Ақ Жайық - 52

Дəрігер мошқамады. Басы артың лебіздесуден қашып, ол, тəртіп
бойынша керек мағлұматты тізіп сұрап та жатпады. Балуан денелі
батыл Жолмұқанмен бірге бұл ұзын қараның да «гөден» деген бағаға
қылапсыз ие боларына шəк келтірген жоқ. Жалғыз-ақ оны
ойландырған: «ереуіл көтеріп, жігіт жинап болысқа шабуылдап
отырған сотқар Жұныс Жаншаның жасағына баласын өз еркіне
жіберіп, алаштың азаматы бола қалғаны қалай? Əлде мұнда да бір арам
пиғыл бар ма?» деген күдік болды. Ол өзі білетін Нұрымның атыжөнін, бойын, түрі мен түсін, дененің саулығын сұрамастан жазып
отырды да:
— Қанша жігіт іліктіңдер ауылдан?— деді,
Бұл дəрігердің ойынша: сездірмей сыр ашар сұрақ еді. Ол даусын
жұмсартыңқырап, момақан пішін көрсетуге тырысты. Іштей «не дер
екен, не шырай көрсетер екен?» деп көзін алмай тұрған Нұрым жұмсақ
тіл қатқанға қуанып кетті.
— Мен тізімге ілігіп келгенім жоқ, Ехлас аға,— деді ол лепірген
үнмен.
— Өз еркіммен де!..
— Ия. Біреудің жетегімен, болмаса əлдекімдердің итермелеуімен
жүрмейтін тентек Нұрымды балықша желбезегінен тізіп бере қояр
адам болған жоқ.
— Мықтымын. Саналы азаматпын, түзіктікке бет бұрдым де!..
Нұрым ойланып қалды. Бұл сөздің көкесіні барын ол жақсы аңғарды
да, бірақ өз жауабының да мақтаншақ үнін байқап қалып, іліп-шалудан
бас тартты.
— Ықа, алдағыны бір тəңірінің өзі білер. Бұрын бұзықтың жасаған
жерім жоқ, бүгінгім түзіктік болса болғаны. Ер азамат атқа мініп жатыр
деген соң, жиынсыз жерде қол қусырып көрмеген ініңіз үйде қала
алмады.
— Бұл ойын-сауықтың орны емес. Темірдей тəртіп пен ғаскер
өнеріне үйрететін жер екенін естіген шығарсың?
— Əлбетте, Ехлас аға.
— Керек болса, қара қазан, сары баланың қамы үшін түтеген оққа да
қарсы баруға тура келер.
— Шешінген судан тайынбас дейді ғой. Көппен көргеннің бəрі ұлы
той емес пе, Ехлас аға. Балтыр түріп бозбалалық та еттік, өлең айтып
ойын-тойды да басқардың. Енді сары азамат сардар бектің ортасында
Махамбет батыр ұстаған сүңгіні көтеріп те үйренейік.
Ехлас онан əрі созбады. «Сөз үшін туған дегдардың баласы жауапқа
іркілмес. Кешегі Оразбайдың бас кесеріне ұсап кетіп жүрмесе не
қылсын! Офицері сақ болса...»
— Бар. Жарайсың, — деді дəрігер əңгімені тез қысқартып.
«Бұл жігітсің дегені ме? Əлде ғаскер балуға жарайсың дегені ме?»
деп ойлап үлгергенше, алып келген офицер:
— Жұнысов, сен ондық болуға да жарайсың. Сені өз жүздігіме
аламын, — деп иығынан қақты.
4
Тып-тымық бір жазғы кештерде қаймақшып жатқан айдын бетін
ұйтқытып өткен қума құйын сияқты, ойда жоқ жерден кездескен
Нұрым Мүкараманың маужыраған жүрегін хаттан да қатты толқытып
жіберді. Комиссия үстінде қыз не істерін, не дерін білмей қалды.
«Ехластан «бұл қай Жұнысов?» деп те сұрай алмады, түрлері де алақұла, мінездері де əлем-тапырық қырдың бір топ тарпақ жігіттерін
бастап келген офицер формалы басшы қазақтан да жай-жапсарды
сұрай қою орынсыз көрінді. Оның үстіне ең қиыны: Хакімді кім деп
сұрайды? Таныс еді демекші ме? Əлде көңіл қосқан болашақ жар деп
сыр шашпақшы ма?!
Келісі келмеді. Бірақ қыздың анық түйгені: мына Жұнысов сол
Хакімнің ағасы, өйткені елібі аумаған Хакім. Бойынанан ұзын, өңі қара
сұр болса да сүйкімді.
«Сол ғой! Хакімнің ағасы ғой!— деп ойлады қыз. — Інісінің қайда
жүргенін бұл жігіт анық біледі ғой. Мүмкін хат та əкелген шығар.
Маған көп қарады, бірақ дəрігерге де, басқаларға да байқатпауға
тырысты».
