Ақ Жайық - 60

əскердің екі көзі молдада, екі құлағы үнде болады. Оның үстіндегі ұзын
ақ мұнара шапаны, соған лайықтағандай шошақ пəс малақайға ораған
бастағы ұзын сəлдесі, қолындағы аң балдақты ұзын асасы, бір мінбеде
бір өзі тұрған келбетін ұзартып жіберді, жерден əлдеқайда жоғары
тұрған бойлы, сындарлы, шаң тимесе таза, о дүниеден келген бір əулие
тəрізді əсер етті. Дөңгеленген қара сақалы мен таспадай қап-қара
мұрты ақ сəлдеге бағдарлап қойғандай, молданың көздері мен қастары
шымқай қара көрінді.
«Шығыс пен батыстан Яһжуж бен Маһжуждың шығатынын жер
жүзіне пітна толатынын, адамның азатының тек қана мешітке
паналаған мұсылман пенденің аман қалатынын» Хайырша қази бас
имамнан да асыра сөйледі, бас имамнан əлдеқайда күшті мұқамды
үнмен үрейді ұшыра түсті...
Аяғында ол:
— Хұданың бірлігі, пайғамбардың хақтығы, кəлем шарифтың пəктігі
үшін талай ерлер қан майданға аттанды. Дін үшін, қара қазан, сары
баланың қамы үшін талай жандар шаһит болды. Халқы үшін талай
азаматтар қаһармандық іске бел буды. Енді мына тар заманда
зұлымдар зұлымдық жолға шықты. Азғын ағуамен қоректенгендер
асылды мыс етуге — дін мен ғаділетті аяқ астына салып таптауға
аттанды. Халқы қалаған хəкімдерге ел ардақтаған дана азаматтарға
қол көтерген күнəһғарлардың күнəсі кешірілмейді. Пайғамбардың ақ
туының астына жиналуға үндеген хазіретілерге бағынбаған
дінсіздерге жаза — бір ғана өлім. Мəсжидтен тыс өлім. Қауымнан тыс
өлім. Қаһар төгіңдер зұлымдарға! Лағнет оқыңдар азғындарға! Кəне,
қосылыңдар салауатқа!..
Үш жүз аттылы хан салауатын күңірентті:
Салла-аллаһи Нəбиге
Ас-ха-била-ри Ға-лиге
Басшы бол-ған біз-лер-ге
Аза-матқа қыл дұға!
Жанын қиған жұрт үшін
Сарп қылған бар күшін
Аза-мат-қа қыл дұға!
Қази көкке қолын жайып:
— Бір тəңірге қыл дұға!— деп бетін сипады.
— Бір тəңірге қыл дұға! — деп дүр етті.
Сонсоң Хайырша жүзін төмен түсіріп бір сəт тұрып қалды. Отряд та
үнсіз төмен қарады. Бір мезгіл кенет басын көтеріп алған Хайырша,
асасын Арқа бетке меңзеп, көкжиекке қадай нұсқады, алысқа нұсқады...
— Екіден сапқа тізіл, жүздік!— деген Əзмұратовтың жарлықкомандасы шықты.
Аздан кейін:
— ...Марш!— деген бұйрық жалғасты.
Əзмұратов отряды жорыққа шықты. Оны бастаушы офицер
Абылаев алдағы Əзмұратовтың нөкеріне қосылды.
3
Не күшті — дүрмекті топ күшті. Топтың дүрмегі кейде болмашы
ғана нəрседен де басталып кетеді. Суға кептеліп тұрған қалың қойдың
ішінен бір еркек тоқты қарғып кетсе болды, ізінше топырлаған қоралы
қой өзенге лап қояды; дүрмектелген топты тоқтатып болмайды,
шырмауы жазылған арқандай ол ендеп жүзіп жүре береді, екінші
жағаға жеткенше құлақ тұндырарлық у-шуы мол тоғыт топыры
басталады. Еркек қозының батылдығы мен батырлығын дəріптеуге
келгенмен дəлелдеуге келмейтін өжеттік, адам дүрмегі де кейде
осыған ұқсас. Ақылға бой бермей кетеді.
Жасақшылар комитеті: «Теңдік туын ұстаған Əйтиев отрядына
қосыламыз» деп кесіп-пішті. Бұл еріксіз құралған жасақшылардың
көптен көксеген бір бұлдыр арманының ап-айқын көзге елестеген
шешімі еді. Бірақ...
Бір ғана адам бұл төте жолды бөгетті арнаға бұрып жіберді. Ал
қалың топ соның соңынан лап қойды.
— Қашып кеткен басшыларды жүндемей ешкімге де қосылмаймын.
Алдымен Ойылды ойрандаймын. Ондағы жігіттерді қосып аламын.
Сонсоң... Сонсоң Ақбұлаққа аттанамын. Маған еретіндерің шығыңдар
бермен!— деп айқай салды Мəмбет, бірнеше күн дүрліккен топқа.
— Ереміз. Тұтас ереміз!— деп шу етті топ.
Комитет бастығы Батырбек үндемей қалды. Олжұрттың Ораз
соңынан кететініне көзі жетіп екі-ұшты пікірге иек сүйеді.
— Ойыл сапары ойландыратын сапар. Өйткені онда бірталай
жасақшылар бар, жас офицерлер мектебінде оқып жатқан жігіттер бар.
