Ақ Жайық - 38

қасқыр қанаттас елге ауыз салмаушы еді — қазір дағды басқа болса
керек. Жымпиты хакімдері cap қасқа шегірткедей қаптаған
атамандарды жіберсе, болыс шабармандарын жұмсап, бір келіп ат
алды, екі келіп адам сабады, бұл аз деп, өзі бұғып қалып,
шабуылшыларға кісімді өлтіртті, азаматымды жетектетті. Өгізге туған
күн бұзауға да туар. Бүгінгі менің басыма түскен лаң ертең көп
жұрттың төбесіне төнер. Ерлік қысып, күш буып, алпысқа келген шақта
батырлық атаққа ие бола шыққаным жоқ; ағарған сақалдың да ары
үшін атқа мінбедім; ел белі қайысып тұр — міне, орнымнан тұрғызған
себеп. Бұл бел осы қайысқаннан қайыса бере ме деп сескенем. Сол үшін
таяқ таңдап жатуға мұрша келмей қолға іліккен қурайды да медеу бола
ма деп қарманғаным. Би, қабырғалы елің бар, біріміз қанат, біріміз
құйрық боп қамдансақ, жолсыздықтың жолын бөгеуіміз хақ,— деді
Жүніс Құлмырзаның бетінен шырай жауабын іздеп тура қарап. Жүніс
қаншама қарманып бет құбылысын ұқпақ болса да би бетінде қостады
дерлік жұмсақ қобалжу да, қарсы қыдырған қатқыл толқын да
сезілмеді. Құлмырза өңіне ойын ұттырмай сол жай қалпында қалды.
— Бөрі алыста, бөлтірік інде. Алыстағысына аңшының молы керек.
Сермегенің қате кетпеген сен көк сүңгі едің, алты-арыс ағайынды
бастамақ боп шықтың ба, əлде ініндегі бөлтірікті іліп алып кері
бұрыласың ба? — деп сұрады Құлмырза, Жүніске жауап қайырмастан.
Жүніс қабағын шытты. Оған Құлмырзаның боспалап сұрап, істер ісін
болжалдағаны ұнамады.
— Бірінші сөзіңе бап, би,— деді ол: — Бөрінің аты бөрі. Көкжал да
бөлтіріктен өседі. Аулағансын оны соғу мақсат. Ал, қайсысынан бастау
қажетірек — бұл əдіс-айланың ісі. Екінші сөзіңе: «сермегенің қате
кетпеген көк сүңгі едің» дейсің. Сүңгінің де сабы бар. Сапсыз сүңгі құр
ұңғы. Мен сүңгі болсам, соның нақ қолға ұстар жері сенсің. Алты-арыс
ағайынның бірі де өзің. Бөлтірікті іннен суырып алуға менің өз əлім де
жетеді, оған сенің ара тұрмайтыныңды да білемін. Сол үшін төбе
басында сенімен түгел сөйлесейін деп келдім.
Жүніс Құлмырзадан көзін аударып, əлденені іздегендей, төмен
үңілді.
Құлмырза ойланып жатпады.
— Қалай болғанда да талап үлкен, мақсат зор көрінеді. Үш күннен
бері не істеп жатқаның еміс-еміс құлаққа да тиіп еді. Енді міне өзің
келіп отырсың. Ел белінің қайысқаны кімнің арқасына аяздай батпас
дейсің, хажы. Бұл сөзіңе бəріміздің де басымыз құл. Алайда, ауыз
лебізің абыз болысты қанжығаға байлап алып, теңдан сұрау сияқты.
Бұған мен ара да түспен, алқалап билік те айтпан. Онымен ісің бітсе игі
еді. Атармандарды жіберген Жымпиты хакімдері деп өзің де айтып
отырсың. Ал, менен көмек керек болса бүкпей айтарым: күні кеше
Тоқсабаға бір бол деп қақсап, жағым жар болғаннан кейін, бір болмасаң
екіге жарыл, екі аз десең төртке бөлін деп тобынан шығып кеттім.
Бүгін сол «Қабырғалы ел» дегенің төрт бөлек. Ең кішкене бөлшегі осы
отырған Алқакөліңнің айналасы,— деді.
— Сонан соң?—деді Жүніс төмен қарап отырған күйі.
— Арғы жағы ащы: алты-арыс ағайыныңның бірі тозған бөздей
тігісінен ыдырап барады.
