Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 12

Total number of words is 4151
Total number of unique words is 2253
36.9 of words are in the 2000 most common words
52.0 of words are in the 5000 most common words
59.1 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
бері бір жыл өтті, қазір ол оқыту жұмысынан бос десе де боларлық,
өйткені қыс бойы бес-алты ғана бала оқытып шықты, онда да
көңілдегідей оқыту болған жоқ: үйінде оқытқан бес-алты баланың өзі
де уақытымен келіп үзбей оқып тұрмады — бірде боран болып
қатынаса алмай қалып жүрді, бірде шəкірттері үй шаруасына
айналақтап шыға алмады. Ал, тұрақты мектеп аштыруға оның шамасы
келмеді.
Көпірлі Аңқаты болысының жетінші ауылы болып атанатын үш жүз
үйлі Барқын діни оқудың туын тіккен жер. Бұл елде атақты Таржеке
хазіреттің мешіті бар, ол мешіттің жанында екі үлкен медіресе бар.
Жұрт баласын алдымен осы медреселерге береді, жаңаша, орысша
оқытуға беретіндер некен-саяқ. Мешіт пен медреселерді ұстаушы сол
Таржеке əулиенің баласы Хəмидолла хазірет пен Ғұбайдолла дейтін
ишан, екеуі де Бұхарада оқып, үлкен имамның мүриді болып қайтқан
белгілі адамдар, бұлардың медреселерін аттап өтіп, баланы басқа
жаққа оқуға жіберу — асуы ауыр, қиын жол. Оның үстіне бұл елде
беделді он екі қажы жəне оннан астам басқа да ишандар мен мағзұмдар
бар. Бұлар оқу жасына жеткен балаларды асасының ұшымен көрсетіп,
əкелеріне:
— Ана қара сирағыңды немене, шашын қойып, тілмаш еткің келіп
жүр ме? Апар медіресеге, — деп əмір ететін. Қален учитель бір жылдан
бері орысша мектеп ашамын деп қаншама тырысса да, игілікті ниетіне
кесе тұрған кедергілер осы сияқты тəртіптер.
Балаларын осы дəстүр бойынша медіресеге бермей, тегісінен
орысша оқытуға кіріскен Жүніс қажы болды; ол мұнан он жыл бұрын
Хакімді Қызыл үйдегі орыс-қырғыз мектебіне оқуға берген, ал өткен
күзі кіші балалары Əлібек пен Əділбекті елге келген Қален учительдің
қолына ұстатып:
— Хакімді оқытқан өзің едің, мына екі жаманды да сенің қолыңа
бердім, Қален. Араласқан ағайынбыз, еңбегіңді жемеспін,— деген.
Бұл адам əрі қажы, əрі пірге қол беруге таяу болса да, өз билігімен
жүретін, бір беткей кісі. Мінезі шəлкес, бетің бар, жүзің бар демей
ойындағысын тура жəне көзге айтатын жан еді. Сондықтан көп жұрт
бұл кісіден ығатын, қарсы келмей қыңыр қажының ыңғайына көше
сөйлеп, оның дегенін екі етпейтін.
Қален учительдің бармақпен басып санарлық аз шəкірттерінің екеуі
міне осы «тентек» Жүністің кіші ұлдары — бірі өзінің ағасы Ертілеудің
баласы, ал қалған екеуі анау Сағадағы мешітті-медіреселі ауылдағы
дүкенші Бəйестің баласы мен билікке құмар пысық шаруа Батыр
дегеннің жалғызы болатын. Бұл екі бала қыстыгүні Қален аулында
жатып оқып, жұма сайын үйлеріне қайтып, бір күн, жарым күн оқуға
кешеуілдеп келетін еді. Қазір сол шəкірттерінің өзі де жоқ. Жайлауға
жұрт тегіс келіп қонбаған кез; неше жыл бойы күндіз сабақ беріп,
кешке кітап-журналдар қарап əдеттенген учитель бірнеше күннен бері
мүлде басы бос, жұмысы жоқ, барар жері шағын, сөйлесер жан аз боп,
аса зерікті. Арнап келген адам болмаса, жан соқпайтын, үлкен жолдан
қашық жатқан бір қақас жайлау. Бірер күннен кейін шығамыз деген
Жүністікі де əлі көшіп келе алмай жатыр. Оның мəнісі де бар: Жүністің
Орал қаласындағы оқушы баласы биыл мектебін бітірмек — соған
қарсылап жіберген ат, тарантасы да, баласы да қайтпай жатқан тəрізді,
əйтпесе бүгін, міне, бейсембі, жексембіден қалмай көшеміз деген қажы
арғы бетте хабарсыз қалып қойды. «Тым болмаса Жүнісекең көшіп
келсе де үлкен өзгеріс болар еді. Қажы қажырлы адам. Сөзге де шебер
ұтымды да, шаруаның жайын білетін кісі. Көп нəрседен хабардар жан,
көп нəрсені білуге құмар. Шаруаның көбі осындай келсейші... Өзі де бір
беткей қисық адам-ау, өз дегені болмаса, жанға көнбейтін кесір»,— деп
күліп қойды Қален, соңғы жылы замандас адамдай сырлас болып
кеткен көршісі Жүністі ойлап жəне оның кейбір қиқар мінездері есіне
түсіп.