Оларды ерітсек — мақсат орындалар еді. Ал, бұл жол, алдымен бір
бүйір. Ойыл қаласының бұл жерден жүз елу шақырым екенін бəрің де
білесің. Темір демей-аққояйын, Ақбұлаққа, тіпті Шыңғырлау басына
тура беттесек, Қызыл гвардияның қарасын көріп те қалар едік.
Шыңғырлау басы жүз елу шақырымнан артық емес,— деді Батырбек.
Ол қалайда Ақбұлаққа тура жүру керек деп ашып айтпады. Жұрт
үндемеді. Көп Мəмбеттің өктем сөзіне бас ұрып: «Мақұл! Ереміз!» деген
бетінде қалды. Жасақшылардың арасында көріне қоймаған, біраз
күннен бері шекпең, шинель үлестіретін ғана писарьлік қызметіндегі
Ораз сөйлеудің де мəнісін таппады, сөйлемей қалуға да шыдамады.
«Əттеген-ай, осындай жерде тəжірибелі белгілі басшылардың бірі
болса ше! Жұмбақ жүрісті, салқын жүзді Мырзағалиев бір көрінді де
жоқ болды. Басқаратын көреген адам болмаған соң осылай болады»
деп ойлады ол. Аздан кейін:
— Ал, жігіттер, сонымен Ойылға жүреміз ғой,— деп Батырбек
Орақовқа қарады.
Бұл əдейілеп жиналған митинг емес, екі-үш күннен бері дүбілген
жасақшылардың өзінен-өзі жиналып қалатын казарма алдындағы
топтануы ғана болатын. Мəмбеттің сөзінен кейін өз пікірін айтуға
жасқанды ма, əлде басқа бір себеп болды ма, Батырбектің «сен не
дейсің?» деген үнсіз сұрағына Орақов та тіл қатпады, ол əлденені есіне
түсіре алмай тұрған жанша төмен қарап желкесін қаси берді. Ораз
қозғала түсті. Ол, Батырбектің арт жағында тұр еді. «Менен сұрамас па
екен» деген адамша жылжып оның алдына шықты. Бірақ Батырбек
оған мойын бұратын болмады.
— Бұл қалай болды?— деді Ораз оған.
Батырбек жалт қарады да, «қайдан білейін» дегендей дағдарған
пішін байқатты.
— Ағайындар!— деді Ораз қолын көтеріп, топты өзіне қаратуға
тырысып.— Туысқандар! Жасақшылар комитетінің тоқтамы Əйтиев
отрядына қосылу. Буран ешбір жан қарсы емес. Солай ма?..
Жұрт үндемей қалды.
— ...Ал, «Ойылға аттану — бір үйір»,— деді Батырбек Əлжанов. Бұл
дəл сөз. Бір бүйір ғана емес, бұл қауіпті жол. Неге дейсіз ғой? Біз
алдымен өз бойымызға қарауымыз керек. Біз əзірше əлсізбіз. Əлдену
үшін, жорыққа үйрену үшін, тіпті қолма-қол ұрысатын жер келсе,
жаумен жағаласа түсуге дайын болу үшін бізге Əйтиев отрядына жетіп
буынымызды бекіту қажет. Яки ұрыс өнеріне үйрене беруіміз керек.
Бұл бір. Екінші сөз мынау: мына уалаяттың сорпаға шығарының бəрі
қазір Ойылда, Жаншаң да Ойылға қашып кетті, Ароның да сонда, штаб
офицерлері мен басшы командирлер де солай жосыды. Ана үйшікте
қазір Толстов дейтін генерал күш жинап жатқан көрінеді, ал мына
Текедегі наказной атаманның ғаскері үй іргесінде тұр. Осы екі жақтағы
бас кесер генералдарға Жанша хабарбермеді деп ойлайсыңдар ма?
Əлбетте берді. Олар мүмкін бізге қарсы атты казак жүздіктерін
шығарған да болар. Сонсоң...— Ораз жан-жағын қарап алды. Жұрттың
құлақ салып тыңдай қалғанын көріп, даусын үдете түсті.— Сонсоң,
жігіттер, мынаны естен шығармау керек. Ойылда офицер мектебі бар.
Олар уалаяттың сөзін сөйлей ме, біздің сөзімізді сөйлей ме? Бұған көз
жеткізу қиын. Осыны естен шығармау шарт...
— Сонда не істеу керек, шешен жігіт?— деді Жолмұқан кекесінді
үнмен қабағын керіп, басын шалқайта түсіп.
— ...Өзіміздің қазақ жігіттерінің басын қосқан, теңдік туын көтерген
жерге тура тартуымыз керек...
— Мен өзім, өз туымды көтеремін. Ойылыңа да бармаймын.
Ақбұлағыңа да бармаймын. Осы мына Өлеңтіде боламын,— деді
Жолмұқан.
Сөйтті де, кері шегініп, топтан шығуға бет алды.
— Ондағы уалаятың мұндағы уалаятыңнан мықты емес, төрт жүз
жігітке қарсы қол көтеретін күш қайдан бітті, Жаншаға! Ойылды бір
күннің ішінде өзімізге қаратамыз. Айтқаным айтқан. Еретіндерің
шығыңдар, былай,— деп дүңк етті Мəмбет.
