түсті, Шамиль оның сөзіне
түсінбей қалды. «Жылан көз сұлтан...» деген зəрлі теңеу бүтін Қаратай
тұқымына тағылған кінə сияқтанды. «Бұл не деген сөз? Əлде папаммен
екеуінің арасында келіспестік бар ма?» — деп ойлады.
— Əбдірахман аға, мен сіздің сөзіңізге түсінгенім жоқ, бір айтқанда
ұға қоймайтын топастығым үшін кешірім сұраймын. Сізге қараған
мəнісім: түріңіз жан танырлық емес, тамаша өзгеріпсіз, соны көріп:
«Менің папам да осылай етсе болмас па?» деген ойға келіп қарап едім.
Қаратаевтар сізді неге танымасын, танымай кететін такаппарлық
бізде болмаса керек...
Əбдірахман күліп жіберді.
— Сен шынында түсінбей қалған екенсің, бұған менің өзім кінəлімін.
«Сұлтан» деп мен Һарон Қаратаевты айтып ем. Соның жылан көзінен
жасырыну қиын деп едім. Ғафу ет, айналайын, сені айтып тұрғаным
жоқ. Сендер келешектің қырағы көзді Қаратаевтары боласыңдар ғой.
Мен ана патшашыл төрені айттым...
— Аға, ол кісі алыста қысылмасаңыз да болады.
— Əңгіме соның алыста емес, жақында болғанында, Осыдан бірер
сағат бұрын менің тереземнің алдынан өтіп кетті. Мына жау жағадан
алып жатқан кезде ол бізбен құда болу үшін келген жоқ. Өзің айтқан
папаңды тезірек қаладан шығарып əкетуің керек, əйтпесе аталас
екенмін деп Һарон мұсылмандық жасамас, қайта су түбіне жіберуге
тырысар. Міне, сені сол үшін шақырттым. Бакеңнің өзі қай жерде,
кімнің үйінде қазір?— деп сұрады Əбдірахман Шамильден.
— Папам Нұртазанікінде.
— Қай Нұртаза?
— Кəдімгі молда Нұртаза.
— Не істеп жатыр? Кетейік деп ешнəрсе айтқан жоқ па?
— Жоқ, айтқан жоқ. Папа, саған да тиеді ғой, қаладан жасырынып
шығып, елге кетейік десем: — Елден таппай ма мені? Мына сақал,
мына түрмен қайда жасырынбақпын. Елде қайта жасырынбақ ойнаған
баладай мен мұндалап тұрмаймын ба? — дейді. Жəне оның үстіне
Ленинге хат жазып отырмын, соны бітіріп жіберуім керек,— деп жан
кірмейтін абыстай бөлмесінде Думаның отчеттарын оқып отыр.
— Əй, Бəке, Бəке,— деп Əбдірахман басын шайқады,— бала сияқты
бейғам жан. Нағыз жарықтық адам. Тапқан екен жасырынатын жерді!
Қысып сұраса ана генералдардың қолына Нұртазаның өзі жетектеп
апарып береді. Қазір Һаронның тыңшылары өре түрегелді... Һаронның
атшысы қандай адам?— деп сұрады Əбдірахман гимназистен.
Шамиль екі иығын көтере түсіп, аң-таң болды да:
— Бір жалшы, қандай деуге болады оны— өмірі атшы болып келеді.
— Сен Һаронның атшысына бар да «Сұлтан саған менің папамды
Мынанайға шейін ат шанамен тез апарып тастасын» деп айтты де.
Өзің Һаронның адъютанты болып киін де, салт атпен шананың алдына
түс. Жолдағы казактарға: Оберполицмейстер сұлтанға жол бер!— деп
ілгері аса бер. Бакеңе де бір формалы киім табарсың, тап осылай етеді
деп орысы да, қазағы да ойламайды, мұны ешкім байқамайды да. Тек
тез қимылда, батыл қимылда. Əйтпесе Бəкеңді қамайтыны анық.
Шамиль бұл айлаға түсіне қалды, көздері жайнай түсті.
— Тек папам көнсе?— деді ол Əбдірахманға кірпігін қақпастан
қарап.
— Мен қағаз жазып беремін. Көнеді.