— Мəкка, биені ағытайықшы. Күн ыстық, құлын шөлдеген шығар,—
деді ол əйеліне, сырттан үйге кіріп келіп.
— Ерте емес пе?—деді де, Мəкка керегенің басындағы ілулі тұрған
көнекті алып, сумен ішін шайқай бастады.
— Жоқ, ерте емес.
— Жарайды, ағытайық. Базаршы күткендей, таң атса қара жолдың
бойына қарайсың, ойлағаның ертерек жар жағасына бару ғой,— деді
əйелі күлімсіреп.
— Дəл үстінен түстің... Мəкка-ау, өзің білесің ғой, газет-журналсыз,
кітапсыз, сабақ берусіз отыра алмайтынымды. Жүкеңнің баласы
келмекші еді қаладан, көп жаңалық хабар əкеледі ғой деп, соны күтіп
жүрмін.
— Күткеннен, қарағаннан не шығады, келетін кісі күтпесең де
келмей ме!
Ерінің сырын айтпай ақ ұғатын əйелі онан кейін үндемеді. Ішінен:
«Ертеден қара кешке от басында үйде отыруға іші пысады ғой» деп
ойлады да, желіге қарай кетті.
2
Əйелі Мəккаға бие саудырып, учитель жылқыны суға қарай айдады.
Жардан желіп түскен бойы қара бие əдетінше суға түсіп кетті. Ол суды
мойнын ілгері созып, астынан көтерілген көк саздың ылайы бетіне
шығып, тұнық су қара қошқылданған сайын омыраулап тереңнен ішті;
енесіне құйрықтаса түскен құлыны жоны қылтылдап, алдын орағыта
жүзіп жүр.
Учитель қия жолмен аяңдап төмен түсіп, суат басына келгенше, қара
бие басқа жылқыдан бұрын өзеннің ортасына шейін түзіп ішіп,
орағытып қайтып келіп, суаттан шығып та кетті.
Ол жар жағасында тұрып өзенге көзін тікті. Қара бие жүзіп бетін
лықсытқан судың толқыны бірте-бірте азайып, ыдырап барады.
Əрегіректе желсіз ауаның болмашы лебі тербетіп, су беті бұжырланып
қана жатыр. Өзеннің оң қолдағы иінінде батуға тұсау бойы қалған
күннің арай шұғыласы шалмай қызыл жардың қоңыр көлеңкесі ғана
түскен жерде жағалаудағы құрақ арасынан екі қасқалдақ тіркесіп жүзіп
шығады да, қайтадан балғын құрақтың ішіне еніп кетеді. Онан əрман
айдында сүңгіп кетіп, екі минуттай жоқ болып, арғы беттегі жал
қопаның түбінен шошаң етіп шыға келген сүңгуір төбесі үрпиіп жанжағына қарайды да, қайтадан сүңгиді. Ықтасын жерде ірі балық туласа,
үріккен жасыл шабақтар жалт етіп, су бетінен қарыс сүйем көтеріліп
шоршып түседі. Жар астынан жасаң самал аңқиды, мұрынға балдырлы
судың тосап иісі келеді. Су бойының көркем көрінісін үнімен
толтырғысы келгендей нақ жиекке дейін өскен итсадақтың арасынан
бақа қырқ ете қалады да, оны қостап жел қозғамаған, тұнба көк
тосапты шалшықтың іші таңдайын қаққан, көмейден үн қатқан түрлі
дыбысқа толып кетеді. «Бəрі келісті, бəрі сұлу...» — дейді учитель
ішінен. Оның осы пікірін қостағандай құлағына алыстан шырқаған бір
таныс əннің əдемі үні талып жетті де, толық шалынбай үзіле қалды.
«Қай жақтан шыққан əн» деп, ол ауыл жаққа қарап еді, айналасы
қыбырсыз, малсыз, үнсіз, тіршіліктен жұрдай өздерінің тесікті,
жамаулы, қара құрым үзікті жұпыны алты үйі тұр. Бұлар бейне өрттен
шыққандай, ажарсыз-ақ, ана көк шалғынды, қызыл-жасыл гүлді, жапжазық сұлу жайлау мен құрақ жұрынды, сан дыбысты, керілген көркем
өзеннің шырқын бұзып тұрған сияқты. Учитель күрсініп төмен қарады.
«Осыншама байлықтың ортасында қандай жарлы көрініс, қандай
мүсəпір тұрмыс... жесір əйелден басқасы тепсе темір үзетін жандар.
Неге сорлы, неге кəсіпсіз?..» Құлағына əлгі үзілген əн қайтадан келді.
Ол кейінгі жаққа қарап еді, өзеннің арғы бетінде түбектің
айналмасынан шығып, лекіте жортып келе жатқан адамды байқады,
құйқылжытып салған əнін қайырған кезде оның аузына тостаған етіп,
үйіріп ұстаған бөркін де көрді. Əн шалқыған бір шабытты өмір күшін
мейлінше серпілтіп далаға шашып жібергендей; кешкі ауа осы жігерлі
үнді алысқа əкетіп, жарға, түбекке соғып, қайтадан көтеріп жатқандай.
Мал десе Мұқитыңда-ей, екі-ау сиыр,
Болады-ау баспағымен төртеу биыл.
Мұқиттың-ай шаруалық кепінде-ай жоқ,
Елдегі төременен, айдай-ау, қараға үйір.