Аздан кейін ол күдік келтірер жер қалдырмауға тырысып,
Нұрымның не сөйлегенін де еске түсірді. «Аға, сəлем беруге бара
алмадым», деді Ехласқа. Дəрігермен бір ауылдан, тіпті ағайынды
жандар. Хакім солай деген. Əттең, Хакімнен мен Оралда жүргенде «ағаң
бар ма? аты кім?» — деп неге сұрамадым екен. Бірақ ол күнде туғантуысқандарын сұрауға уақыт болды ма?! Уақыт болмады. Уақыт болса
да алдағы күнге көз жіберуге мұрша келмеді. Алып ұшқан балалық шақ
не нəрсені байқатар?! Жəне мұндай алыс сапарға, ұзақ уақыт айрылып
кететінімізді білдік пе!» деп өкінді қыз, Нұрым шығып кеткеннен
кейін. Сол сағаттан бастап қыздың бар ойы Нұрымда, бар ынтасы оның
кім екенін анықтап, білуге ауды... Ехластың сөзіне де ол аса зейін
салмай, айтқанын тек шамамен орындап, ауруды да дағдылы əдетпен
қалай болса солай шығарып сала берді. Ал, комиссия үстіндегі
əңгімелерді құлағына да ілмеді.
«Бұл қалай болғаны?» деген сұрақ кездесті бір кез оған.— Хакім
революционерлермен бірге. Ол ана өзі де, ісі де жұмбақ Əйтиевтермен
бірге! Түрмеде отырса да қайыспайтын Дмитриевтермен бірге! Атуға
да, асуға да сескенбей қарайтын батырлармен бірге! Көптің алдына
шығып қысылмай сөз сөйлейтін ер қимылды батыл жандармен бірге.
Жаздыгүні көк қарулы казак-орыстардан сескенбей əлденені сылтау
етіп, Хакім Орал қаласына келіп, тіпті төрт бұрышында пулемет құрып
қойған ажалдың аузындай зəрлі түрмеге барып, революционердің
қызы Дуся арқылы хабар алып жүр. Өз ісінің дұрыстығына сенген
жандар ғана осылай істейді. Хакім де солай. Ол алған бағытынан,
көздеген мақсатынан таймайтын жас болып алған. Маран: «Біз тез
келеміз! Күт! Кешікпей келеміз!» деп еді соңғы көргенде... Соңғы
хатында тағы соны айтыпты. Үлкен күннің жақын екенін айтыпты, тез
келетінін айтыпты. Мен оған сендім! Ол келеді! Бұл имандай таза,
берік серт. Мен де сенем бұл уəдеге. Өйткені Хакімді сүйемін... Ал,
мына Жұнысов сол менің Хакімімнің ағасы. Бұл да Жұнысов. Хакімдей
оқымаса да, бұл да бетінен қайтпайтын ер келбетті жан. Солай бола
тұра бұл Жұнысов Жаһаншаның жасағына неге жазылды? Жаһанша
Хакімге де, оның серіктері — революционерлерге де қарсы емес пе?
Əлде бұл жігіт надандығымен жазылып жүр ме Досмұхамедовтердің
дружинасына?! Бұл қалай? Бұл Жымпиты басшыларының казак-орыс
атамандарымен дос екені қару-жарақ алып жатқандарынан-ақ белгілі.
Өткен жолы офицер Аблаев жолда қолға түсіп, бар жүгінен. айрылған.
Оны өздері жасырып, Ехлас дəрігердің үйінен қонақасы жемей кетті...
Бірақ осының бəрін Ольга-ханум ертеңіне-ақ маған айтып салды. Бұл
қалай? Ағайынды екі Жұнысов біріне-бірі қас болып кеткені ме? Əлде
бұл басқа адам ба?.. Жоқ, бұл соның ағасы!»
Мүкарама ауруханадан үйіне қайтып келіп, тап ертеңгідей əйнегі
алмалы терезенің алдына барып тағы қзақ отырып қалды. Бірақ бұл
жолы хат жазу емес, алған хат пен Нұрымды ойлап қалды. Ол Хакімнің
хатын тағы да оқып шықты. Енді хатты қайда жазбақ?! Қай адреске
жібермек? Ертеңгі жүрек түбінен ытқып шыққан бір ауыз ыстық лебіз
де осы сұрақтарға соқтығып еді.
Ой!
Ой терең!
Ой шеті ұшы-қиырсыз!
Беттен желпіп өткен кешкі самалдай, жеңіл-желпі ой кейде белгісіз
бір рахат шаттығына бөлейді. Алыста қалған балалық шақтың
кіршіксіз бейнесі көз алдыңа келгенде «сол кез қайта келсе!» деген
тəтті арманға шомдырады.
Ал, ғашықтық арманы алдыңды ораса ше! Бастан кешкен сағат,
минут есепке алынса ше?! Өткеннің көбі өкініш болып көрінсе ше?
Неге олай дейтін сұраққа көбірек сүріндірсе ше?!
Мүкарама ой тұңғиығына бойлай берді. Оралдағы өткен қыс,
ойраны мол көктемнің ойда жоқ жерден кездескен ащы айрылысын
көбірек көз алдына алып келе берді.
— Жоқ!— деді ол бір кез өзіне-өзі. Бірақ даусы шығып кетті.
Дауысын əлдебіреу есітті ме деп ол сасқанынан орнынан ұшып
түрегелді.
Үйде өзінен өзге жан жоқ еді.
— Жоқ! — деді ол тағы да. Бұл жолы əдейі өзіне өзі дем берді, сөзін
өзі естігісі келді. — Қалайда табамын! Хат əкелген Əмірді де табамын!
Солдат Жұнысовты да табамын! Хакімді де табамын! Табамын!
Табамын!