Ол да бөлініп топ ішінен шығуға айналды.
— Айтқанымыз айтқан, ереміз!
— Тұтас ереміз!..
— Ойылға аттанамыз. Баста, Мəке!— деп шулады жасақшылар
жамырап.
Жорықтың беті айқындала берді. Ойылға беттеді. Ораз пəтеріне
тұнжыр қайтты. «Əттеген-ай, Əбекең болса бұлай болмас еді.
Меңдігерей де жоқ. Қатерлі жол. Жан-жақтан жау қоршап алуы
мүмкін...»— деп ойлады жас Ораз.
— Мені түнеугүні сіз іздеп келіп едіңіз, енді мен іздеп келдім. Мұның
екеуінің себебі бір-бір адамның төңірегінде,— деді Нұрым
Мүкараманың кішкене бөлмесіне кіріп отырғаннан кейін.
Басында Нұрымның келуіне таңданып «ұялшақ мінезді жан,
қалайша келді екен? Менен көре көзге қысылып жүреді»,— деп ойлап,
қыз оған тесіле қарап қалып еді, енді елегізе түсті.
— Əлде бір хабар əкелдіңіз бе... Хакімнен хат алдыңыз ба?—деді сəл
ғана езу тартып.
«Бірінші рет езу тартқаны! Баяғының күлмес .ханы сияқты нағыз
күлмес қыз. Біздің қазақ қыздары болса күйеуін сұрау түгіл, оның атын
атауға да ұялар еді»,— деп, əлденеге риза болған пішінмен Нұрым
күліп жіберді.
— Неге күлесіз?— деді Мүкарама кенет, түсін өзгерте қалып,—
айтыңыз тезірек.
Тап бірінші көргендегідей Нұрым тағы да қысылып қалды. Ол
қызды ренжітіп аламын ба деп састы.
— Менің күлкім, лөктыр...— деп қалып ол, жалма-жан жөндеп кетті.
— Менің күлкім, доктор, сестра, мағынасыз күлкі. Ойыма басқа бір зат
түсіп кетті, мүлде басқа нəрсе. Ал, менің іздеп келгенім сізбен ақтық
рет көрісіп, қоштасу...
— Қалай? Сіз басқа жаққа кетесіз бе?— деп қыз үрейлене қалды.
— Жалғыз мен емес, барлық жасақшылар.
— Соғысқа жібере ме?
— Соғысқа жібереміз деген жарлыққа қарсы бас көтердік қой,
есіттіңіз бе?
— Есіттім. Бірақ түсінбедім. Уəли абзи əлде не сөздер сөйлеп кетті,
қазақ жігіттері соғысқа барып көрмеген, соғыстан қашып бытырап
жатыр дейді. Мен нанбадым.
— Соғыстан қашатынымыз, рас. Бірақ өз билігімізді өзіміз алуға бас
тігісуге де барамыз.
— Ол қалай?— деді қыз түсінбей қалып.
— Бостандық алуға бар күшті жұмсау деген сөз. Керек болса
басымыз да құрбан.
— Молодцы!— деді Мүкарама.
— Қолыңызды беріңіз!
Нұрым сасып қалды. «Қол бергені қалай? Болашақ Хакімнің
келіншегінің қолын алмақ па? Қайнағасы...»
— Сіз қол беруге қорқасыз ба?
— Жоқ, жоқ, əншейін,— деп Нұрым ұшып түрегеліп, қыздың
ұсынған қолын алды.
Нұрымның үлкен қолын баланың саусағындай жұп-жұмсақ жəне
нəп-нəзік ақ саусақтарымен Мүкарама қысып-қысып қойды. Сонсоң
Нұрымның қызыл күрең тарта бастаған жүзіне тесіле қарап:
— Нағыз жігіт!.. Ер жігіттер! Хакім маған айтқан: бостандықты өз
күшімізбен аламыз, бізге теңдікті ешкім бермейді, деп. Мен, міне, жаңа
білдім кім екеніңізді, сізді де, сіздің серіктеріңізді де...
Қыздың жүзі жайнап кетті: оның əлденеге қадалып едірейе қалатын
кірпіктері жұп-жұмсақ шырайға бөленген сұлу бетпен бірге балқып
кеткен тəрізді; жаңағы бірде үрей, бірде қату пішін жүгірген нағыз қара
қоңыр көздің өзгергіш жанарынан енді ұшқынды бір шұғыла төгіліп
тұрғандй көрінді.
Қыз қолын кері тартып алып, енді алақанын шапалақтай бастады.
— Сіз де мақұлдайды екенсіз...— деп күмілжіді Нұрым.— Рақмет.
Көп рақмет!
— Мақұлдамай бола ма мұндай ерлік істі! Əлденені ойлап қыз
мүдіріп қалды да, сонсоң: — Мен мүмкін жұрттың бəрінен бұрын
мақұлдармын, өйткені менің туған қалам қанды майдан астында, ең
жақсы көретін адамдарыммен көрісуге зармын. Бүгін ұзақ күн Оралды
ойлаумен болдым... Ондағы адамдарды сағындым,— деді.