«Ой, шіркін, жарлы болса да сахараның сұлулығы осы əнінде ғой»
деп, учитель əнді ұйып тыңдап, кенет бойын бір шаттық билеп кетті.
Ол тағы да құлағын тосты, бірақ арғы беттегі аттылы өзеннің учитель
тұрған тұсына келіп те қалды, оның өлеңінің соңғы шумағы
алдыңғыларынан бəсеңірек шықты, үні баяулау естілді. Аттылы қыр
басында тұрған учительді танып, əнін ақырын салды, сонда да оның
үні айқын жəне əсерлі келді, бастапқы құштарлық екпінін төмендетіп
əуезі балқыңқырап, толғаныңқырап шықты:
Тұзтөбе таң қаламын тұзын көрсем,
Жылойдың қуанамын қызын көрсем,
Атыма түскен қайта міне алмаймын,
Əяйдің судан қайтқан айдай-ау, ізін көрсем.
Учитель Аманқұлды алыстан-ақ, əнінің ілкі үні құлаққа тигенде-ақ
дауысынан таныған еді. Салт аттының шаншылып атқа отырысы,
үстіндегі киімі оның Аманқұл екеніне күмəн қалдырған жоқ.
«Өлеңіңнің мəнін де, əніңнің ырғағын да, даусыңның екпінін де білемін,
кімге аңсап келе жатқаның да белгілі, шырақ», — деп жымиды ол,
ішінен арғы жақтағы өзен жағасына төніп келген, көк майса ызаның
нақ жиегіне түсе қалып атының ерін шапшаң сыпыра бастаған жігітке
риза жүзбен қарап. Аманқұл — учителдің жарлы ағайыны, ірі дəулетті,
атақты Шұғыл қажының жаз жылқысын бағатын жігіт еді. Бұл қазір он
бес шақырымдай жердегі Шұғылдың аулынан үйіне келе жатыр.
Аманқұл жаздыгүні кештетіп те, түнделетіп те, таң ата да жұмасына
бір рет, онан да жиі елге соғып кетіп жүретін; жиын-тойдан, ойынсауықтан қалмайтын жəне оны жұрттың бəрі білетін ауылдың нағыз
сырбаз жігіті. Ауыл-ауылдың арасында болып жатқан жаңалықтар,
түрлі əңгімелер, ұсақты-ірілі өзгерістер көбінесе Аманқұлдың
жеткізуімен көптің құлағына шалынатын. Қален Аманқұлдың əніне
қандай шаттанса, оның келуіне де сондай қуанды. Сондықтан аттың
ер-тоқымын сыпырып алып, оны мұқияттап қалың жыңғыл шөкесінің
түбіне тығып, атын арқандап, жағадағы қоға арасынан көрінеркөрінбес етіп көзден тасалап қойған қайықты сүйреп шығарып, оның
суын төгіп, ескексіз қолмен есіп, арғы жағадан бері жылжыған
Аманқұлдың бар қимылын ол көз алмай қарап, жете бақылап, бергі
бетке жеткенше сабырсыздана күтті. Ол жар басынан ылдиға түсіп,
суаттың қайық шығатын асты қайраң, шеті тапталған жайма жеріне
келіп тұрды.
— Ассалаумағалайкүм, Қален-аға!— деді Аманқұл, қос қолдап суды
құшырлана серпіп-серпіп жіберіп, басын жоғары көтеріп алып.
Бір көтеріліп, бір түсіп, су бетін шылпылдай соғып келе жатқан
қазақы қайықтың түзу басы екпінмен келіп, жиектен бір кездей озып,
құмды сүзіп тұра қалды.
— Уағалайкүм-ассалам, Аманқұл, аман ба?
— Шүкір,— деп, жігіт жерге секіріп түсіп, орта беліне дейін қайықты
сүйреп, құрыға шығарып тастады.— Үй іші аман ба, Қален аға, ауыл
тегіс тыныштық па?
— Аман-ақ. Бала-шағаға дейін сені сағынып күтіп тұрмыз...
Аманқұл учительдің бетіне жалт қарады да, оның жымиып
тұрғанын көріп, қарқылдап күліп жіберді.
— Ай, Қален аға-ай, астарсыз сөзіңіз жоқ-ау. Күтсе, міне келдім...
— Жоқ, əзіл өз алдына, бас болып сені мына мен күтіп тұрмын.
Аманқұл жерге отыра қалып, жалма-жан балағын түсіріп жіберіп, ақ
жұлық болған түзу табан былғары етігін киді де, орнынан атып тұрып,
беліне түрген түйе жүн шекпенінің етегін түсірді, қия жолға қарай
учительмен қатарласа жүрді.
— Қашан шықтың ауылдан? Тура келесің бе, əлде жолдағы
ауылдарға соқтың ба,— деп сұрады Қален Аманқұлдан, оның өтірік
болса да бір жаңалық айтатынын біліп, соны естуге құмарланып.