БЕСІНШІ ТАРАУ
1
Жан медеуі əн мен жыр...
Ауылда да, қалада да бірнеше күннен бері Нұрымды зілдей бір ой
екі иығынан басып көтертпей тұрған сияқтанып еді. Сол зілді қазір ол
аздап ысырғандай болды, бірақ əлі де біржола иықтан түсірген жоқ...
«Мен қайда отырмын?» дейді тынымсыз түрткілеген күдікке төтеп
бере алмаған Нұрымның үнсіз тілі. Сөйтеді де ол ұзын үйдің ұзын
жарын жағалай қойған қарағай койканы, оның үстіндегі сұп-сұр
шинель, сұп-сұр шекпен көрпе жамылған қара қоңыр жігіттерді
көзімен аралайды. Олардың бірі тұрған күйінде, бірі отырған қалпында
əлденемен шұғылданған: боз көйлектің үзілген ілгегін қадайды; бұрын
киіп көрмеген қисық табан ауыр етіктің қонышын сипалайды,
жалтыраған сары жез түйменің үстіндегі самұрықтың суретін
сығалайды, былғары белбеуін шиыршықтайды; шамырқанғандай
шатты пішінде қарлығаш қанат мұртын сылағыштайды. Орамалын
бүктегіштеп жастық астына басқан, сүргінің ізі сарғаймаған ақ қарағай
тақтаның үстін үргіштеп, шаң жұқтырмай жатқандар да аз емес.
Шинель ілетін жерге тықылдатып қосымша шеге қағып, гимнастерка,
шалбарын ұқыпты іліп, қалтасындағы тиын-тебенін алысырақ қалта
түбіне тыққыштап жатқандар да бар...
«Мен қайда отырмын?»
Əрі жат, əрі түсініксіз жаңа жерге киліккен күні топырлаған жандар:
— Нұр-аға, өзің бастамасаң мынадай моншаңды көру түгіл, атын да
естігеніміз жоқ!
— Нұреке, командир не деп кетті?
— Нұрым, мына қағазды тануын танып-ақ тұрмын, жазу-сызуы бар
қағаз. Ал, сен оқып көрмесең, мен шорқақтау едім...— дегендер
қаумалай түсіп еді. Келесі күні Нұрымның өзі көрмеген тəртіп пен өзі
білмеген нəрсе қаптап кетті: мылтық, мылтықты қалай ұстау, қалай
оқтау, қалай көздеу асың ойнағанмен бірдей екен.
Ал, оның бөлшектері мен аттарын, қалай ұзын, қалай саптау, қалай
жүру, қалай бұрылу, қалай қадамдап, қалай шегіну өлеңші Нұрымға,
тапқыр Нұрымға, беті қайтпаған Нұрымға қиямет-қайымның тар
көпіріне тірелгенмен бірдей болған.
«Мен неге оқымадым? Жасымда неге өнер-білімге ұмтылмадым?
Ана Хакім, мына Ораз менен артық па еді? Бұлар біз білмегенді білді,
біз көрмегенді көрді, біз естімегенді естіді. Орыс тілін білді, қала
сырына жетілді. Не жақсылармен табақтас болды, не асыл ағалардың
ақылын алды. Енді өздері əділдік қуып жүр. Қатарының алды болып
жүр. Екеуінің де қолынан не тілесе сол келеді; іс десең — іс, билік десең
билік келеді. Ел басқар десең — ел басқара алады. Бала оқыт десең —
бала оқыта алады...
«Мен кімімін? Мен көп қара дүрсіннің ішіндегі өнерден бос қалған
қара дүрсінімін»,— деп тілгіледі ол өзін өзі. «Біздің орын бүгін мына
ұзын қазарманың қарағай төсек, қамыс жастығы. Кеше пішен шауып,
жер жыртып, өлең айтып, мал бағу еді. Ал, ана екі інім кеше де елден
өзгеше еді, бүгін де жұрттан бөлек ауызға ілігіп жүр...
Бұл не, қызғаныш па? Əлде күндеу ме?.. Жоқ, олай емес. Олай болуға
тиіс емес», — деп жұбатты ол бір кез өзін. «Ораз бен Хакім — бірі —
бас, бірі — көз. Ұшсақ бізге олардың бірі қанат, бірі құйрық. Олардың
орны басқа, біздің орнымыз басқа. Олардай болмасам да, мен де бір
кəдеге аспаймын ба?! Мені ешкім зорлаған жоқ.
Өзім келдім, өзім жазылдым. Əрине, бұған көлденең сөз қамшы
болды. Мəмбет қамшы болды. Пазыл қамшы болды. Көптің дүрліккені
қамшы болды. Жоқ, мен... мен сол желдей ескен Мəмбетпен біргемін.
Мені ешкім байлай қойған жоқ. Мен де қолдан келгенін істеуге
ұмтыламын. Мен де сол біздің екі жігітпен біргемін. Мен де:
Бұзбай құлан пісірмей,
Мұз үстіне от жақпай...
Тебінгіні теріс тақпай...
неге тынам?!..» Нұрым жалма-жан бас жағында тұрған көк
домбыраға қол созды. Көк домбыраны кеше Пазыл:
— Мынау өз нағашыңның домбырасы. Анда-санда шала шертсем де,
үйде тұрсыншы деп əкеліп едім елден. Енді иесін тапты,— деп еді.