Нұрымның аузына кенет «бірге жүр, бізбен бірге жүр деп айтсам
қайтеді?» деген сөз келіп қалды да, оны «мына уылжыған Мүкараманы
еркек қойдай бөлінген жасақшылардың арасына шақыру күпірлік
болар. Салдыр-күлдір əскердің жүрісіне қыз түгіл еркек лөктыр да көне
алмас» деген қарсы ой бөгеді. Ол тек жай-мəністі ашық айтып кетуді
мақұл тапты.
— Осындай тəуекелге бел байлап, сапарға шығуды ұйғарды
жігіттер. Жолымыз болса басқа қаладағы қазақ азаматтарына
қосыламыз. Сондықтан жүрер алдында сізбен амандасып кетейін деп
келдім.
— Қай қалаға жүрмек болып ұйғардыңыз? Оралға емес пе?
— Жоқ, Текеге емес. Теке өзіңіз айтқан соғыстың астында. Біз
Ақтөбеге қарай жүреміз, басқарып жүрген азаматтар Темір қаласына
барамыз дейді. Бұл құпия іс. Құпия болғанмен сізден жасыруға
болмайды. Менің інім қазір сол жақта. Əйтиевтің отрядында. Əйтиев
деген қазақ халқын теңдікке жеткіземін деп жүрген ардақты
адамымыз...
— Алақай, мен де кетемін, сіздермен бірге кетемін. Ура! Əскермен
бірге дəрігерлік қызметке!— деді Мукарама жас балаша секіріп.
— Шын айтасыз ба?— деді Нұрым, қуанарын да, қуанбасын да
білмей əрі-сəрі пішінмен.— Сізге қиын болар. Өңкей əскер адамның
арасында жол бейнетін шегу...
— Менің ең арманым осындай əскерге еру, соғап көмек беру,
жаралысының жарасын байлау, ауырғанының қасында болып дəрі
беру. Қалайша қиын дейсіз? Сестра болғаннан кейін, əсіресе хирургия
сестрасына əскерден қалуға бола ма? Сонсоң, сіздермен бірге менің де
ең қымбатты көретін жақындарыма жету керек емес пе? Əлде мына
ақыраған Жымпитыдан айрылма дейсіз бе? Нұрым енді кедергі келмес
жағын көздеді. Қыздың ниетінен қайтпайтынын анық түсінді.
— Сізді доктор Шұғылов жібермес. Сол кісінің қарауындасыз ғой. Ол
жəне Жаншаны қолдайтын адам.
— Доктор Шұғылов қазір Орал қаласында. Науқастанып сондағы
докторларға қаралу үшін кетті, бүгін бесінші күн. Кеше хабар келді,
ауруханаға салған ол кісіні. Сонсоң мен ол кісімен ақылдаспаймын, өз
еркім өзімде.
— Олай болса жақсы. Мен Жоламановқа айтайын — сіз бірге жүреді
деп.
— Айтыңыз. Мен қазірден бастап жолға шығуға əзірленемін. Керекті
дəрі-дəрмек, жара байлайтын материалдардың бəрін даяр етемін.
Кухня бар ма?
— Айтқандай аспазшы əйел бар. Тамақ пісіретін құрал-сайман жəне
басқа жабдықтар бар. Бірнеше көлік.
— Тамаша. Мен сол обозда боламын. Менің затым да бір көлікке
жүк... Құрал-сайман, байлау материалдары, дəрі-дəрмек толып жатыр...
— Онда жақсы. Бірге жүретін болдық. Қоштаспайтын болдық.
— Бірге жүреміз. Бірге сапарға шығамыз...
Нұрым басын изеп, үйден шыға жөнелді. Мүкараманың мына иесіз
қалада жалғыз қалып қоймай сапарға бірге шыққаны үлкен бақыт
сияқты көрінді.
Нұрым үйден шығысымен қыз балаша секірді — алақайлап қол
шапалақтады; жүгіріп жүріп терезені шалқасынан ашып тастады;
кровать астынан қол чемоданын суырып алып дүниесін түгендеді,
киім-кешегін жинастырды, əлденені іздеп үйдің астын үстіне
шығарды. Салдыраған дыбысқа сырттан жүгіріп кірген Майсараны
Мүкарама құшақтай алды.
— Апа, мен жүремін. Оралға жүремін. Орал емес Жайық бойына...
Орынбор жаққа,— деп аптықты қыз.— Көп адам, полкпен бірге...
— Ей алласы,— деді əйел аң-таң қалып.— Терезе шатырлап, кровать
шартылдағанға не болды шол деп есім китсе, үйге баруға қуанасын
икəн. Яри, алай иса яри. Жолың болсын.
— ...Aпa, хош тұр. Cay бол!..
— Қазір ғана йұрасің міни?
— Қазір, апа, қазір. Полк походқа жиналды деп əлгі Жұнысов мырза
хабарлап кетті.
— Қашан қайтасың, сіңлім?
Мүкарама қалт тұрып қалды. Бұл сұрақ оған тосын сұрақ болды.
«Қашан қайтады? Енді қайтып келе ме? Неге келеді? Оралда болмай
ма? Туған қаласында болмай ма?» Қыз басын шайқады, білмеймін
деген ишарат көрсетті.
— Ей, алласы! Алай иса, жолға күмəш салайын...
Əйел қыздың жолына «барым-əзірім» даярлауға кірісті. Ал,
Мүкарама дүниесін жинастырып отырып «үй» ойына сүңгіді...