— Қален аға-ау, қайдағы ауыл, өрістен, жылқыдан, «Мың
шұңқырдан» шықтым. Шұғыл мені ауылдан жіберер ме, өлдім десем
босатар ма, ə! Жылқының басынан кеттім. Таудан ойысып келіп, «Қан
жұртының» сыртымен Сағаға соғып, онда біраз болып, Ақпан түбіне
келсем, Жүніс қыстауының қасында қаңтарулы ат тұрғанын көріп, түсе
қалдым. Жүністікіне емес, Бекейдікіне түстім. Жүністің баласы келіпті
Текеден. «Үлкен əкім болады» деп күмпиіп отыр Қадес. Қой сойып
жатыр, бірақ ет жеуге болмады; жаңа сойылып жатқан қойдың еті
түннің бір уағысыз пісер ме? Жүріп кеттім, үйге жетуге асығып...
— Тоқта, тоқта. Сен үсті-үстіне шұбыртып, əңгіменің бірінің басын
бірінің аяғын қосып мағынасыз сөйлейсің. Жүністің баласы дегенің
Хакім бе? Ол қандай əкім болмақшы? Шатастырып келесің ғой өзің.
— Қален аға, шатастырған түгім де жоқ, өтірік айтсам ішім
жарылсын, «əкім болып келіпті»,— деп соғып отырған Қадес. Ойбай-ау,
əкім болмаушы ма еді? Жүністің мəңгі-бақи көздегені Шұғылдай болу
ғой. Шұғылдың Ехласы Қызыл үйді билеп тұр. Жүністің баласы да бір
лауазымды ұстамай ма? Кəдімгі əлгі Текеде оқып жатқан Хакімі. Маған
«амандасайын ба, амандаспайын ба?» деген адамша мұрнын көтереді,
əкесі Жүніс емес пе, шеннен шыққан тоң мойын, томар жөлке, Шұғыл
боламын деп бола алмай қалған томырық сотқар. Соны да жұрт қажы
дейді-ау, аузына не кіріп, не шыққанын білмейді «Əй, сен қайдан
келесің, Шұғылдың сумақай тазысы?!»— дейді маған, «аманбысың»
деудің орнына. Мен бір сүтін арамдап кеткендей-ақ, — деп Аманқұл
əкесіне де, баласына да іштей наразылығын ақтара салды.
— Өй, жолың болғыр, сен Жүкеңе де, баласына да əбден өкпелеп
қалыпсың ғой. Жүкеңнің мінезін білмеуші ме едің осы күнге дейін, ол
сені жек көргеннен айтып отырған жоқ, Шұғылды мұқатпақшы болып
айтқаны ғой. Бірақ ол Шұғыл сияқты емес, дəулеті де шағын, өзі де
адамшылығы күшті жəне ағайынға ізгілігі мол парасатты адам. Ие,
Хакімнің нендей əкім болғанын айтқан жоқ па? Қызық екен, ерте
бастан əкімдікке ұмтылғаны. Қой, сен қате түсінген шығарсың.
— Əй, Қален аға-ай, досыңыз болған соң жуып-шайып жақтайсыз
ғой Жүністің мінез-құлқын. Адам сүйер қылығы жоқ кісі. Тасыр-тұсыр,
шатыр-шұтыр еткен бірдеме, Шұғыл сияқты болмаса болмас, бірақ,
Шұғылы не, Жүнісі не, бəрібір біз сияқты жалшы-малшыларды төріне
шығармас олар. Əлгі кедейлерді жақтайтын болшыбек келіп көзді
ашпаса. Айтқандай, Қален аға, мен Сағада Бəйестің дүкеніне соғып
едім, ол кісі сізге көп-көп сəлем айтты. «Əбекеңмен бірге Қалекеңе
барып сəлем береміз»,— деді. Əбекеңнің кім екенін білесіз бе? Міне
нағыз адам: «Сен, бала Шұғылдың жылқысын бақтым деп жасыма. Мал
— баққандікі, жер — жыртқандікі болады. Кедейдің сөзін сөйлейтін,
таяғын соғатын үкімет келеді»— деп менің арқамнан қағып сөйлейді.
Міне адамның төресі. Сонсын сізге Бəйес: «Мына бір қағазды Қаленнің
өз қолына табыс ет»,—деп беріп жіберді. Мен оған əрине: «Қалекең
менің туған ағам, қалайша мен оның қолына табыс етпеймін, əлбетте
табыс етемін, өз қолына тура табыс етемін. Қам жемеңіз. Əбеке, сіз де
Бəйеке, мені білесіз ғой» дедім. Оқыған адамдар сондай кішіпейіл,—
деп Аманқұл шекпенінің қойнынан жұмырлап бүктеп, белінен
кендірмен буған сары қағазды суырып алып, Қаленге ұсынды.
— Əбекең дейсің бе?— деп Қален өзі білген «Əбеке» атты адамның
бəрін есіне түсіре бастады, Аманқұлдың қолынан буда қағазды алып
жатып.
Сөзуар Аманқұл «үлкен сырды мен де білемін» деген адамша
төңірегінде жан жоғын біле тұра, айналаға бір қарап алып, дауысын
бəсеңдете сөйледі:
— Əлгі нағыз үлкен Əбекең, Текеден келген Əбекең. Сіз білерсіз, ол
сізді жақсы біліп тұр. Казак-орыстарға қарсы шыққан болшыбек. Мен
ол кісіні мұнан бір жұма бұрын көргенмін. Ауылға келіп қайтармын
деп шықтым да, жолшыбай Сағаға соға кетейін деп ымырттатып
келсем, Танекең жігіттері ойын жасаймыз деп дүбіліп жатыр екен.