— Ыдырау əр жерде де бар...
— Біздің ел сияқты бой-бойымен кеткені аз.
— Басын бесікке ұрған баладай жұлқынып, арын арлап, абыройын
бүркеген жұртыңның түгел тұрмауы өкінішті. Көрегендігіңе шек
келтірген жерім жоқ. Алайда, би, ертеңгі буалдырды тұманға есептеп
жүрмегей едің.
— Олай болса өз тостағаным кетігі — айналдырып ұрттап жүре
берер едім. Дауа болмай тұрғаны қара қазан құлағының шетінеуі ғой.
Шетінеу емей немене: бір тобы қалаға бой ұрып, қалам ұстап ұстаған
адамды қаумалап жүр, бір тобы болыстың шашбауын көтеремін деп
əуре, мұның бəрінің көздегені бас қамы, əр жерден бұғып қарап өзін де,
өзгені де əуре ету. Ал, жүні жығылып, үрке қарап, шегіншектеп тұрған
көпті ілгері жетектер адам жоқ,— деді Құлмырза, бұрынғыдан көре
өзгерген қоңыр үнмен.
— Би жаңылыспа, топ бастар серке елден туады, ел іргесі
табанында. Қартаң тартқан Құлмырза да тұғырдан түскен жоқ...
Жетектер адам бар.
— Жоқ, хажи, біз... біз демейін, мен дейін. Мен ескірдім. Ескіге адам
əуес емес, жұрт жаңаны көксейді. Жаңаның бабын ескі таппайды.
Жүніс ойланып қалды. Ол үндемей біраз отырып, басын көтеріп
алды да, жұмсақ үнмен:
— Көптен əңгіме-дүкен құра алмай, жүзіңді көксеп жүр едім,
Құлмырза. Бүгін міне, шын лебізіңді естідім. «Жаңаның бабын ескі
таппайды» дейсің,— дана сөз. Осыған көре Қален ошетільді серпер
қанатымдай етіп, оң жағыма ұстап едім, сол топшымды қиғансын
шыдамадым. Əйтпесе Тоқсабадан құн сұрап шыққаным жоқ. Өзім
жетпесем де даусым жетсін, сұраусыз ұл жоқ, бос жатқан пұл жоқ
дегенім еді. Үлкен бөріге қолым жетпесе де, даусым жетер деп
ойлаймын. Сөзіңнің төрін де, босағасын да көзбен көргендей болдым.
Атқа мініп шығып айқайласпайтыныңды да шамалағанмын. Маған сен
жанбастап жатып қазылық сөзіңді айтсаң болғаны,— деді.
— Дұрыс айтасың, құн сұрасаң тек тартыс болмас еді, өйткені бас
жауың Тоқсаба емес қой, болыс Тоқсабаға да, саған да бірдей, өтірік
болса да оған шар салынды. Сонан соң, заман басқа, үн басқа. Қабағына
қарыс сүйем мұз қатып, қырау жалды, арлан бөкселі айғыр мініп, ақ
қарға қарғыған қабландай ұзын із тастап жүрген шақ алты қырдың
арғы жағында қалды ғой!..
— Алайда, би, шыбындай жан арудай аяулы көрініп, табанға кірген
шөгірді найза ұшымен барабар тұтып өкшеден басу жарамас. Заман
басқа — хақ сөз. Заман кері көшпейді — бұл да хақ. Ендеше қарға
адымымен болса да ілгері басар заманмен бірге жылжыр бала бар.
Қош тұр, Құлеке. Қызылағаш түбінде тосып отырған адамым бар,—
деп Жүніс орнынан тұрды.
— Хажи, мен сенімен қоштаспаймын, қайтарда күтемін. Барым əзір,
дастарқаным жаюлы,— деді Құлмырза.
Қызылағаш Шалқардан Жымпитыға асатын қара жолдың үстіндегі
ат шалдырып өтетін жер-ді. Жүніс хажы жолда Құлмырза бимен ұзақ
əңгіме-дүкен құрып, ат-арбамен ақырындап жүріп жеткенше сол
уағдалы жерге оның екіге бөлініп кеткен жігіттерінің екі тобы да келіп
үлгерген еді.