Əбдірахман жалма-жан қағаз жазды, ойланбастан тез жазды жəне
көп жазды. Жазған қағазын басынан аяғына дейін шапшаң шолып өтті
де:
— Қақпақтыда жатып қалмасын, тез Ақтөбеге асып кетсін. Сен өзің
бірге бол. Бəкеңе көмегің тиер. Сол жағынан Орынборға келсеңдер,
телеграмды да, хатты да жеткізерсіңдер Мəскеуге. Ал, бала, бұл бір
аққа тəуекел іс. Батыл қимылдамасаң босқа өлесің. Түсіндің ғой?
— Түсіндім, түсіндім.
— Түсінсең жолың болсын, жолдарың болсын. Бəкеңе сəлем айт.
Көргенше сау бол, қарағым.
Əбдірахман Шамильдің бетінен сүйіп, қолын алып, үйден шығарып
жіберді.
3
Пысық қимылына, əзір жауап, өткір тіліне қарап түрмешілер Əмірге
өзгеше қатерін тігіп қалып еді. Оқушыларға жаппай дүре соққанда
басы-қасында болған надзирательдер оған бес «шыбықтың» орнына
жеті «шыбық» соғып жіберді.
— Тұла бойым қозғалтпайды, бірақ сонда да жатаалмадым,
бостандық дегенің адамға тамақтан да артық нəрсе екен ғой, жүргенде
көшенің тасына аяғым тимейтін сияқты. Құдай біледі, сенің бағың бар.
Біздің арқамыздан удай ашытып таспа сыдырғанда сен судан шыққан
ала қаздай құп-құрғақ шыға келдің. Маған тағы екі таяқты артық
соқты-ау, оңбағандар. Сірə, фортуна17 сені айырылмастай құшақтаған
шығар деймін,— деді Əмір түрмеден шыққаннан кейін бір сағат өтпейақ Хакімге келіп.
— Сені құртқан Пифагордың штаны ғой,— деді Хакім күліп.— Рас,
əлгі жоса мұрт начальник менің кезегім келгенде көзі былшықтанып
кетті. Ехлас доктор болмағанда менің де арқам білеудей болатын еді,
тəңір жарылқағыр, қайдан келгенін білмеймін, əйтеуір соның
арқасында аман қалдым.
— Ол болмағанда шымбайың бір шымырлайтын еді, босқа күю
деген оп-оңай. Сенің қолға түсуің қызық, біз сияқты тым болмаса
көптің қатарында да емес, лағып жалғыз жүріп, қыр көрсетушілерге де
қосылмадың,— деді Əмір ілік таққандай.
— Мұны өзім де мықтап түсіндім,— деді Хакім өкінген пішінмен,—
азан-қазан болып үлкен көш өзеннен өтіп жатқанда екі қолыңды
қалтаңа салып қызығына қарап тұруға болмайды екен.
— Сонымен жаңаны жақтайтын көпке қарай ойысам дейсің ғой?
— Бұл əлдеқашан ойланған нəрсе,— деді Хакім салмақпен,
маңдайына түскен бұйралау шашын кері қайырып тастап...— Ана, қыз
барболғыр жетектеп... Шеттеп жүрмін...
— Оның өзін бері сүйремейсің бе, жолдастарыңнан бөлініп оңаша
кеткенше.
— Бұл ойланатын нəрсе, бірақ қыз кетіп қалыпты Қызыл үнге.
— Ойлап, ойлап, ойланамын деп отырып тауық жұмыртқа салып
қойғанын өзі де сезбей қалған.
— Сөзің бар болсын сенің шөп татыған,— деді Хакім күліп.
— Қазір Зевстің колесницасына Прометейді18 мінгізеді. Жүр, көріп
қайтамыз,— деді Əмір оның құлағына төніп, дауысын бəсеңдете
жымиып. Хакім оған түсінбей қалды. Үйде бөтен адам болмаса да Əмір
оған сыбырлап Шамильдің жүрейін деп жатқанын айтты...
Бірақ бұл екеуі ноғай мешітінің жанындағы Нұртазаның үйіне
жеткенше Шамиль əкесін Һарон сұлтанның шанасына отырғызып,
Жамаққа делбесін ұстатып, өзі салт атпен адъютант есебінде жүріп те
кеткен еді.