Тыңқ-тыңқ еткен домбыраның бұраған үніне бір сəт құлақ елегізе
қалды. Түйме қадап, етік сипағандар, белбеуін шиыршықтап, мұртын
сылағандар мойындарын Нұрымға бұра бастады. Шеге қаққандар
тықылын тия қойды, қисайғандар бастарын көтерді.
— Е, қабағыңды тыржита бергенше көк домбыраның шегін
шерткілесейші, — деді Жолмұқан қасындағы жігітті бүйірден түртіп
Нұрымға қаратып.— Нұрым деген қарамын, қарадан туған дарамын.
Мың кісіге бір өзім, қорықпай жалғыз барамын,— деп соқ!
Жолмұқанның əлдеқалай айта салған тақпағы Нұрымға кенет Қарт
Қожақты ауызға салды.
— Əй, Қарт Қожақ, Қарт Қожақ,
Атыңның басын тарт, Қожақ!
Мен Қырымның ішінде
Ақша ханның қызы едім,
Атам менен анамның
Асыранды қазы едім.
Қойда бағлан қозы едім.
Жылқыда шаққан бозы едім.
Əй!..
Менің немді сұрайсың?
Бұхар барсаң қолаң бар
Қолаңды көр де шашым көр.
Зергер барсаң қасында
Алтыннан соққан түйме бар,
Түймені көр де басым көр.
Молдаға барсаң қасында
Қиюлы жатқан қалам бар.
Қаламды көр де қасым көр.
Имран барсаң пісте бар,
Пістені көр де мұрным көр.
Əр шаһарға қарасаң
Құрулы тұрған күзгі бар,
Күзгіні көр де көзім көр.
Самарқан барсаң сандал бар,
Сандалды көр де тісім көр.
Ұстаға барсаң қасында
Тартулы жатқан сымдар бар,
Сымды көр де қолым көр.
Тоғайға барсаң тоғайда
Томаланған қоян бар
Қоянды көр де жоным көр.
Қара жерге қар жауар,
Қарды көр де етім көр.
Қар үстіне қан тамар
Қанды көр де бетім көр...
Ұзын казарманың əр жерінен мойнын бұрып, бастарын көтергендер
бір сəтте Нұрымның қасына сайға үйрілген қанбақтай ұйысты.
— Ой, сілте, сілте, ағатай!
— Ой, біздің арамыздажырау да бар екен ғой!
— Болмағанда! Көк домбыраны көзің шалмап паеді!
— Кім білген, ақын екенін Нұрекеңнің. Домбыра күй шертуге, əн
шырқауға да керек, — десіп жыр құмар жастар ду ете қалды.
— Ай, сендер тұс-тұстан жамырамаңдар, — деді Жолмұқан екі
қолымен Нұрымның үстіне ентелей түскендерді кері ысырып. — Неге
шулайсыңдар, енесін көрген қозыдай еміреніп. Бұл кəдімгі Қарт Қожақ,
арғы жағын айтсын.
Нұрым айқайлап алды да, домбыраны ,қағып-қағып жіберіп:
— Ау Қарт Қожақ, Қарт Қожақ!
Бес жасыңа келгенде
Жас шыбықтан жай тарттың.
Жалғыз...
Қос ішек үзіліп кеткендей «дың» етті де, Нұрымның қолы кілт
тоқтап, домбырадан құйылған үн жым-жырт бола қалды. Домбыраға
төне үңіліп, айқайлап алып, басын көтерген жыршының көзі
қаумалаған қалың адамның кейінгі жағынан қарап тұрған Мүкарамаға
түсіп еді. Кəдімгі Мүкарама қадала қарап тұр. Көп адамның шетінде,
əлдеқалай келіп қалып, не болып жатқанына түсінбей таң қалған киік
сияқты. Тұрпат, мүсін, көз жанар — бəрі киік! Жым болған топ
ақтарылып, Нұрымның көз тіккен жағына бұрылды. Қызды көріп
бұлар да су сепкендей болды. Бірінде үн жоқ, қыбыр-қимыл да жоқ! Бір
сəт казарма ішін шыбын ұшпастай бір тыныштық басты.
Қыздың таңданғаны: өлеңшіні де, тыңдаушыны да бұрын көрген
жоқ еді. Ең ғажабы — сырт көзге қораш, тұр ойпаттары ала-құла, мінезқұлықтары да басқа-басқа, бірі ұялшақ, бір пысық, оның үстіне тіпті хат
танып, қалам ұстай білмейтін өңкей топыраш өлеңге, əнге,
домбыраның үніне ұйып қалған; дүниеден безгендей, бар ынтасы, бар
жігері, бар қолқасы жыршыға құлап кеткен. Жыршының аузынан
шыққан жыр мен домбырадан төгілген үнге бесіктегі сəбидей
тербетіліп, елтіп қалған:
Ал, осының бəрі бағанағы солдат Жұнысовтың аузынан ағылған
жыр мен он саусағынан төгілген үннің сиқыры! Ұзын бойлы, қара
түрік тəрізді көруге епсіз, қимылға олақ дала жігітінің өнері! Балға
қонған арадай үймелеп, соны қоршап алған. Бұл өнерші, бұл əнші, бұл
домбырашы болғаны ма? Мына надан деп жүрген қара домалақ
даланың момақан жастары əсерлі үн мен толқыған күйге қала
жастарынан артық ұйығаны ма?