Ат үсті қашан да адамның делебесін қоздыратыны мəлім, əсіресе
жасақ-жасақ болып қызу іске аттанған жандар өзгеше желігіп,
дүрліккен жүріспен жай кезде жарты күндік жолды тез қусырып алған
болатын. Жастар жағы аударыспақ ойнап, тақым күшін сынасып, бөрік
алып қашып, ат тақымын жазып, кейінгілерді тосып алып, тағы алға
озып отырған. Ал, үлкендер жағы істің немен тынарын алдын-ала
топшылап, көрінген қараға көз тігіп, көлденең дыбысқа құлақ түріп
елегізген-ді. Он бес жігітті бастап болыс ауылына кеткен Құбайраны
дүрліккен жұрт айнала қоршай қалды. Бірақ жалғыз атын жоғалтып,
жүгенін арқалап қайтқан адамша иығы салбырап кеткен Құбайра:
— Ауылы жылан жалағандай, құлынға құрық салар еркек жоқ. Босқа
ақымақ болып қайттық; қатын, бала-шағаға күлкі болдық,— деді.
— Үлестен құр қалатындай аттарын тақымдап омыраулата
ұмтылған жұрт енді қайтқан судай кері лықсыды. Біреулер
таңдайларын қағысып, біреулер қабақтарын шыта сөйледі.
— Болыс ақымақ деп пе едің, бізді күтіп үйінде жататын!
— Қызылүйге сызып тұрған ғой, дүмпуді сезіп!
— Ана жылғыдай қара айғырмен қайқайғаны.
— Күні бұрын хабар алған ғой, Аңқаты бойы атқа ер салып жатыр
деп Жол шығар мұны жеткізген.
— Жол старшын үйінде, бүгін көрген кісі бар.
— Жол үйінде жатып та ебін табар.
— Енді не істейміз?
Үзеңгісіне шіреніп, көптен бір аршын жоғары көтерілді де, шулаған
жұртты бөркін бұлғап Сүлеймен тоқтатты.
— Тоқтаңдар! Не істеп, не қоярын Жүкеңнің өзі айтады. Əне келе
жатыр,— деді ол айқайлап.
Халық су сепкендей болып тоқтай қалды да, жабыла кейінгі жақтағы
қара жолға қарады. Жол үстінде жанында екі-үш салт аттылы адамы
бар ат-арба көрінді. Асан кішкене көкшіл көзін сығырайта қарап, сəл
тоқтап тұрды да:
— Мынау қырғы жолмен тау жақтан келе жатқан адамдар жəне
жеккен аты қылаң көрінеді,— деді.
Басқалар да жамырап:
— Солай.
— Солай,— десті.
Ағаш түбіндегі самсаған қалың аттыларға қарап шошынғандай келе
жатқандар кілт тоқтап қалды, олардың біреуінің астындағы қаз мойын
көк ат бойын көрсеткендей тап сол кезде көлденеңдей түсті.
— Мə, мынау Нұрыштың көк аты, белкүллі, сол. Нұрым, қарашы,
көзің жіті ғой,— деді Сүлеймен.
— Сол, сол. Бұл қайда бара жатыр? Қызылүйге хабар бермекші ғой
шамасы! — деді Нұрым тістене түсіп.
— Көрелік. Бері келсін,— деді Құбайра.
Бірақ бір шақырымдай жердегі арбалы, аттылы адамдар ілгері де
жүрмеді, кері де бұрылмады — не істерін білмей дағдарып, үрпиіскен
күйі жол үстінде тұра берді.
— Кім болса да барып, біліп келіңдерші, өткелден шегіншектеген
түйедей едірейіп, аяқтарын баспай қойды ғой,— деді Құбайра
Сүлейменге.
Сөйтті де ол шетірек шығып аттан түсіп, терлеп келген атын желге
қаратып қаңтарды да, шылбырын жерге бос тастады; езі ағаш
көлеңкесіне кетті. Басқалары да жапырласып аттарынан түсіп,
көлеңкедегі Құбайраның төңірегіне шоғырлана бастады.
— Мен де барамын.
— Мен де барамын! — десіп, аттан түспеген жігіттердің бір қатары,
жол үстінде тұрған арбалыға қарай бет алған Сүлеймен мен Нұрымның
соңына ерді.
Арбаның жанындағы үш аттылының бірі Нұрыш еді. Ол топтан
бөлініп шығып, лекітіп келе жатқан Сүлеймен мен Нұрымды жəне
оның соңына ерген жігіттерді танып қалды да, тез аттың басын кері
бұрып алды.