4
Бір жұмадан бері арқадан азынай соғып, оқтын-оқтын қар
ұшқындатып тұрған ызғарлы жел кеше түнде басыла қалды да, таң
алдында құбыладан жылы леп есті. Оңтүстіктің дымқыл қоңыр
бұлттары төмендей жылжып терістікке көшті, Жайықтың үстіне
тұмандана шөгіп қыраттарды қымтай бүркеді. Өңменнен өтетін өкпек
жел ақшыл қарды көгілдірлендіріп ірітіп жіберді; күн көзін жерден
көтерілген қою ылғал жапты; кешке қарай буалдыр қоюлана түсіп
аспан боз айран болып кетті...
Көктем жаршысы сусылдақ үйрек бірінші рет бүгін қаланың үстімен
жүйтки ұшып парласқан күйі Шағанға қарай асып кетті. Əбдірахман
ауланың ішінде сыңар қолдап, тырнауышпен шөп-шөлеңді жиыстырып
жатыр еді. Бір жоғары, бір төмен зулаған үйректерді ол көзден
жоғалғанша ұзатып салды. Жыл құсы ішке белгісіз бір жылылық сезім
құйып жібергендей əлдене шаттықтың хабаршысы секілді болды. Ол
ұзақ уақыт бозғылт көкке көздерін тігіп тұрды да, ақырын ғана
күрсініп қойып, уақыт оздыру ермегіне қайта кірісті. Ерсіз Ғарипаның
кішкене үйінің шағын ауласы оған елдегі өздерінің ескі қора-жайын
еске түсірді...
Жазға салым аула іші осы сияқты сары суға батқан шөп-шөлең; мал
қоралардың іші төбеден тамшылай сорғалаған, іргеден кірген сумен
баттасқан лас, жер кепкенше құрғамайды, қыстан шыққан мал
аруақтай ербиіп көкке ауыз іліккенше төңіректе сынық шөп
қалдырмай жайпайды, қу қамысты қажалайды, шалшық сіміріп,
батпаққа толарсақтап үй айналасын кезеді. Бұрын үйде бір үлкен
қызыл сиыр болушы еді, жазғытұрым жатқан жерінде ұмтыла түсіп,
бірақ өздігінен орнынан тұра алмай қалатын. Жанбас сүйектері терісін
тесіп кетерліктей арық, бұл көтерем мұқырды Əбдірахман сан рет
құйырықтан көтеріп тұрғызған болатын. Ғарипаның сиыры да сол
елдегі үлкен қызыл сиыр сияқты арық, оның үстіне əрі буаз. Бірақ бұл
орнынан демеусіз тұрады. Қазір ол қораның жанындағы көңнің
етегінде күйсеп жатыр; көзін жұмып қойып бабына келтіріп, жақтарын
жалпақ қайзап жатыр. Оның арықтығы енді есіне де кірер емес, ендеп
жайылатын Шаған бойына кешікпей шығамын дегендей, бейғам
пішінде, сенімді сабырмен күткен жылы күннің жеткеніне əбден риза
болғандай, артқы аяғын шіреніп қояды.
Əбдірахман сиырды орнынан тұрғызып мазаламай қораның басқа
жағын тараштайды. Кейде еті көгеріп мықтап ісіп кеткен оң иығын
ақырындап қозғап-қозғап қояды, сүйегінің амандығына əлі де
күдіктенгендей оны оң қолымен барлап, үстінен басып қояды: «Бұл
жарақат ештеме емес, мұнан да зоры кездесе жаздады. Кездесті де,
бірақ ажал жоқ...»
Ауланың түкпір жақ тақтасы сықыр ете қалды. Күн мен желге
қураған ескі дуалдың басына жармасқан кішкене қолдар жалт қараған
Əбдірахманның көзіне шалынды, ойлағанша болмай өте шапшаң
тырмысқан Сəмидің басы да көрінді. Жəрдемдесіп ішке түсіріп алу
ниетімен қарсы ұмтылған Əбдірахман аяғын бірнеше аттап
үлгіргенше бала дуалдан асыла салбырап, жерге түсіп те кетті.
— Ақырын, құлайсың, мен түсіріп алайын...— деді ол.
Бірақ бала оған аяғын ентіге басып, жақындап та қалды.
— Əбдірахман ағай, үйге кіріңіз... Көріп қояды...— деді ол аптығып.