Мүкараманың бөлшек-бөлшек ойы да үзіліп кетті, таң-тамаша
қалған түрі де өзгеріп кетті; оны Нұрымнан бұрылып, енді өзіне қарай
ауған көп қара көздердің жалыны шарпып кеткендей болды. Қыз жүзін
казарманың адам сирек жағына бұрды. Əлденені көзімен іздегендей,
əлденені байқап қарап, жадына жаттағандай пішін көрсетіп, жұрт
назарын басқа жаққа аударуға тырысты. Бірақ, тез іліп түскіш, тез
байқағыш жəне астарлы сөзге ұста Жолмұқан орнынан түрегелді де:
— Мен жаңылмасам бұ сұлу, оразаның соңынан көп күттірген айдай
боп арамызда пайда болған ару... Кəдімгі лөктырымыз! Аңызақ қағып
аңсап тұрған даланы себелеп өтетін нұрлы жаңбыр сияқты, мына
жұтаған көздерді тым болмаса ақ жүзіне бір қаратып тамсандыру үшін
келген ғой. Күндіз дене-сырқатын, кеш көңіл сырқатын емдеші,
шырағым! Жоғары шық, төріміз мынау, — деп Нұрым отырған
бұрышты меңзеді.
Қыз оған қарай қалды. Бұл комиссиядан шығып бара жатып көзін
қысқан жігіт.' Бір сəт көз тоқтатып, бет əлібін көңіліне түйгендей
болды. Бірақ тіл қатпады. Ал, Жолмұқан тағы да сөз бастады.
— Жанға медеу он мен жыр. Ал оған теңеусіз сұлу тап келсе —
тəңірім бақты ашқаны!..
— Рахмет, сізге!— Басқа сөз айтпастан Мүкарама Нұрымға
жақындай берді.— Мен сізге жолыққалы келдім, Жұнысов мырза.
Айып болмаса сыртқа шығып, мені бір көше жер ұзатып салсаңыз...
— Уаһа!— деді Жолмұқан Нұрымға қарап. — Бақты тəңірім ашты. Əн
мен жырға сұлу қосылды. Жұлдызың оңыңнан туған жігіт едің, енді
ай...
Нұрым қабағын қарс жауып бір қарады да, домбыраны Жолмұқанға
ұстата салды, өзі есікке қарай аяңдады. Ол Мүкарамаға еріп
казармадан шығып кетті.
2
Нұрым өмірі сөзге іркіліп көрмеген, кəріге де, балаға да тіл тауып
жанаса кететін жан-ды. Ал елдегі қыз-келіншектің арасында ол нағыз
сəнді əзілдің кеш басшысы еді. Ол жүрген жерде жарасымды күлкі мен
тапқырлық сөздің сыр сандығы ақтарыла бастайтын. Бозбала
жиынында өлеңнен бəйгені шаппай алатын да Нұрым, жақсылардың
тобында жырдан өрмек өретін су жорға дасол. Сол ашық жүзді, топжар
мінезді, ақын Нұрым бүгін Мүкараманың алдында кенет өзгеріліп
кетті, ол тілдесуге лайық сөз таппай қызарды, өзінен өзі бөгеліп, ұзын
шинелінің жарқырауық жез түймелерін шұқылай берді. Ол сұлу татар
қызының жүзіне тура, қарауға қысылды — ажарлы арудың пак
пішініне кіршік келтіретіндей қорынды. Оған үстіндегі ұзын шинель,
дөкір белбеу, қостың төбесіндей шошайған биік шлем, жуан етік, жел
мен күн жеген қара қошқыл бет пен қара қайыс қолдар қуыршақтай
үлбіреген жанның жанында қиссаларда кездесетін қара құлдардың
пішініне ұқсап кетті. Сылдыраған қыз лебізіне қарлыққан жуан қоңыр
дауыспен жауап қату да құран хатіміне күпіршілік келтіргендік
сияқтанды. Оның аршындаған адымы да жас,қозының қадамындай
бала-бұлтақ қыз жүрісіне серік-сыңар еместігі көрінеді.
«Неге келді? Не айтпақшы? Мен не демекшімін? Менің елдегі
тұздығы ащы, шоқпардай сөзім көлдегі бала қазды үркіткен
дауылпаздың даңғырындай-ақ бірден бездірер! Егерде Хакімнің туған
ағасы мынадай адыр-бұдыр собалақ болса, оның əке-шешесі, басқа
туған-туысқандары қандай сөлекет жандар екен демей ме? Əттеген-ай,
əзірге мені білмегені, кəрмегені жақсы еді.
«Мен сізге жолыққалы келдім, Жұнысов мырза» дейді. Біліп келген,
əдейі сөйлеспекші...» деп ол ішінен білдіртпей, басын шайқап қойды.
Аз жүргеннен кейін Мүкарама сез бастады.
— Сіз мені күтпеген шығарсыз, Жұнысов мырза. Бұл қандай қыз
ұялмай іздеп келіп, мың жігіттің ішінен адаспай тауып алған, деп
ойлап келе жатырсыз ба, а?— деп күлді қыз.
Даусы шынында да Нұрым шамалаған «Құран хатіміндей» нəп-нəзік
мұқамды жəне күмістей сылдырап шықты.