— Мынау, бұзық хажының жігіттері... Əттеген-ай, ойламаған жерден
кездескенін көрдің бе!? Аманқұл, бұр аттың басын, ана
Олжаорыстардың қырғы жолына қарай тарт,— деді.
Арба үстінде отырған Аманқұл да, қасындағы салт аттылы адамдар
да жолдан шығып əрегіректегі ауылға бет бұрды. Бұлардың бұрыла
салып қашуға бет алғанын көріп Сүлеймен:
— Тоқта, тоқта!— деп айқайлап бөркін бұлғап, атын тебіне түсті.
Нұрыш Сүлейменнің айқайын да естіді, бұлғаған бөркін де көрді.
Бірақ ол тоқтамады. Қасындағы екі адамымен арбадан арқан бойы
бөлініп шыға берді. Осы кезде қорапты арбадан басын көтеріп бір адам
қалталақтап түрегелді де, делбені үсті-үстіне қаққан Аманқұлдың
иығына асыла түскендей болды. Бір мүшелік жердей арбадан
ұзаңқырап кеткен үш аттылыны қумай Сүлеймен мен Нұрым алдымен
арбадағыларды тоқтатпақшы болып, жолдан бұрыла сала салдырлата
жөнелген тарантастың жолын кесті.
— Көк аттылы ғой Нұрыш, оған сез жоқ, ал оның қасына ергендері
кім? Арба үстіндегі не қылған адамдар? Құдай біледі дейін, бұл тегін
жүріс емес... Көрерсің — тегін емес,— деді Сүлеймен жортақтап келе
жатып деміккен адамша, үзіп-үзіп сөйлеп.
— Тегін жүріс болса мына сияқты əр төбенің астынан қасқырша
қарауылдап адамды көре сала жалт бермейді ғой,— деді Нұрым.
Бірақ Нұрымның сөзін Сүлеймен ести алмай қалды, үйткені ол арба
үстіндегі жұлқынған Қажымұқанды көрді де, барлық ынта-назары
соған ауды.
— Астағпыралда, мынау, Қажымұқан ғой! Белкүллі, сұмдық! Бұл
қалай болғаны, Нұрым-ау?— деді Сүлеймен жағасын ұстап.
Қажымұқанның түрінен Нұрым шошып кетті: оның оң жаң
шекесінен аққан қан беті мен мойнын тұтас жауып, қызыл
қабыршақтанып қатып қалыпты; қан тимеген екінші жақ беті де шаң
мен терге былғанып айғыз-айғыз; шықшыт сүйегі шығыңқы қара
қайыстанған бетін кезерген еріндері онан əрі жүдете түскен.
— Мыналар өлтірді ғой... Сүлеймен, су жоқ па?..— деді Қажымұқан
даусы жер астынан шыққандай қырылдап. Оның даусы қарлығып,
таңдайы құрғақсып, сөйлеуге де дəрмені келмей қалған екен. Үстіндегі
сары нəнке бешбетінің омырауы мен жағасы дал-дал; артына қайырып
қыл шылбырмен байлаған қолдың білезігі қанталап кеткен.
— Басын жарып, қол-аяғын байлап, тапа-талтүсте арбаға таңып,
енді кісі өлтіруге кірістіңдер ме, атаңа нəлеттер!— деп арбаға жеккен
аттың басына дойырмен тартып қалды да, Нұрым аттан қарғып жерге
түсті.
Ат қашқақтап кері шегіншектей берді. Қапелімде не дерін білмей
қалған Аманқұл да арбадан секіріп түсіп «тутулап» делбесін жиды.
— Мен сендердің осы шамадан кездесетіндеріңді күні бұрын
білгенмін. Қызылағаш жолымен жүрейік деген мен. Құдай атқандар
Қажекеңді күнəсыз жазғырып, қол-аяғын байлап тастағаны...— деді ол
лекіте сөйлеп.
— Сен суайт, көп оттамай Қажекеңнің қолын шеш. Нұрышқа
қосылып өнді сен де жау болдың ба? — деп Нұрым оған төне түсті.
— Əй, Нұрым, сен маған неге ақырасың. Ақырғыш болсаң ана
Нұрышқа ақыр. Қажекеңді мен байлатқандай-ақ көзіңнің бұқасын
шығарып, ежірейе қалыпсың, мұқым, осының бəрін мен істеткендей,—
деп Аманқұл қарсыласа қалды.