... Қаланың іші-сырты əскер. Көше сайын қарауыл солдат, атты
пикет. Бар жұрт қару ұстаған. Қару жоғы қолына кетпен алған. Жер
қазған, топырақ тасыған, бөрене сүйреген, құм толтырып, қапшың
арқалаған жандар. Қыбыр-қыбыр. Үйге қалай бармақшы!? Барғанда не
істемекші!? Жоқ, мұның бəрі өзгереді...
...Тізілген атты əскер. Сансыз əскер! Ұшы-қиыры жоқ əскер! Қаптап
келе жатыр. Оралды алуға келе жатыр. Көптің алдында Хакім келе
жатыр. Атамандар ығысып, Шағаннан əрі жылжып барады. Хакімдер
көпірден өтіп жалаң қылыш көтеріп шауып бара жатыр... Көпір
аузында тірелген обоз: зеңбірек сүйреген, жалау байлаған жорық
кухнясын артқан, азық-түлік тиеген обоз... Обоз алдында шинельді, ақ
беретті, ақ сумкалы Мүкарама... Үлкен жиналыс. Хакім мінбеде сөз
сөйлеп тұр. Жұрт жамырай тыңдаған. Ду қол шапалақ. Хакімді көтеріп
алып бара жатыр, губернатор үйіне апара жатыр...
4
Қалың жасақшы ақыры бір бүйір, алыс сапарға маңдай түзеді.
Күздің ызғыған бір қоңыр күні еді. Етек-жеңді жаздырмайтын
ертеңгі суық леп сəске түсте жұмсара бастады. Күн көзі көрінбесе де
аспан да қылаң тартып, кəрі қабағы қыртысын жаза түскендей болды.
Бүгежектеген кейбір қоңсыз ат пен жалаң шинельді жігіттердің де
бойы жазыла бастады. Алдыңғы топ қаланың шетіне жетті, алдымен
қозғалған обоз Қызылүйден əрі асып та кетті. Біріндеп шұбап, іркіле
топтанып, тəртіпсіз түрде аяқ-бүлкілмен əскер дені аурухана мен
мектептің аралығындағы алаңға ойысты. Сол жерде бас қосып, үлкен
жолға тастай түйініп, қол тəртібімен жүздік-жүздік болып бөлініп
аттанбақшы еді. Бірінші жүздік бел асқанша, келесі жүздік сап түземек,
онан кейін үшінші жүздік аттанбақ, аралары бір көрінім жер болуға
тиісті. Өйткені жол шаңын көтермей, əлдеқалай іркілген жасақшы
болса, оның өкшесін баспай кең жүріс, еркін тыныспен аяңдауға бас
командирдің атынан Жоламанов жарлық жариялап еді. Бірінші
жүздікті Мəмбеттің өзі, екіншісін — Орақов, үшіншісін — Жоламанов
басқармақ болды. Нұрым соңғы жүздікте — Орақовтың қарамағында
қалды да, алдыңғы лектер жөнеп үлгергенше ауруханадағы
Мүкарамаға келді. Ол қыз жайын басшыларға бірден жарияламай,
«шын бел байлап шыққан кезде ғана» айтпақшы болған. Бұған «əлде де
Мүкарамамен кеңірек сөйлесейін, көппен бірге аттанған жорық жолы
əйел балаға ауыр соғар. Мүмкін Əбдірахман отрядына қосылғаннан
кейін тіпті Хакімнің өзі келер, өзі келмесе лөктыр қызды алып кетуге
мен қайтып оралармын» деген екінші ой себеп болып еді. Бірақ бұл
ойын Мүкарама ортаға салуға келтірмеді.
— Ат-арба қайда?— деді қыз оның алдынан жүгіріп шығып.— Əлде
салт жүргізуге ұйғардыңыз ба?
Нұрым тағы да сасып қалды.
— Мен сізбен ақылдасайын деп едім,— деді ол сүріне сөйлеп.— Бұл
сапар аса қиын сапар...
— Біз сізбен қиындық жайлы емес, қалайда жүру жайлы
уəделескенбіз.
Қарсы жауаптың жолы біржола кесілді. «Апырмай салдырлаған
арбамен бұрқыраған шаңның астында, гуілдеген көп еркектің ішінде
қайтып күн көреді? Жолда қайда түсіп, қай жерге қонбақшы? Қаптаған
қалың қолмен бірге күн-түн қатып жүруге шыдай ма? Уыздай қызды
кім бақпақ? Кім басы-көзі болмақ? Сапар ұзаққа созылса ше? Алдан жау
қамалы кездессе не болмақ?»... деген уайымды ой келді оған. Бірақ бұл
ойын қыз тыңдайтын көрінбеді.
— Мен ат-арба туралы ойлаған жоқ едім...— деді Нұрым, айтар сөзін
жұтып қалып.
— Онда салт жүруге де дайынмын. Мен атқа мініп жүре аламын.
Минхайдар абый кішкене кезімде атқа салт жүруді үйреткен. Ол кезде
біздің үйде бірнеше рысак бар еді. Жұма сайын салт мініп «Хан
орманына»2 серуен жасайтынбыз. Бір жылы абый екеуміз Каменкаға
салт атпен барып қайттық,— деді Мүкарама өзінің атпен жүре
алатынын əбден дəлелдеп.