Ойын дерлік ойын да болмады, тек құр əуре; қайдан ойын болсын қыз
алдына тартатын жеміс жоқ. Жеміс бар ма екен деп Бəйестің дүкеніне
кіріп едік Сағынғали екеуміз: «Жеміс қазір болмайды, жігіттер. Соғыс
кезінде жеміс бола ма?! Жемісті мына казак-орыстардың атамандарын
қуып жібергенде жейсіңдер. Заман сендердікі, міне осыны ойлаңдар.
Қазір не болып жатқанын білесіңдер ме, өздерің? Шаруаларды
жақтайтын жұмыскерлер орыстың байларын қуып жіберіп, өкіметті
өздері билеп жатыр», — деп тағы да толып жатқан əңгімелерді
айтқаны бар емес пе? Біз не айтайық, аузымыз аңқайып, біраз тыңдап
тұрдық та, дүкеннен шығып кеттік. Былай шыққасын Сағынғалиға:
мынау кім десем, ол: бұл Текеден келген үлкен адам, білімді адам,
балшыбек. Казак-орыстың атамандарына қарсы шыққан адам,— деді.
— Жасы қай шамада, көруге қандай адам.
— Өзіңіз шамалас, қара торы кісі, мұртын қырып тастаған, орта
бойлы, орысша киінген, оқыған адам, сөйлегенде екі көзі адамды тесіп
кете жаздайды,— деді Аманқұл лекіте сөйлеп.
Аманқұлдың байланыссыздау болса да көп нəрселерді аңғартарлық
ұзақ сөзінен Қален учитель Əбекеңнің кім екенін анық топшылады.
«Казак-орыстардың атаманына қарсы шыққан» деген сөз оған көп
оқиғаларды ұқтырғандай болды. «Бұл сөз жоқ большевик Əйтиев,
кəдімгі Əбдірахман ғой. Шаруалар депутаттарының съезін қуып
жіберіп, басшыларын ұстап қойды деп еді. Бұл кісі казак-орыс
атамандарының қолынан сытылып шыққан екен ғой. Сөз жоқ, сол.
Ғажап, неге бұл жерге келді екен? Бұған Жымпиты үкіметі де қас қой...»
— деп ойлады ол үйге жете бергенде. Аманқұл өз үйіне бұрылды да,
учитель аяғын асыға басып үйге кірді. Ол əйелінің көзін алмай
таңырқай қарағанын да байқаған жоқ. Белінен буған сары қағазды,
Əбдірахманның хатын алып оқуға асықты.
3
Учитель кеш бойы газет оқып, қағаз жазумен болды. Кешкі тамақтан
кейін де оқып отырып қалды.
— Неге жатпайсың? Түні бойы газет оқымақсың ба? Өзің де көзіңді
ілмейсің, басқаға да ұйқы бермейсің, саған бүгін не болған?— деді
төсекте жатқан Мəкка, керосин шамның жарығымен газет, журнал
оқып отырған учительге, түннің əлдене уағында:
— Ұйықтай бер, ұйықтай бер. Бəрі келісті, бəрі əсем.
— Ненің бəрі келісті... не айтып отырсың өзің, саған бірдеме көрінген
шығар, өзіңе өзің сөйлеп, ұйқысырап жатқан адамдай. Əлгінде «міне,
Əбдірахман жігіт» дейсің қайта-қайта, Əбдірахманың кім ол?
— Əлдебір ойлар келіп, ұйқы келмей қойды. Сонсын журнал қарап
отырғаным... Əбдірахман баяғыда менімен бірге оқыған жігіт. Сол хат
жазып жіберіпті, маған келіп сəлем беремін деп. Бұл бір ұзақ əңгіме,
соңынан айтармын, ана балалар оянып кетер, ұйықтай берсейші.
— Қалай ұйықтайсың, шам жарқырап, қасыңда біреу теріс қарап
күбірлеп сөйлеп отырғанда. Əлдене бір ой... қандай ой күндіз-түні
бастан кетпейтін? Учитель, сен қызықсың өзің. Түнде бөтен ойларды
ойламас болар, əсіресе қасыңда əйелің жатқанда...
Учитель мырс етіп күліп жіберді.
— Менің ойлаған ойым, сенің ойлағаның емес, Мəкка. Кейде балаша
сөйлейсің.
— Мен не ойлаппын, тапшы?!
— Сөйлеме, балалар оянып кетеді.
— Ендеше, сен де қозғала берме күбірлеп.
— Күбірлемеске амал бар ма, дүние түбірімен өзгергелі тұрғанда.
— Немене болыпты?— деді əйелі мойнын үрейлене бұрып.—
Былтыр қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ дегендей бір беткей
сөйлеймін деп жұрттан бөлек бір өзің учительдіктен босап қалып едің,
тағы бір бəлеге араласқалы жүрген жоқсың ба? Ол қандай нəрсе,
дүниені түбірімен өзгертетін?
— Айналайын, мен саған ертең бəрін айтып берейін, ұйықтай берші.
Үрейленетін ешнəрсе жоқ, қайта қуанатын, шаттанатын əңгімелер бар.
Адамның іші сезеді болатын нəрсені. Соғыс жөнінде айтамын, өзгеріс
болады деп. Əділет жеңбей қоймайды...