— Жер-көкті кезіп жүрген желаяқ, шауып келіп хабар беруге де
жарамадың,— деді Нұрым Аманқұлға тесе қарап. Сөйтті де, өзі жалмажан Қажымұқанның қолын шеше бастады.
Артынан келген жігіттің бірін Сүлеймен сусын əкелуге кері
шаптырды да, бірақ əлсіреп қалған Қажымұқанды күн көзіне ұстамай
көлеңкеге жеткізбекші болып, Аманқұлға ат-арбаны ағаш түбіндегі
көпке қарай жетектетті.
Көп сөзді Аманқұлға жұрттың көбі сенбей уақиғаны Қажымұқанның
өз аузынан естуді күтті. Бірақ түні бойы қорлық көрсетіп он-он бес
шақырым жердегі Шұғылдың ауылына жаяу айдап əкелген
Қажымұқанның ұзақ уақыт сөйлесуге халі келмеді. Жеген соққының
үстіне байлап тастаған адамды арба да мықтап соғып тастаған екен.
Сусын ішіп, иығынан дем алып, қолы мен басын ұстап төмен қарап,
біраз отырғаннан кейін:
— Иттер дəкіментімді алып кетті... Шырт ұйқыда жатқанда
ойламаған жерден басты... əйтпесе...— деді ол ентіккен адамдай демін
үзіп-үзіп зорға дегенде алып...— екеуі Дуаннан келген адамдар ма
деймін... «Бірақ Шұғыл Қызылүйге... Һарон төреге тапсыр»,— деді.
Аузын ашып, тұнып қалған жігіттер əңгіменің арғы жағына құлағын
түре түсіп еді, бірақ үлкен көзді, өткір Ораз аяғын ырғай басып
Қажымұқанның қасына жетіп барды.
— Нағашы, əңгіме түсінікті. Жат та дем ал. Жүкең келгенсін
ақылдасамыз. Документ кетсе, басқасын аларсың. Ал, жігіттер, сендер
де баспаламаңдар, Қажекеңнің түрін көріп тұрсыңдар ғой. Күшін жинап
көлеңкеде демін алсын,— деді ол қолымен жұртты арайлап кері
ысырып.
— Ойбай, Қалекең, келе жатыр!— деді арт жақтан бір жігіт.
— Қайда? Қай жақта?
— Қайдағы Қалекең?— деп Қажымұқанды қамалаған жұрт
жапырыла арт жағына қарады. Шегірейген көзін тағы да қолымен
көлкештей қадала қарап тұрды да, Асан:
— Рас... Қалекең. Қасындағысы Тілеуғали білем,— деді.
— Қой, Қаленді босатушы ма еді. Басқа біреу шығар,— деп еді біреуі.
— Жоқ, Қалекең. Белкүллі, өзі,— деді Сүлеймен. Жымпиты жақтан
келе жатқан екі аттылыны көзімен бір-ақ шалып.
— Қалекең болса — іс бітті, жолымыз болды десейші.
— Жоқ, іс біткен жоқ, Сүлеймен, Қаленді бүгін қорыққаннан босатып
отыр мына болысың. Қасындағысы соның туысқаны ғой, көрдің бе.
Қажи келгесін мұның түбін түптеңкіреу керек. Қызылүйіне барамыз
десе — оған да дайынбыз,— деді көп сөйлемейтін Шайдолла палуан.
Бір кіжініп, бір дүрлігіп, бір қобалжып, бір толқыған көп жоқ жерден
кездескен олжа Қажымұқанды қоя салып, енді келе жатқан екі аттылы
мен кейіндегі Жүністі күтті. Бірақ соңына елі ермей тауы шағылып
тұғырға қонған Құлмырзаның сөзінен кейін ауыр ойға батып
жалғызсырап келе жатқан Жүністің не дері мəлімсіз еді. Мына келе
жатқан шын Қален учитель болса, бұл жасақтың ілгері жүрер-жүрмесі
де бимағлұм нəрсе сияқтанды.