Өзі де атқа салт мінуге дап-дайын: аяғына қызыл сақтиян етік,
үстіне қамзол, басына татар бөрік киген. Оның үстіне жүзі бейне
баланың жүзіндей шаттық шырайға бөлене түскен. Үстіндегі ықшам
киім қазақтың көш басын жетелейтін сылқым қыздарына ұқсатып тұр,
басындағы дөңгелек құндыз бөрік те бұрынғы сопақша бетін бүгін
дөңгелентіп көрсетіп, қасы мен қабағын да қоңырайтып, ақшыл жүзді
қара торыға айналдырған сияқты.
— Жоқ, жоқ. Мен қазір ат-арба əкелемін, табамын. Салт жүруге
болмайды,— деп Нұрым жалма-жан кері шегінді.
Мүкарама оған тіктеп қарады. Оның абыржығанын түсінсе де
түсінбеуге тырысты. Ол енді ілік таға сөйледі.
— Мен сізді, Жұнысов, бəрін əзір етті деп ойлап едім. Жəне көп
күттім. Өзім ертемен келдім ауруханаға. Жолға керек дəрі-дəрмекті
жəшікке салып шегелеттім. Жол киімін кеше кешке дайындап
қойғанмын. Сіз маған амандаса келген адамша сөйлейсіз,— деп
Мукарама қабағын шытты.
— Қазір, қазір əкелемін ат-арбаны...— деді Нұрым.
Ол тез атына міне сала, кері Жоламановқа шапты.
Жұнысовтың:
— Доктор қыз бізге ереді. Ат-арба керек... Дəрі-дəрмек салуға керек,
— деп ентіге хабар бергенін командир таңырқап тыңдаған жоқ.
— Обозға мінгіз. Дəрі-дəрмегін дұрыстап орналастыр. Керек тастың
ауырлығы жоқ. Ертең бас ауырып, балтыр сыздаса оз докторымыз
болады,— деп ол жарлық етті.
Командирдің бұл жарлығына Нұрым іштей риза болмаса да,
қайырып жауап айтпады. Оның бар күдігі:
«Мүкарама ана обозға отыруға көнбес. Көнбесе жігіттердің бірін
арбаға қондырып, атын алып берермін» деген тоқтам еді. Бірақ
Мүкарама лəм-мим деместен:
— Қай арбаға?— деп қана сұрады.
Нұрым оны бір əдемі тарантасқа отырғызды. Тарантарастың жүгін
басқа арбаларға бөліп салып, қызды дəрі-дəрімегімен бірге жеке
орналастырып:
— Докторды жаяу жүргізуші болмаңдар. Бұйрық солай,— деп
тапсырды обоз бастығына.
Обаз бастығы оған қарсы болған жоқ. «Дəрігер қыз менің обозыма да
көрік» деген адамша маңғаздана қарады.
ЕКІНШІ ТАРАУ
Айдалада бір қара...
Жалпақ дала, ұзын жол. Əскер жүріп келеді. Кешеден бері Нұрымды
талай уайымды ой да қоршап еді. «Елденаулақ, жерден аулақ, əкешешеден аулақ, əзілді құрбы, назды замандастан аулақ кеттік. Алда не
күтіп тұр. Жер де, ел де таныс емес, сапар да ойда жоқ жерден киліккен
сапар. Қиыр шет, күдікті жол». Бірақ ол дүбірлі жорықтың дүрмегімен,
əлденеге аңсап ұмтылған көптің ден ортасында бірде əңгімеге, бірде
жігіттерінің қону-түстену қамына кірісіп кетіп, ой шырмауынан тез
арыла берді. Самиян сары даланың алысқа жетектеп, көңілді сергітетін
салқар сипаты демдей берді. Еркіндеп жорыта алмайтын тығырық
көше өлшеусіз жазыққа ауысты; тынысты буатын көпшілік казарма
кеңшілік мұхитына ауысты. Төбеде түпсіз аспан, төрт жағың көз
жетпес маң дала. Айдала. Алыстан көрінген адыр «асып түссем»
дегізеді. Даланың төрінде тұрған төбелер «басыңа шықсам» дегізеді.
Еңку, еңку жер шалмай,
Ерулі атқа ер салмай
Ерлердің ісі бітер ме!—
дегізеді.
Мұны Нұрым Махамбет ақынның өлеңін жатқа білетін Ығылманнан
естіп еді. Қазір соны айтып ерні жыбыр-жыбыр етеді. Бір кез оның
жанында жау қамалына іркілмей кіретін қайратты долы жандар
қаумалап келе жатқандай болады, айналасындағылардың бəрі батыр
болып көрінеді. Кескілесіп жан беріспей ат маңдайын бұрмайтын
өңшең бөрі құлақ дөң санап, сай аттап жортып келе жатқандай болады.
Ат үстінде тақымын жинай алмайтын, кең етек, жалпақ бөрік, жалпжалп желетін жамантайлар емес, сұр шекпенді, ықшам белді; ат
үстінен тұрып оңды-солды оқ атуға жарайтын оңтайлы жауынгерлер!
Қылыш соғып, қасарыса шабыса алатын бес қарулы берік топ саулап
келеді! Бəрі қымбат, бəрі дос!