Самидің көзінде үрейлі бір қорқыныштың ұшқыны бір сөніп, бір
жанып тұрғандай көрінді, сонда да балаға сыр бермей, Əбдірахман
сабырмен ақырын ғана:
— Менің мұнда екенімді ешкім білмейді, айналайын,— деді.
Қаншама сабырлы салмақты сөйлеп қысылмай тыңдаса да соңғы
күндердің оқиғалары Əбдірахманды бұрынғыдан əлдеқайда сақ болуға,
құлағын əрбір сөзге ашығырақ түруге, көздерін қадай қарауға
үйреткен-ді.
— Мені біреу сұрады ма, əлде мен жөнінде бір сөз естідің бе? Кім
көріп қояды?— деді ол іштей тақатсызданып.
— Қайдан шыққанын білмеймін, мешіттің бер жағында қарсы
алдымнан тілмаш Құрбанов кездесіп: «Малай, тоқта мына қағазды
Əбдірахман Əйтиевке бер»,— дейді. Мен бетіне қарай қалдым да алдап
тұрғанын сезіп; «Əйтиев кім?» деп білмегенси қойдым. «Сендердікіне
келіп жүретін большевик Əйтиев» деп қабағын түйді. «Білмеймін» деп
басымды шайқадым да, кетіп қалдым. «Тоқта, тоқта, ақша беремін» деп
еді, мен қарағаным жоқ. Үйге тура қайтпай басқа көшеге түсіп алып,
жүгіре бердім. Ешкім көрмесін деп үйдің қақпасынан да кірмей ауланы
айналып арт жақтан түстім,— деді бала шапшаң сөйлеп.
Əбдірахман Сəмидің аса аңғарулы екенін жаңа білді. Оның жап-жас
бола тұрып, үлкен кісінің де қапелімде ойына келе қоймайтын
тапқырлық ісіне ішінен қатты риза болды.
— Рахмет, айналайын, көп жаса. Мұрадыңа жет! — деді, аузына
басқа лайқатты сөз түсе қоймай, жас кезінде өзінің қарттардан талай
есіткен сөзін пайдаланып.— Құрбанов жалғыз ба, əлде қасында біреу
бар ма?
— Қасында ұзын бойлы қара кісі бар, ешнəрсе деп үндеген жоқ.
Əбдірахман сəл ойланып тұрып қалды, бірақ ұзын қара кісінің кім
екенін шамалай алмады. Құрбановты ол жақсы білетін, бұрын оны
талай көріп, сөйлескен де адамы. «Құрбановтың менде қандай жұмысы
бар? Əлде бұл да мына генералдарға «қол үшін» бермекші ме? Патшаға
қарсы. Отаршылық жүйеге жаны қас. Революцияны құбыжықтай
көреді. Осы Құрбановтың көздегені не сонда?! Керенскийді де бұл
тонның ішкі бауындай көрген жоқ. Міне, жұғымсыз тип! Бəкең недеуші
еді өзін... Нигилист... Ия, ия, барып тұрған ни-гилист. Қой, мұның
бəрінен де аулақ» деп ойлады Əбдірахман.
— Ондай кісілерге мені көрдім деп айтпағаның жақсы болған.
Пайдасы жоқ адамдар, мүмкін, зияны да тиер ондайлардың,— деді ол
балаға.
5
Əкесінің жау қолынан жазым болғанын Əмір əлі естіген жоқ-ты, ол
үйге кіріп келгенде Əбдірахманның көңілі бұзылып кетті, бірақ ол жас
жігіттің алдында босаңдығын білдірмеуге тырысты, бір нəрсені
күбірлегендей теріс айналып көзге еріксіз іркілген жасты байқатпай
жеңімен сүйкеп жіберді. Оның бұл толқығанын Əмір байқаған жоқ,
өйткені ол аң-таң болып барлық назарын Əбдірахманның түрінің жан
танымастай өзгеріліп кеткеніне аударды. Кейде шалқасынан
қайыратын, кейде баланың кекіліндей бой бермей салбырап маңдайға
түсіп кететін қою қатқыл қара шашты басы тап-тақыр, ноғай тақияның
астынан жалтыраған көкшіл құйқа ғана көрінеді, əдемі мұрттың орны
да жым-жылас, жақтары да ашаң тартып, бұрынғы дөңгелек беті сопая
түскен бе, қалай?! Жылтыр өңді қара қоңыр жүз боп-боз болған; оның
үстіне сол қолын орамалмен иығына асып алыпты да, ұзын ноғай
бешпетін қаусырына түсіп, оң қолын да омырауына тыға береді.