Əйел ерінің сөзін анықтап түсінбеді, «жақсылық» дегеніне сене де
қоймады.
— Тыныш үйде отырсаң — ең жақсылық сол, маған онан артық
ешнəрсенің керегі жоқ.
— Үйім бар, күйім бар, осыдан артық ешнəрсе керек емес дейсің ғой
шамасы?— деп кекетті учитель, əйелінің таяздығына риза болмай.
— Енді не тілейін деп едің, осыған шүкіршілік ету керек. Жұрттың
көбі өзіңдей болсам деп арман етеді.
— Баласың, баласың. Халықтың қолын білімге жеткізу керек; өнерге
үйрету керек, міне мақсаттың ең үлкені. Ол үшін мына мен сияқты
қазір төсекте төңбекшіп жатпай, дүниеде не болып жатқанын естуге,
білуге тырысу керек, өз ошағың басы емес, бүтін елдің қамын ойлау
керек.
— Бүтін елге жақсылық істеп жеткізе алмассың. Білімге қолын
жеткізсең — əне, бес баланы оқытып отырсың ғой. Ол өнер үйрету емес
пе?
— Маған бес бала емес, елу оқыту керек. Ана хат танымайтын
толған қара сирақ балаларды мен оқытпағанда кім оқытады,
шырағым-ау?.. Он-он бес жыл бойы алған білімді соларға бермегенде
мен кімге беремін,— деді учитель қынжыла сөйлеп.
Əйел, көптен бері ойлап, еріне ашық айта алмай, ішке сақтап келген
бір наразылығын енді тоқтата алмады. Шаруасына кесір, əрі басына
пайдасыз, жұртқа істеймін деген ерінің осы құр «жақсылығы» оған
ұнамай-ақ келіп еді. Сондықтан ол:
— Учитель-ay, осы жұрт молда екеш молданы да ақы беріп ұстайды.
Əне сен қаладан келмей тұрғанда қажы екі баласы үшін Сақып
молданы үйіне ұстап сабақ оқытты. Ала қыстай əліпби мен əбжəтті
бітіріп ең болмаса əптиекісе де түсіре алған жоқ, сонда да Сақыпқа
еңбегің деп бір сиыр беріп жіберді. Сол молданы биыл тағы ұстаймыз
деп отыр Əлібектің шешесі. Молдаға ақы бергенде, сенің молдадан кем
болғаның ба, əлде тегін оқытуға міндетті ме едің жұрттың баласын?!—
деп салды.
Əйелдің сөзі шындық сөз. Мұны учительдің өзі де талай ойлаған-ды.
Тіпті бұған кінəлі тап өзі болатын, үйткені Жүніс тəжірибелі адам,
басын ашып алмай ешнəрсе істемейтін жан-ды. Ол Қаленге: «Істің басы
байлы болса, түбі сайлы болады» дегені бар. Мына екі жаманға білім
үйрет, білгеніңді аяма. Бірақ айтып қой, бие десең бие беремін, түйе
десең түйе беремін. Екі-үш баланың тəрбиесіне жетерлік жандық бар
əзір дегенде, ол: «Қажеке, биылша ақы сұрамаймын, сіздің
балаларыңызды өз ініме қосып, оқыту тəжірибемді үзбеу үшін,
ұмытпау үшін, өзім үшін оқытамын. Үзбей, тəртіппен программамен
оқытатын кезде, отыратын, жазатын партасы бар, тақтасы бар мектеп
ашылған кезде сөйлесерміз еңбек ақыны» деген болатын. Əйеліне
жауап есебінде осыны айтқысы келді де, бірақ сəл бөгеліп қалып:
— Жарайды, сенің айтқаның шындық. Мұның өзі де бір үлкен əңгіме,
— дей салды.
Бұлардың əңгімесі əлі де ұзаққа созылып, мұнан да тереңдей берер
еді, бірақ оны өгіз бөліп жіберді. Есік алдындағы ағаш арбаны иықтапиықтап сүйкенумен мейірі қанбаған қызыл өгіз екпіндеп келіп қазан
жақтан үйді киіп кетті, демін құшырлана алып, қос танауы пыс-пыс ете
қалды; аяқ-табақ қойғыш үстінен бір-екі тостаған ығысып барып жерге
құлап, іргеге сүйеулі тұрған жез табаға соқты. Учитель үйден шығып
үлгіргенше қызыл өгіз екінші рет екпіндей кимелеп құлаған аяқтабақтың салдырын, керегенің сықырын бұрынғыдан да күшейтіп
жіберді, танауының пысылы үдей түсті.