Бəрінен де асыл, аяулы жан бар осы топтың ішінде. Ол бейне бір
сыңарынан көз жазып қалған ор киік сынды.
Əлденеге сенген, əлдене бір кіршіксіз арманның құшағында келе
жатқан періште сынды ару! Көп ердің, түсі суық, жүзі күңгірт өжет
жандардың арасында тотыша таранған жан. Көрмеген жерді басып,
ішпеген суды татып, қабағы қату, жүзі кірбің жат жандардың
ортасында тəуекелге бел байлаған балғын қыз... татар қызы Мүкарама
келеді!
Мүкарамаға бұл сұр шинелді суық өңді адамдар жат емес. Бəрі өзінің
шарапатынан бөленген, айтқанын істеп, қасы мен қабағына қараған
сəбидей, Мукарама бұлардың құтқарушысы сынды.
— Біздің доктор қыз,— дейді оның арбасын көрсетіп қоңыр домалақ
жігіттер.
— Лөктыр қызға байлатып ал қолыңды,— деседі əлдеқалай
саусағын жаралап алған жауынгер болса.
Бұл Нұрымның кеудесіне ерекше сезім құяды, ала-бөле мақтаныш!
Ол мына жұрттың құтқарушы «лөктыр қызымен» жете таныс, таныс
қана емес, оның жақын-туысындай адамы. Оның керегін тауып,
сұрағанын əкеліп беруге əзір. Өзінің он жігітін əдейі обозға жақын
ұстаудың қамын көздейді, басқалар ілгері кетсе, ол кері шегініп
кешеуілдей береді, обозды тосып алады. Ал, обоз ілгері асса оны
тақымдап ілесе кетеді. Тамақ жабдығын тиеген, жорық қазаны
қайнаған, ортасында лөктыр қызы бар обозды əскер қоршалап жүріп
келеді. Əлден уақытта айдалада бір қара көрінді.
— Бейсауат аттылы келе жатыр!..
— Солдат білем!
— Жай қазақ шығар,— деп елегізе қол шошайтып, алыстағы белге
көз шүйген шеттегі жасақшылардың сөзі топ ортасына қарай
жылжыды.
Аздан кейін əскер, ай қарағандай алысқа тегіс көз тікті. Алда қара
қырқа көрініп еді, қара жол сол қырқаның белін басып əрі құлап
жатқан. Аттылы жолдан бір бүйір, қырқаның батыс жақ етегімен ойыса
жүріп іселеді. Мұның əскери адам екені ашыла түсті: киімі сыптығыр,
атқа отырысы шошақтау жəне иығында мылтығы бары байқалады.
— Аң қуған біреу шығар,— десті бірқатары.
— Жалғыздан-жалғыз, мына маң далада неткен аңшылық,— деп
қалды Нұрым, əлденеден күдіктенгендей қабағын түйіп.
Аттылы бұл кезде ат маңдайын бұра бастады — əскердің жолын
орай, көлденеңнен қосылуға бет алғандай. Аздан кейін суыт жүрісті
жан екенін байқатып, бірде текіректеп, бірде сары желіске басты,
тезірек Кауысуға асыққандай бой көрсетті.
— Нұрым, қасыңа бір жігітіңді ал да, кім болса да жалғыз атты
жолаушының жолын кес. Əскери адам болса — оны көр. Өзіңнен жөн
сұраса маған алып кел,— деді Жоламанов қасында келе жатқан
жыршыға.
Жүз басы аттылының бір бүйірден бой көрсеткенімен«өкше арты
Ойыл шығар» деп жорыды. Аз жүргеннен кейін ол жолаушының
шапқыншы елбетті нағыз əскери жан екенін көрді. Шинельді, беліне
қылыш байлаған жəне офицер формалы сияқтанды, Нұрымға ол честь
беріп қалғанға да ұсады? Бұл кім ? Ойыл басшылары жіберген адам
емес пе? Не деп жібереді? Əлде... жолымызды барлап, бағытымызды
байқағалы жүрген шолғыншы ма? Онда бұл арам ниетпен келген жан
болады ғой...»
Жоламановтың ойын басқа басшылар да ойлады ма кім білсін,
ілгерірек кеткен Орақовтың жүздігінен «Кім екен?» деген сұраққа
жауап алушы жасақшы жол тосты. Үшінші жүздік оған жеткенше
көлденең кездескен тосын аттылыны Нұрым Жоламановқа
жолықтырды.
Аттылы оңтайлы, етті ғана келген, қара мұртты, қырыстай қара
жігіт екен. Екі көзі қарағанға батыл қадалатын, өткір жүзді көрінді.
— Оң сапар болсын, азаматтар!— деді ол Жоламановқа честь
бергендей құлақ қағып қалып, бірақ сөзін көпке меңзеп.
Өзі шоғырлана қалған топ жігітті жіті көзімен бір шолып өтіп
командирдің лебізін күтті.