Ауыр мінезді, салауалы, ойлап сөйлейтін Əбдірахманды Əмір аса
сыйлайтын, ішінен бір түрлі сескенгендей, оның алдында көп
сөйлемейтін, айтқан ақылын ғана тыңдап, қарсы жауап қатпайтын;
кейде əкесімен қалжыңдасса да, Əбдірахманның алдында артық сөз,
шашау қимыл, жеңіл мінез көрсетпейтін. Қазір сол айбынды
Əбдірахман мүлде басқа, əлде бір цирк артисі сияқты, сиқына адам
күлгендей. Əмір күліп жібере жаздап, өзін-өзі зорға ұстап қалды. Оның
аузына: «Қанақаның»19 аузында тұратын Қасен қари сияқты
болыпсыз, Əбдірахман аға»,— деген сөздер келіп қалып, тамағын
кенеп жіберді.
— Бері кел, бері кел,— деген оған Əбдірахман күмілжіңкіреп.
Əмір жақындай түсті.
— Бір қағаз бар еді... саған соны...
Əбдірахман күйбелектеп, бұрыштағы беті күңгірттеу тартқан шар
айнаның артынан ескі мұсылманша жазған кітапты алып арасын
ақтарды. Төртке бүктелген қағазды алып сыңар қолдап, оны жазды да
бастапқы жолын оқығандай үңіле түсті.
— Əбдірахман аға, папамнан хат келді ме?— деді Əмір, назары
қағазға ауып.
Əмір əкесінен хат келген екен деп ойлады, есі-дерті енді сол хатта
болды. «Үйдің амандығын жазған шығар... Мамамның сəлемі...»
— Жоқ, Əміржан, папаңнан емес... папаң туралы...
Ол қағазды Əмірге ұсынды да, терезе алдына барып оң қолымен
маңдайын сүйеп, бір жері қатты ауырып кеткендей қабағын шытты.
Əмір қағазды тез-тез оқи бастады.
«Құрметті Дмитриев жолдас! Мен сіздің халық ісіне жұмсайтын
қымбат уақытыңыздың бірнеше минутын осыны оқуға бөлмекпін, бұл
үшін айыпқа бұйырмаңыз, өйткені бұл запискада айтылатын əңгіме де
сол жұртшылық ісінің бір бөлшегі. Мұны жазып отырған Требуха
поселкасындағы селолық мектептің учителі. Сіз білуге тиіссіз— осы
селода туып өскен Игнатий Быков, биыл поселка Совдепінің
председателі болып сайланған. Оны халық сайлады. Екінші сөзбен
айтқанда еңбекші шаруалар еркімен съезд ашып, басқару жұмысына өз
ішінен уəкілдер белгіледі. Жұрт сайлаған уəкілдің бірі Быков Совдептің
председателі болып көптің тілегіне сай істер істеді. Ежелден поселкені
билеп келген көп жерлі, малды, егісті, диірмен иелері, бірнеше ат
заводтары бар Песков, Калашников дегендерге салғырт салды,
жерлерін кесіп алып жерсіз жалғыз атты шаруаларға берді. Соғыста
балалары, ерлері өлген жесірлерге жəне жұмысқа жарамайтын
ғаріптерге астық алып берді. Міне осы сияқты жұртшылық мүддесін
көздеген қайраткер азаматқа жоғарыда аттары аталған əлділер
қатерін тігіп дұшпандық жасауға кірісті».
Əмірдің ойына камерадағы басын таңған, халі ауыр тұтқын Быков
түсе қалды. «О, сорлы, сол Быков жөнінде ғой мына хат. Ал мұны маған
неге оқытады Əбдірахман ағай!..»— деп ойлады ол.
«...Өткен бейсенбі күні, яғни марттың 27-де, сол Калашниковтың
офицер баласы қасына қарулы бұзықтарды жиып алып, Орал
қаласынан қайтқан Быковқа жəне оның қасындағы комиссарға шабуыл
жасады...»