Учитель қызыл өгізді қотанның ортасына қарай айдап жіберді;
қараңғыға көзі үйрене бастады, жарық үйден шыға келгенде өгіздің
алпамсадай денесінен өзге ешнəрсені көрмеген көздері сəлден кейін
қотанда жатқан малдарды, қатардағы үйлерді анық аңғарды; тіпті
шеткі үй жақтан шығып қотанның шетіне қарай ойысқан бір адамның
бейнесіне көздерін қадай қарап, оның түп-түзу сұңғақ денелі Аманқұл
екенін қатесіз таныды. Əзіл, қалжың, рахат күлкімен көңіл көтеру
қызығына ұйқысын құрбан еткен жігіттің жастық желін ол
күндегендей қарады, бір жағынан оның көңілге жігер жəне белгісіз
шаттық құярлық жақсы-жақсы хабарлар əкелгеніне шексіз риза болды;
ол байқамай тамағын кенеп қалды. Аяқтарын асыға басқан жігіт отыра
қалды да, есік алдында тұрған учительді жарықтағыдай ап-анық көрді;
ұзын бойлы, ат жақты, ашаң өңді учитель өзінің дағдылы, сабырлы
қимылымен байқағыш көздерін жамыраған жұлдызды шымқай
қаракөк аспанға қадап тұр. «Сол аспанда не бар екен соншама
қадағалап қарағандай... оқыған адамдардың қаншама ақылды болса да
бір тіні кем шығар осы»— деп ойлады Аманқұл ішінен күліп. Бірақ
учительдің көз тігіп, жұлдыз əлемін шарлағаны ішіндегі сипаттап
болмайтын үлкен əсерлі көркем сезімнің шарықтаған тілегі еді.
ҮШІНШІ ТАРАУ
1
Жүніс қажының қыстауы Кеңтүбектің бойындағы, аттың
тағасындай, дөңгелек шұңқыр сайдың да ортасында — Аралтөбеде.
Дəулеті шағын болса да, Жүністің аты зор. Біреулер — қажыны алғыр
деп риза; біреулер ағайыншыл, əділетшіл адам деп мақтайды, ал бір
қатар жұрт: «Қажының əкесі марқұм Сүйекең ел қамын жеген кісі еді
ғой, бұл да əкесіне тартқан»,— деседі.
Қажының төрт баласы бар. Олардың ең үлкені Нұрым, сол
Нұрымнан кіші баласы Орал қаласында оқып жүрген Хакім-ді.
Сəрсенбі күні келеді деген Хəкім бейсенбі күні де кешікті; екі күннен
бері жақындары көпір айналатын жолды да, Шолақ Аңқатыдан өтіп
төте келетін жолды да кезек-кезек қыр басына шығып қарап қояды.
Хакім келеді деп жиналған жанама ағайындары землянканың
көлеңкесінде отыр. Олардың ертеден бері мақтағаны Хакім, оның бала
кезінен бергі өмірін сөз қылады. Ішінен: «Мен де баламды Хакім
сияқты Текеде оқытсам» — деп арман ететін Қадес сөз арасында өзінің
Тайетін қыстырып кетеді.
— Сабаққа Хакім жасынан жетік еді. Əптиекті бір қыста екі оқып
шықты ғой. Ал, біздің Тайет те қояр емес, қазір Тəбəректен асып та
кетті, құдды Хакім, туысқанға туысқан тартпай қалмайды екен-ау!
Қажы аға, осы Қызыл үй ңаласында Хакім неше жыл оқып еді! Тайетті
алдымен сонда берсем деп едім,— деді Қадес бос сөзге қосыла
бермейтін Жүністі жетелей сөйлеп.
— Алты жыл,— деп Жүніс қысқа жауап қайырды.— Қаленге оқыт.
— Қаленге Амантайды беріп, Тайетті Қызыл үйге, содан кейін
Текеге жіберсем деп едім, зерек бала ғой Хəкім сияқты.
Жүніс үндеместен оған тіктеп бір қарап қойды. «Əр нəрсені
уақытында көру керек, сен мылжыңсың күні бұрын жоқ сөзді айтасын»
— деп Қадесті ол тойтарып тастайтын. Сөзіне аса елтипат
қоймайтынын жақсы білетін Қадес қажының қарасынан тағы да осыны
ұқты. Ол үндемей қалды.
— Қаса жаман қатыны мен баласын мақтар деген. Айтайын дегені
сол Тайеті,— деп күңк ете қалды Тояш көңнен жабысқан балағындағы
аш бүргені ұстап алып, қолымен уқалай түсіп.
Оның бұл сөзіне Қадес құлақ қоймады. Тояштың өзін де, сөзін де
елемейтін мұның бастан əдеті. Енді ол шолан жақтағы көлденең
жатқан келіге құйрығын қойып отырған Тояшқа мойнын бұрып:
— Тойеке, осы əлгі Хакімнің суға кетіп қала жаздағаны қай жылы
еді?— деп сұрады.
— Есенге ақтық рет көшіп барған жылы, сетік нардың желбезегі
жырылатында,— деді Тояш мойнын бұрмастан.
— Иə, иə, апырмай, бір өлімнен қалды-ау сонда Хакім! Тойекең
болмағанда кетіп еді, ажалы жоқ, татар дəмі алда, сондықтан қалды.
— Айналайын десейші. Құдай-ау, сақтай гөр құлынымды, көбік ауыз
қайным-ау (көп сөйлейтін Қадесті əйелдер: «көбік ауыз қайным, көбік
ауыз қайнаға» деп кеткен), неге кешігіп жатыр екен Хакімдер?— деді
қажының бəйбішесі Балым айран шелекті жуып жатып.
— Əлгі Сүлеймен жортақ қой, оны шыр айналдырып көпірмен алып
келемін деп еліктірген. Əйтпесе неше келер еді. Айтайын дегенім,
Тойеке, сен жақсы білесің, сонда біз су жағасына неге барып едік осы?
— Қайрақ алуға.