Ағайынды Əлібековтерге жақын, соларды үлгілі аға тұтып өскен
Жоламанов қазақ жігіттердің қатал тəртіппен үйретуге басынан-аққас
еді. Ол тентек Жолмұқанның оғаш мінездері мен уставқа жатпайтын
қылықтарын «қалай-солай қараумен» келген-ді. Сол үшін оны штаб
басшылары орнынан алып, солдат қатарына қосты. Ал, бұл жазаны
орындар күні «үлкен бүлік» туды да, ол қызғыштай қорғап келген
қоңыр жүзді момақан жігіттерін теңдік жорығына өзі бастауға бел
байлаған болатын. Мəмбет көпке беделді болғанымен ақылға салып іс
істеуден гөрі жапырып жүруді жаны сүйетін ер. Бұл мінезі
Жоламановқа қарама-қарсы мінез — ойлауға жол қалдырмайтын
шартта-шұрт құлықты. Сондықтан бұл келген адамның кім екенін, не
пиғылы барын Жоламанов алда кеткен Мəмбетке хабар бермей тұрып
ашып алмақшы болды. Ол «бұл тегін адам емес» деген күдікті ойға
келді.
— Иə, өзіңізге де оң сапар болсын, азамат. Түзде тұз жаласпай тіл
шешілмейді деуші еді біздің елдің кəриелері. Əйтсе де жөн сұрасу шет
емес,— деді Жоламанов сазарыңқы пішінмен.
Жолаушы оған назарын аудара қоймай, өзімен-өзі болып кетті:
аттан секіріп түсіп, тізгінін ер қасына ілді, шылбырын босатып қолына
алды да атының мойнынан қақты, жалын бір сипап өтіп кекілін жазды.
Қара кер жылқы тұрпатты түріне қарағанда ат сияқты көрініп еді,
бірақ арғымаққа шатыс бие екен, Жоламановтың сыншыл көзі оның
өресі ұзын, тұрқы биік, тік-бақай, жалаң құйрығын құм жағының белгісі
деп тапты. Жұмыр дене, тер қатқан тебінгісіне қарап «алыс сапарға
сыр бермейтін баптаған жылқы»- деген ойға келді. Атынан да иесі ой
саларлық.
Қарсы жауап қатуға асығарлық түрі жоқ, өз бабымен аман, жұрт
тыныш; адамның өзі де, аты да бабында жүрген жандай; қимылəрекеті: күндегі ісім осы, ел жүруі керек,— деп тұр. Ол қаумалай қалған
қазақ жігіттерін жəне оның басшысы «кімсің?» деген сұрақпен төніп
тұрғанын жаңа ғана сезген жанша ат шылбырын тастай салып басын
жоғары көтерді.
— Иə, сапарларың оң болсын, азаматтар. Жақсы лебіз, жарты ырыс,
маған да оң сапар тіледіңіз, замандас, рақмет.— Ол Жоламановқа енді
ғана тіктеп қарады.— Сапарым оңынан болды деп тұрмын. Өйткені
сіздерге тез қауысып, іздегенімді тез таптым. Басшылық етіп келе
жатқан... (жолаушы Жоламановтың əскерлік чиніне көз тастап мүдірді)
өзіңіз бе, старшина? Аттан түссеңіз, оңашарақ отырып тілдесер едік.
Жоламанов тез жауап қатты. Оған бұл адамның сөз саптауы да,
маңғаздана түскен офицерлік мінезі де ұнамады.
— Оңашалап сөйлесіп мына жігіттерден жасырар менде сыр жоқ.
Ойымыз ортақ, талабымыз бір, сапарымыз бір біздің, прапорщик
мырза. Осы келе жатқан қазақ жігіттерінің бірі басшы, бірі қосшы
есебінде,— деді ол қаталдау үнмен.
— Жоқ-жоқ,— деді іле-шала прапорщик.— Құпия сыр бар деген
ниет емес, жүз басымен жекелеп жөн сұрасайын дегенім ғой. Сіз жүз
басысыз ғой?
— Шамалап тұрсыз.
Прапорщик езу тартты.
— Жол жүрген жанның қабағы қату келеді, əсіресе танымаған
адаммен кездескен жайда бұл заңды, өте заңды түйткілдік. Оның
үстіне, əділетсіздік зардабын шегіп, ашынған жандардың сіркесі су
көтермейді. Əбден түсініп тұрмын, замандас, түйткілдік пен түксиюді...
ашу-ыза, кек кернеген жігіттер қара дауылмен тең шығар-ақ,
жолындағыны жапырып, жығып, таптап кетуге де дүз жанбас деп
ойлап ем баста, қайта азаматтар салмақты, парасатты пішін көрсетті.
Турасын айтсам, бұл сапарыңыз ерліктің сапары, жұмдықтың жорығы.
Дегеніне жетпей тынбайтын қайсарлығы басым бүл жігіттердің,
бастап келе жатқан мына өзіңіздің бұл сапарыңызды ерліктің сапары
деу аз, бұл қаһармандық қимыл, қаһармандық сапар...
Көруге шымыр, тығыншықтай бұл қара жігіттің сөзі іркілмей
төгілетін жан екені жəне өте жігерлі, əрі қисынды, шебер сөйлейтіні де
байқалып қалды. Жалғыз-ақ Жоламановқа жақпай қалғаны: оның
бірден «ерлік, қаһармандық» деп аспандата сөйлегені болды.
Жоламанов қабағын шытты, біраққаумалаған жігіттердің көбі аузын
ашып қалды.
Бірқатары иек қағысып, шынтақпен түртісіп, «бəле, жігіт екен»
дегендей болды.
Прапорщик сөзін соза түсті.