ҮШІНШІ ТАРАУ
1
Учитель бұл уақиғаны ойлап та, талдап та үлгермеді... Ұзын
дестенің бойына асықпай жылжып етектеп тұқым шашқан егіншідей,
кең сахарада еркінше жүріп түйірлеп білім сепкен Қален де оқыс
жерден қыспаққа түсіп еді. Үй іші, от басының қамы учительді аса
елеңдетпейтін. Сондықтан да ол жұрт пішенді еңсеріп алғаннан кейін
ғана (онда да Мəкканың дігірлеуімен!) Жүністің шөп машинасын сұрап
алып еді. Ойы: бір қалт еткенде туысқандарының қолқабысымен
бидайығы белуардан келетін Бəшекең көлінің сыртындағы қос
бұлақты екі күн ішінде түсіріп алмақшы болды. Бірақ түске жетпей-ақ
қару-жарақты алты аттылы адам өз қыстауы жағынан шыға келіп:
— Көптілеуов, болыстың кеңсесіне жүресің!— деген.
Жүрісі де суыт, түстері де суық бұл əскери жандар сабырлы
учительдің:
— Мен пішен шауып жатырмын. Аса қауырт жұмыс болса ертең
барайын. Мына бір аядай жерді бүгін-ертең шауып алмаса шөбі қатып
кетеді,— деген дəлелді сөзін құлаққа ілмеді. Қален жыға танымайтын,
бірақ өзін бұрын Жымпитыда көрген, формалы киім киген өктем
офицер сұсты үнмен:
— Аядай жеріңнен көрі үлкенірек əңгіме бар шаруашыл, учитель,
əңгімелесіп тұруға уақыт жоқ. Мін ана арбаға!— деді жайдақ
тарантастың үстінде отырған Жартай жаққа қолын сермеп. Шұғылдың
аттарын мініп, айғырын атып кететін күні Абылаев Қаленді сол пішен
басынан жөнелткен-ді. Жолшыбай ол іші аса жарата бермейтін
сыздаған Жартайдан əңгіме сұрамады. «Мыналарың кім? Сен қайдан
келесің, бұлармен қалай кездестің?» деп жаймəністі білуге көңілі
бармады. Бар ермегі: ұзын жағының ұштылау иегіне біткен үркердей
сақалын анда-санда бір сипап қойып, жазғы даланың көзге үйреншікті
көріністеріне қарай берді. Өзеннің қазір елсіз бетіндегі көп қыстаулар,
иірім-иірім түбектер, алыстағы егісті қабақ пен жатаған белдер мүмкін
оған өзгеше ой салған да шығар! Жайдақ арбаның соңынан тақымдай
жорытқан қазақ жігітінің балаша елегізген дөңгелек жүзі, иығына
асынған мылтығы мен белге байлаған қылышы да көптеген ой түйінін
жазып жіберді ме, қалай? Əйтеуір ол: «Иə, солай. Осылай болуға
тиіс!»— деді өзіне өзі, əлденені ойлап-пішіп, осы қорытындыға бір
сенімді пішінмен тірелген адамша. Шақырды деген болыс оны
кеңсесіне тоқтатқан да жоқ.
— Сізді мен емес шақыртқан, мына кісілер. Қызылүйге жауап беруге
апара ма қалай?!— деп, Жартайды босатып, басқа арбаға мінгізді.
Оған Қален:
— Өзім де солай болар деп шамалаймын,— деді. Сөйтіп ол «Жаңа
өкімет» орнаған Қызылүйге келіп, кешке қарай өзенге таяу жердегі
сопақ гауптвахтаға «орналасқан». «Бұлардың каталашкасы осы екен
ғой», деп ойлады ол іші өте тар жəне мейлінше ыстық бөлмеде
отырып. Бұл бөлменің бой жазып жүрер жері, жəне аяқ созып
отырарлық орны жоқ, жүк ағаш сияқты тапал кереуетшенің ұзын
бойына зорға сыйып тұр. Түнімен көзін ілмей құжынаған аш
қандаламен алысып жəне дем алуға ауа жетпей тұншығып əбден
қалжыраған учитель ертеңінде:
— Сізді төре шақыртып жатыр,— деген кешегі балаша елегізген
дөңгелек жүзді жас жігіттің сөзіне қуанып кетті. Оған мына қапастан
шығу, кең дүниеге, ана үлкен жарық əлемге біржола босанып, еркін аяқ
басқандай көрінді. Сонда да өзінің үйреншікті əдетімен:
— Шақыртпаған шығар, айдап əкел деген болар,— деп сабағынан
жаңылған шəкіртінің сөзін түзеткендей жөндеп қойды. Сөйтті де
бешпентін қолтығына қысып, бөлмеден тез шығып кетті. Бірақ тысқа
шыққаннан кейін киімін қағып-сілкіп, еркіндей дем алып, аяғын
асықпай басты. Соңына ерген жігіт те оны қыстаған жоқ, төре отырған
кеңсеге жеткенше бойын жазсын деген адамша өз билігін өзіне берді.