Əмірдің тұла бойы мұздап кетті. Оның көз алдына мұнан алғы күн
бұрын исполкомның тапсырмасымен кеткен əкесі келді... Қақпа
алдындағы жирен ат жеккен орта бойлы орыс жігіті сол Быков екен
ғой... Əкесінің терезе алдында ойланып отырған суреті елестеді.
«Басым ауырып отыр. Əмір, сенің бір парашоктерің болушы еді...»
дегені құлағына естілгендей болды. Ол жалма-жан қағаздан басын
көтеріп алып, Əбдірахманға қарап еді, оның теріс айналып терезеге
қарай бұрған көздерінде ылғал барын көріп қалды. Жаманшылық
жайды ол ішкі тілсіз ұғымның жаза баспайтын дəл белгілерінен-ақ
ұқты. Хаттағы жазылған одан арғы мейрімсіз сөздерге ол енді қайтып
көзін салғысы келмей:
— Əбдірахман аға, не болды, папам бір жаманшылыққа кездесті ме?
— деді.
Оның өмірі дірілдеп көрмеген дауысы бүкіл денесімен қосыла
дірілдеп кетті де, үні сыбырлағандай жуас шықты.
Əбдірахман оның аш өңді, бозғыл тартқан сопақша бетіне жаңа ғана
тұра қарады. Түсі шүберектей құп-қу болып кетіпті, үлкен көздері
ұясынан шыға, үрейлене қарап тұр. Ілкі минуттағы қобалжыған қалпы
бірте-бірте орнына келе бастаған Əбдірахман мысалға көшіп əңгімені
алыстан бастады.
— Ащы менен тұщыны татқан білер, жақын менен алысты жортқан
білер,— дейді қазақ. Көпті көрген, ұзақ жасап өмірдің соқпақты
жолдарымен аршындап адымдаған, өзі дана, тілге шешен, ойға жүйрік
Жиренше би деген би болыпты. Жиренше бір жолы алыс сапардан
қайтып келсе, үйінде елдің не жақсы адамдары жиылып отыр екен.
Олар биді қарсы алып, осы сапарда жүргенде оның басына түскен
үлкен ауыр халді естіртуге кіріскен...
— Арғы жағы түсінікті, Əбдірахман аға. Асқар тауым құлағаны...—
деп Əмір жүресінен отыра кетті. Ол кенет өксіп-өксіп жылап жіберді,
көмейге түйіліп келген үлкен толқын тез лықсып сыртқа тепті, екі иіні
бір көтеріліп, бір басылып денесі солқ-солқ етті. Іркілген ащы жас
шықсын, толқуы саябырласын деп, оны Əбдірахман бірден жұбатпады,
еркін еңіреуге əбден ырық берді. Əлденеше минуттан кейін ол Əмірге:
— «...Ия, жігіттің əкесі өлсе не болар» дегенде Жиренше шешен:
«Жігіттің əкесі өлсе асқар тауының құлағаны!»— депті... бірақ,
Əміржан, əке түрлі-түрлі. Өзі өлсе де, аты мəңгі өшпейтін əке бар. Өмірі
мен ісі өз баласы түгіл өзгеге үлгі болатын əке бар. Жер бітіп, су аққалы
адам баласының қарай-қарай көз талған əділдік заманына қол созған
кемеңгердің бірі — Меңдікерей еді, ол сол жарық дүниенің біліне
бастаған таңында жазым болып кетті... Ол менің жолдасым, əрі
ақылгөй ағам еді, сенің əкең еді, мына мерейі уақытша үстем болып
тұрған жаудың əлегінен ол күннің шыққанын көре алмай кетті, көп
үшін көксеген күнді көре алмай кетті... Бірақ мына сендер мен біз
Меңдікерей көтерген революция туын жоғары ұстауымыз керек, оның
атын ана қызыл жалауға өшпейтін етіп жазуымыз керек, Тұр, жасыма!
— деді.
Əмір есеңгіреп қалған адамша аяғын теңселе басып есікке қарай
жүре түсіп еді, Əбдірахман оны ұстай алып, құшақтап бетінен қаттықатты сүйіп алды.
— Мен қазір жүрейін деп тұрмын, елге, сахараға шығайын деп
тұрмын. Сендер мұндағы жігіттермен байланысып тұрасыңдар...