— Жоқ, жоқ, ондай деп ойлағаным жоқ... айып етпеңіз, лөктыр. Мен
басқа бір заттарды ойлап келе жатыр едім...
— Басқа затты ойлағаныңыз келіспейді. Қасыңызда лөктыр келе
жатқанда басқа затты ойламаңыз,— деп Мүкарама тағы да ақырындап
күліп қойды.— Сіз мені «лөктыр» демеңіз, мен доктор емеспін.
Доктордың айтқанын орындайтын сестрамын. Бізді «медсестра» дейді.
Нұрым үндемеді. Бірақ, ол бұрынғыдан гөрі сəл жүрек тоқтата
бастады. Қыздың сынап-мінеуден аулақ ойда екенін аңғарды.
— Сіз қай жердікісіз? — деп сұрады Мүкарама.
Нұрым жерінің атын атап, ауылының жайын айтты.
— Сіз Хакім Жұнысовтың ағасысыз ғой?
— Оны қайдан білдіңіз? — деді Нұрым, ақырын ғана.
Ол бұл сұрақты əдейі алға тартты — біле тұра іштей қыз сөзіне разы
болып тартты; інісі үшін төбесі көкке жеткендей шаттанды, сұлу қыз,
аса сұлу... Тек тілім тимесін, Хакім жар тапқан,— деген жүйрік ой
жанталаса теңеу іздеп жатты. «Құлақ естіп, көз көрген жерде бұл
сияқты сұлу адам кездескен жоқ. Білім, тəрбие қандай! Ашық жүз, сөзге
ұсталығы! Татар халқы ашық келеді. Біздің қыздар мына сияқты іздеп
келіп керек адамын сұрауға ұялады...»
— Сіз ауруханаға комиссияға келгенде фамилияңыздан білдім.
Доктор Ехласпен сөйлескеніңізден аңғардым. Хакім: «Біз Ехлас
доктормен бір ауылдыкіміз» деген еді. Жəне сіз Хакімге тартқансыз.
— Ол жеріңіз қате,— деді Нұрым езу тартып. — Хакім ұқсамаған. Ол
жəне менен кіші.
— Жо... жоқ, таласпаңыз, Хакім сізге тартқан,— деді Мүкарама тағы
да күліп.
Сөйтті де, қыз кенет қабағын шыта қалды. Ай жап-жарық еді, Нұрым
оның жүзін күндізгіден де анық көріп келе жатыр еді. Қабағын шыта
қалған қыздың көзі оған тура қарады.
Аздан кейін тіпті Нұрымның көзінен жоғары оның басындағы
шлемге қадалған тəрізденді. Ұзын кірпіктері теп-тегіс қадалатындай
едірейген, шошақ мұрнының ұшы сəл көтеріліңкіреп, тамағы үлбіреп
тұр.
— Қазір қайда Хакім?
Сасып қалған Нұрым:
— Білмеймін, — деп қысқа жауап қайырды.
— Жасырмаңыз. Сіз бір кісінің баласысыз, ініңіздің .қайда жүргенін
білесіз.
— Оллаһи білмеймін, тап қай жерде екенін, — деп Нұрым қарғана
түсті.
— Жоқ, жасырмаңыз... Маған керек... Хат жазуға керек...
— Сіз наныңыз, мен жасырып тұрғаным жоқ. Ақиқат шындық, қайда
жүргенін білмеймін.
Мүкарама қабағын бұрынғыдан да гөрі қаттырақ түйді. Бірақ оның
əлі сызық тартылып көрмеген аппақ маңдайы жиырылған жоқ. Тек
қана əлгіде қиылып тұрған қастары шоқтанып, дөңгелене қалды.
— Ағайынды адамдар... — деп қыз бөгеліп сөзін жұтты да, риза
болмаған бір назды үнмен: —Сіз бұл жерге неге келдіңіз? — деп
сұрады.
— Əскерге үйрену үшін. Жастар тегіс жазылып жатыр.
— Ағайынды екі адам екі əскерге жазыла ма?
— Хакім əскерде жоқ.
— Қайда жүргенін білмеймін дедіңіз... олай болса оның əскерде жоқ
екенін қайдан білесіз?
Нұрым бұрынғыдан жаман састы. Сөзден ұсталғанын мықтап сезіп
жəне Хакімнің қайда жүргенін əшкерелеуге бармай, ол міңгірлей түсті.
— Əскерге кірмейді дегенім...
— Кірген. Кіргенде қандай əскерге кірген,— деп Мүкарама балаша
өршелене түсті. — Жасырмаңыз, мен бəрібір білемін. Сіз айтпасаңыз да
білемін. Мен əдейі іздеп Жұнысов деп келгенде, сіз маған сенбейсіз...
Нұрым оның өкпелеп қалғанын сезіп жаны шығып жете жаздады:
— Сіз, Мүкарама, ренжімеңіз. Маған ренжуге болмайды...
— Неге болмайды? Ініңізді сұрағаннан айыпты боламын ба? Маған
оның не істеп жүргені керек емес, мен оны өзім де жақсы білемін.
Маған қазір тек адресі ғана қажет хат жазуға.