— Иə, иə,— деді Қадес, сөзін қостату үшін Тояштан біле тұра сұрап,
— бұл ғажап қой. Су астынан қақпақ тас іздейміз. Тасты табу да қиын
— тізеден құмқайрақ; аяқпен іздеп жүріп тапсаң, оны көтеру тағы оңай
емес. Ал қақпақ тасты көтерсең-ақ болғаны асты тізілген қайрақ.
Қолмен жонып қойғандай, тек шетінен омырып ала бересің; орақ
жануға деп əдейі жасап қойғандай. Мен оны іздесем табушы едім,
қақпақ тастың жататын жері беп-белгілі...
— Ал, мақтанды. Су асты тас, тастың астында көтерсең қайрақ бар,
оның мақтанатын түгі де жоқ. Өзіміз талайын тапқамыз,— деді Тояш.
— Екі қолым толған қайрақ, аяғыммен жүзіп жағаға жақындай
берсем — қайраңда суға түсіп ойнап жүрген Хакімім адам
бойламайтын тереңде бір батып, бір шығып жүр. «Ойбай, Тойеке,
ұмтыл. Хакім суға кетті!» деп айқай салдым. Тояш əйтеуір жақын еді
балаға, баланың батқан жеріне суға күмп берді; қараймын, бала да жоқ,
Тойекең де жоқ... Қайрақты жағаға қарай лақтырып жіберіп, мен де
ұмтылдым. Бір заман су бетінде бала көрінді, аздан кейін баланы
көтерген Тойекеңнің бақандай-бақандай қолдары да көрінді, бірақ өзі
жоқ. Мен де жеттім. Жалма-жан қол беріп сүйрей жөнелдім. «Пуп»—
деп демін бір алғанда, Тойекеңнің кеудесінен шыққан леп кішігірім
үйді жыққандай, су бетіне толқын тұрғызып жіберді...
— Ой, күпілдетуіңе болайын!
— Айтайын дегенім: балада өң де жоқ, түс те жоқ, көкпеңбек боп
аузынан су ақтарылып, бір сүт пісірім талып жатты. Сол ажалдан
қалған Хакім ғой, мынау енді күтіп отырғанымыз. Бал жеңге, Хакім
сонда нешеде еді,— деп сұрады Қадес.
— Беске қарап тұрған кезі еді ғой, айналайынның. Өтіп бара жатқан
дүние десейші, кеше ғана сияқты соның бəрі.
— Бəсе, Тойекеңнің жұдырығынан аз-ақ үлкен еді-ау судан
көтергенде, бес жастағы бала не босын одан артық. Оған қарағанда
біздің Тайеттер тайқардай ірі екен-ау жас болса да...
— Тайетің ірі де, бірақ өзің сияқты қауқар, алыса кетсе Əділбек оны
жерге ала бұғадай көтеріп соғады,— деді Əреш. Қадестің өз баласын
мақтағанына əбден ыза болып.
— Əй, сенің балаларың қайда жүр?— деп сұрады қажы əйелінен.
— Су жағасына кеткен, қайтады ғой кешікпей,— деді Балым.
— Ертеден кешке дейін су жағасында, қол-аяғы жарылып, азып
кетпей ме? Қаңғыма деп қойсаңшы оларға. Əңгіме енді қажының үйдегі
екі кішкене балаларына көшті. Қадес ебін тауып, бұларды да сөз
арасына қыстырып, қажыны мадақтай түсті.
— Рас, Əділбек пысық жəне өткірлігі керемет, тек тірі болсын, ауған
жоқ, қажы ағамның өзі!— деді.
Көлденең көзге ызғарлы əрі салмақты көрінгенмен тиімді теңеуге
қажының іші де бал қаймақтай. «Қыһым»— деп тамағын кеней түсіп:
— Оның өткірлігінен тапқырлығы басым,— деп сүйенбесе де қолға
медеу шегіршін таяқпен жерді түртіп-түртіп қойды.
Тояш үндемейді, ол сөзге сараң. Тіке тірелген лебізге ғана тіл
қатады, өздігінен əңгімеге араласқан жан емес. Жұрттың сөзін ол елең
қылмайтын жан сияқты — насыбайын атып көпке бір қырын отыра
береді. Қазір Жүністен именіп Қадес те, Тояш та насыбайын ата алмай
отыр. «Насыбай атып келмейміз бе? дегендей оқтын-оқтын екеуі
біріне-бірі қарап та қояды; кейде тіпті олардың үйренген қолдары
қоныштағы шақшаға байқамай барып қалып, амалсыздан құр қайтады.
Күн ыстық, ауыздан шыққан əуез əу дерлік жерге де баратын емес.
Көлеңкеде сөйлесіп отырып бұлар келген арбаның салдырын да
естімей қалды.
— Əй, жортақ-ай, құйынсың-ау бір жүрген! Қай жақтан келгеніңді де
білмей қалдық,— деп Қадес орнынан тұрып үлгіргенше, Сүлеймен
жарға аттың басын тіреп.
— Ассалаумағалайкүм!— деді.
Он шақты пар көздер арбадан секіріп түскен Хакімге тігілді. Ошақ
басынан, сенектен шыққан əйелдер де арбаға қарай жылжыды.
Орнынан тұрмаған жалғыз Жүніс. Ол баласының киімін, өн-бойын,
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 13
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.