— Біз де елге қайтамыз, Əбдірахман аға. Бізді гимназиядан
шығарып тастады. Мен анау күні жүрерде «мамама сəлем айт!»
дегенде, «қай бұрын көргеніміз айтармыз» деп еді папам... Оның соңғы
сəлемін маған жеткізуге тура келді. Қош болыңыз, Əбдірахман аға,—
деді Əмір даусы дірілдеп.
— Біз əлі көрісеміз,— деді Əбдірахман қолын алып.
ОН ҮШІНШІ ТАРАУ
1
Жүкті ақон шананы мықшыңдай тартқан аттың тағалы тұяқтары тік
тигенде қаудырап мүжіліп қалған қысқы жолдың қарлы мұзы
күңгірттеу қаршылдап күтір-күтір омырылып түседі. Қара
шоқалақтары қалқиып жоғары қалып, жентектеліп төмен түскен оның
шұқырлы беті сыңар аяқ ойылып, атты мардымсыз шойнақ жүріске
түсіріп келеді.
Жол жаны шарбыдай жұқарып, төмпелер мен дөңестер тегіс
ашылып қалған. Қар тек қана сайлардың теріскей беттерінде молырақ,
о да күн санап, сағат санап шағындала береді; араға енді бір күн салса
тегістікте оймақтай да қар қалар емес. Еріген қардың астынан жылып
аққан сулар жылғаларды тегіс толтырып тастаған, олардың шеттері
қабыршақтана қатып алыстағы сайларға жетуге асыға ағып жатыр.
— Күн көтерілгенше Барбастауға жетіп қалсақ жарар еді. Апыр-ай,
Аңқатының сеңі жүріп кетер ме екен!.. Əбеке-ау, ана жəшікті
демесеңізші, түседі ғой,— деді алдыңғы шананың жанында жаяулап,
делбесін қағып келе жатқан Бəйес артына кілт бұрылып.
Əбдірахман қисайған жүкті аяғымен жер тірей оң иығымен
сүйемелдеп орнына қайта түсірді де, босап кеткен арқанды сыңар
қолдап қытып байлады. Жүкшінің қолын аңдып келе жатқан көк ат
тоқтай қалды; аттың қатты соққан ашаң бүйірлерінен көздерін
аудармай тұрып, Əбдірахман оң жақ қалтасынан темекі дорбасын
алды, сары қағазға сол қолының мүгедек демеуімен махорка орап,
шылым тартты.
Шылым орап оны иесі тартып бітіргенше зəрден жеңіліп тыныс
алып қалған ат аяқтарын шымыр басып шананы орнынан жеңіл қозғап
кетті. Зақымды иығын сөлекет көтеріп аяқ батпайтын қатаңдау
жерлермен Əбдірахман атын шу-шулап келеді. Құйңасы сыдырылған,
піскен сирақтай ырсиып, асты ашылып қалған жолдың сиқын көріп
жəне желдің жылы лебіне қарап ол түске жетпей-ақ шанамен шақырым
жерге де жылжып болмайтынын білді...
Таң білінгеннен бері жүрген жолға он екі-ақ шақырым жер, бұл
жүріспен қаладан қашықтап кету оңай іс емес; арттағы жалаң
қылышты жаудың қарап жатарын кім біліпті?
Қарға адыммен қарыстап аттап келе жатқанда арт жақтан қуғыншы
төнсе? Батылдық пен қарыса ұмтылған қайсар беттілік құтқара берсе
жақсы! Жау ақымақ емес, айлакер! Оның үстіне өзгеше мейрімсіз,
алысқан жауын жерге тықпай тыныш табар сиқы жоқ...
— Бəйеке,— деді Əбдірахман, бүйірінің соққаны өте жиілей бастаған
атының жанында шанасын сүйресе демеп келе жатқан Бəйеске.—
Менің байқауымша Аңқаты түгіл бізді мына жол Ханкөліне де
шендестірмес. Жасылмойын жүйткіді дегенше сай-сайдың ағысы
сарқырады дей бер. Əне, көрдің бе, үйректердің жұп-жұбымен арқаға
қарай асып жатқанын, бұл — алда қар жоқ деген сөз.
Əбдірахман алақанымен көзін көлкештей аспан көбесін ай қараған
адамша қарады. Бəйес ойланып қалды. Оның ойында лаждап елге
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 10
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.