— Мен өзім де білмеймін, лөктыр... мен де хабарсызбын. Көптен
хабар жоқ. Оллаһи шыным, — деп қарғанды ол, Мүкарама ренжіп кетеме деп қысылып.— Білсем сізден жасырамын ба? — Сіз бір
сөзіңізде ағайынды екі адам екі əскерге жазыла ма дедіңіз, бұл менің
ойламаған ісім еді. Ешкімнен ақыл сұрамай өз еркіммен келіп едім.
— Ол да өз еркімен жүр, — деп салды қыз, əлденеге жұдырығын
түйгендей, қолын көтеріп.— Бəрі де өз еркімен жүреді. Мен де өз
.еркіммен келдім.
Қыз «өз еркіммен келдім» деген сөздің аузынан еріксіз шығып
кеткенін байқап қалды да, сөзін аяқтамады, бөгеліп, көзін төмен
түсірді. «Мінхайдар аби ғой жіберген... Ехлас доктормен бірге» деген ой
келді кенет. Осыны жасырып, жалған сөйледім. Неге жалған айттым?
Мен өз еркіммен келгенім жоқ. Мына Жұнысов еркімен келген. Оны
доктор Шұғыловқа да айтты...»
Қыздың бөгелген себебін, оның өзі жөніндегі айтқан сөзі жалған
екенін, əрине, Нұрым білген жоқ. Ол тек қыздың ашуы қайта
бастағанына қуанып кетті.
— Мен Хакімді білетін осындағы бір азаматтан анықтайын, локтыр.
Ол кісіні ертең барып көруіме болады. Мүмкін ол бір хабарын айтар,—
деді.
— Ол кісі кім? — деп қадала қалды қыз.
Ол кісіні сіз көрген жоқсыз. Осындағы əскердің киім-кешек алатын
махкамасында... — деді Нұрым, Ораздың атын атағысы келмей.
— Жақсы,— деді Мүкарама, — олай болса сіз ертеңнен қалмай маған
біліп беріңіз Хакімнің адресін.
«Адресі» деген сөзді шалалау түсінген Нұрым, шамамен:
— Жүрген жерін білетін шығар, өйткені ол да жақында Жайық
бетінен келді,— деді.
— Ертеңнен қалдырмай хабарлаңыз. Маған келіп айтарсыз. Уəде
бересіз бе?
— Жақсы, жақсы.
— Сонсоң... — Мүкарама ойланып қалды да, — сонсоң сіз мені
лөктыр демеңіз, мен медсестрамын. Медсестра да демеңіз, просто
Мүкарама деңіз,— деді.
Ол жалма-жан Нұрымға қолын ұсынды. Қызбен қолдасып коштасып
көрмеген Нұрым ақтарылып қалды.
— Қолыңызды неге бермейсіз?— деді қыз тағы да қатаң үнмен.
Нұрым қысылғаннан қолын созды. Кішкене сүйрік саусақтарымен
уыстап Нұрымның үлкен қолын бір сілікті де қыз жүре берді. Нұрым
орнында тұрып қалды.
3
Нұрым қапелімде не істерін білмеді. «Казармаға қайтсам ба екен,
əлде Оразды тауып алып, Хакімнің қайда екенін сұрасам ба екен? Ол
білуге тиіс. Ол білмесе не істеймін? Ертеңнен қалдырмай маған
хабарын беріңіз» деді. Апырмай, Ораз білмей шықса? Жоқ, Ораз білуге
тиіс. Олар бірінің қайда жүргенін бірі біледі...» деп, Нұрым Пазылдан
Ораздың пəтерін сұрамақшы болып, қасапқа қарай жүгіре түсті де, кілт
тоқтай қалды. Кетіп бара жатқан Мүкараманың кешкі ала-көлеңде
қараңдаған бейнесі əлі жоғалып кетпеген, тіпті тақыр көшенің
бойында тық-тық басқан аяғының дыбысы да құлаққа келеді. Қыз
«соңымнан ерді, дер... ұят болар» деді ішінен өмірде ешкімнен
қымсынбайтын Нұрым. Сөйтті де ол «мені жоқтап жүрер.
Казармадағыларға айтып кетейін» деп кері бұрылды.
— Мен жатқан пəтеріме барып қайтамын, — деді ол казармаға
аяғын асыға басып кіріп.— Балуан, есіттің бе? Мені жоқтаушы бола
қоймас...
— Есік пен төрдей жерді бір-ақ аттайсың жəне танауыңның желі де
үй жыққандай. Естімегенде?! Мұндағыларға жыл тиді деп пе ең?
Жоқтаса айтармыз: қаланың бірінші сұлуын «Ақжүністің» жырымен
əлдилей кетті, жақында Жанша ханның сарайынан алып қашып кетеді,
Қарт Қожаққа қудырмаса да болады,— деп. Ертең ораласың ба?
— Жолмұқан, əзіліңді қойсайшы. Ол қыз маған үлкен жұмыспен
келген. Мұны соңынан айтам...
— Айтпасаң да болады. Жұмыссыз қыздар əке-шешесінің ірге
жағында жатады, кештіқұрым жігіт іздеп казармаға келмейді...
Жолмұқанның сөзін аяқтатпай Нұрым казармадан шығып та кетті.
Пазылдың сілтеуімен іңірде ол Оразды іздеп, Жəрке тігіншінікіне
келді. Жəркенің үйі де Пазылдың кішкене зілменкесі сияқты аядай
қонақ бөлмесі бар, қазан жағына кебеже, сандығын қатарлап жинаған
бір құжыра екен. Нұрым бұрын көрмеген жайдың қай жағы төр, қай
жағы ас бөлме екенін айыра алмай еңкейіп кірген табалдырығы екі елі
есіктен ұзап əрі аса қоймады.
— Кеш жарық! — деп тұрып қалды.
Сығырайған бестік шамның өлімсіреген жарырынаүңіліп іс тігіп
отырған үй иесі кіріп келген жігітке мойнын бұрды, «мұндай да ұзын
жігіт болады екен-ау» деген қараспен ол иіліп-бүгіліп əрең кіріп, енді
шошақ шлем бөркі үйдің төбесіне қыл елі тимей тұрған Нұрымның
тура қисық қара етігінен түсіп, тірсегінен бастап кең кеуде, ұзын
мойнын, ат жақты жүзін көзімен өлшеп шықты. Оның бір жақ сабағын
қара жіп жалғап құлағына тұзақтаған көзілдірігінің үстінен асып
түскен баяу нұрлы көздері əлде күлкі, əлде таңырқау тəрізді бір жұмсақ
нышан себеледі. Нұрым мұны анық байқады да, бірақ сөзді неден
бастарын білмей бір сəт бөгеліп қалды. Оң жақ бұрыштағы қазан
жанында нан илеп жатқан əйелге көз тастап еді, əйел келген адамға
мойнын да бұрмастан оқтауын құшырлана ысқылады.
— Мен жаңылмасам осы үй тігінші Жəрке деген кісінің үйі болуы
керек,— деді ол ақырында босаңдау үнмен.
— Тігінші екенім көрініп тұрған жоқ па?— деді. Жəрке күліп,
алдындағы ескі зеңгірге қарап.— Иə, жол болсын, танымадым, бойшаң
жігіт.
Тігіншінің қуақы адам екенін біліп, Нұрым да оның ыңғайына көше
салды.
— Бойшаңдықтың кесірінен төменге көзім түспей байқамай
қалыппын. Машинаңызды да, мен сияқты бір собалақтың бойына шақ
етіп тігіп жатқан бешпетіңізді де жаңа көрдім,— деді ол езу тартып.
— Шын сөз: ұзындығы екі аршын бешпет. Бірақ еркектікі емес,
Хауана нəсіліне бағышты киім. Иығы сиса — ұзындығы өзіңе де жарап
қаларлың,— деп Жəрке мырс етті де, ренжіп қала ма деп күлкісін тия
қойды. Сөйтті де салмақты үнге көшті. — Ұзын адам əділ болады
деседі, Ғұмар шаһарияр сияқты. Оқасы жоқ қалжыңға айтам.
Үй иесінің сөзіне енді Нұрым да парасатты жауап қайтаруға
тырысты.
— Айып етпеңіз мезгілсіз уақта кіріп мазалағаныма. Шалқар
жағасынан келіп ем қаладан шай-шекер сияқты керек-жарақ алу
ниетімен. Басқа да аз-мұз шаруам бар. Апама да барайын, тайлағымды
да үйретейін дегендей, осында бір жақыным бар — сырт хабардан
сіздің үйіңізде тұрады деп есіттім. Соны көрейін деп ем — Ораз деген
жігіт...
— А,— деді Жəрке.— Бар. Ораз деген жігіт осында. Жоғары шық.
«Қай жерге шығамын?» деген сұрау жүгірді Нұрымның жүзінде. Ол
оң мен солына кезек қарады. Бірақ Нұрым ұзақ ақтарылған жоқ. Атын
атап үлгермей-ақ оның іздеген Оразы екінші бөлменің есігінен шыға
келді. Нұрым қуанып кетті.
— Айналайын Оразжан, əрең таптым ғой. Көп іздедім өзіңді, ақыры
таптым əйтеуір...
Ораз үндеместен оған үлкен көзін онан əрі адырайта түсті. Оның бұл
қарасында «сен қайдан келіп қалдың?» деген сұрақ өзінен өзі көрініп
тұр еді.
— Ия, неге таңданып қалдың, Оразжан? — деді аздан кейін Нұрым,
өте ашық, сөзге де іркілмейтін Ораздың бөгелгенін көріп.
Жөн сұрап, амандасудың орнына Ораздың бірінші сөзі:
— Қайда түстің?— болды.
— Пазылдікіне.
— Жақсы. Мен қазір өзім барамын саған. Сөйлесеміз...
— Айтатын əңгіме бар еді...
— Сол жерде сөйлесеміз,— деді Ораз сыбырлап.
Нұрым онан көзін айырмай қарап, басын шайқады да:
— Жиен, сен қалаға келген соң өзгеріп кеткенсің бе? Анау күні елде
мұндай емес едің, менен үркіп тұрсың ғой. Əлде менің жасақшы
болғаныма көңілің толмай жатырқап қалдың ба?— деді.
— Ойбай, жоқ. Өте жақсы. Жасақшы болуың іздеген де сұраған...
Кейін бəрін де сөйлесеміз.
— Менің бір-ақ ауыз сұрайтын сөзім бар. Өте тығыз... Ораз елең ете
қалды. Нұрым оның қысылғанына қарамастан сұрар сөзін аяқтауға
асықты.
— ...Маған Хакімнің қай жерде жүргенін білу керек. Өте тығыз
жұмыс бар... Хат жазамын...