Орал өңіріне аты шыққан белгілі полицмейстер төрені Қален көптен
білетін, оның аты мен ісіне əбден қанықты. Бұрын бірер рет Һаронның
жүзін де көрген болатын. Кіріп келгенде ол ойламаған жерден тосып
кездескен Һаронға таңырқаған жоқ; оны ойға салған басқа нəрсе:
заманнан бері патша үкіметіне қызмет етіп шен-шекпен алған
бұрынғы үлкен дəрежелі адамның мына жаңа үкіметке басшы бола
қалғанына таңданды. «Автономияны да осы азулы сұлтандар
басқарғаны ма? Халықтың қолын теңдік, бостандыққа сонда бұрынғы
жұртты бір шыбықпен айдаған əміршілер жеткізбекші ме?.. деп
ойлады да, кенет бұл ойының теріс екенін ұға қойды. «Бұлардың
автономиясы еңбекші халықтың көздеген автономиясы емес. Бұлар
халықтың қалауымен сайланбаған əкімдер...» Өзі оқыған Совдеп
үндеуінің сөздері көз алдына келді.
Сыпайы амандасып, айдап əкелсе де, рұқсат сұрап кірген ұзын
бойлы учительдің парасаты жүзіне отырған шағын денелі Һарон
жерде тұрып төбеге қараған адамша қарады. Төренің ойына ең
алдымен келген нəрсе: «Осы Байбақты біткеннің бəрі шетінен
сырғауылдай ірі келеді екен. Қара жүктен өзгеге жарамайтын түйедей
болған немелер, əлеумет ісіне кірісу бұлардың қай атасының
қалдырған мұрасы екен?.. Бірақ мынаның маңдайы кере қарыс
көрінеді, ойлы адам болуы да ғажап емес...» деген сырт пішіндеме
болды. Ол осы ойымды сезіп қалар деген адамша көзін жалма-жан
басқа жаққа бұрып:
— Отырыңыз!— деп босаға жақтағы отырғышты көрсетті.
Орал қаласындағы үлкен мекеме, үлкен орында, сый-құрмет үстінде,
сұқ қолымен нұқып қана пəрменін жүргізіп қалған Һарон сұлтан
кішкене қаладағы көлемi шағын іске өлгенше наразы. Мұндағы
мекемеде іс те, аппаратындағы адамдар да оның көзіне олқы көрінеді
де тұрады. Олқы емей немене? Қолынан іс келеді деген жалғыз ғана
Айтқали мырзаның өзі де бұйрық-пəрменді дұрыс орындап қайтпады.
Бес-алты солдатымен топталып жүріп бір студентті ұстауға амалайласы жетпеді. Мұндай топас адамдармен тыңғылықты əрекет істеуге
бола ма?! Оның үстіне осы жерге келгелі ол күндіз де, кеште де
дұрыстап дем алатын сая таппай қойды. Күндіз көше əрі шаң, əрі
ыстық. Кеш ауа тымырсық. Көлеңкесі түсетін ағаш жоқ шаң басатын
бір тамаша жауын жоқ. Не бір кеш музыка тыңдайтын саялы сарайы
бар, бейілді бике болса. Көңіл көтеріп əңгімелесетін жамағат қауымнан
жұрдай құтының қу шоқысы...
Ертеден бері ол қабағын ашпай, орнынан да тұрмай, тек терезеге
ғана қарап тұнжыр отыр еді. «Мейманасы асып болған бұзықтардың»
бірі қолға тисе бас саларлықтай кəрлі кейіпте болатын. Қален кіріп
келгенде Һарон ақырып қала жаздады да, оның байсалды түрін көріп
өзін-өзі еріксіз тоқтатты. Оның ойынша бүл біреуді біреуге айдап
салушы, жылпос, елден бөлек алаяқ, ісіне түсі сай сиықсыз сұмырай
адам сияқтанған. Ал мынау қияпатты, тіпті ойлы адам болуы да ғажап
емес, учитель оның ойын да, мінезін де еріксіз өзгертіп жіберді. Һарон
əңгімені жай бастап, ұтымды сөйлеудің жолын іздеді. Бірақ билерше
алыстан орап, мақалдап, тыпыр еткізбейтін жарқын бейнелермен
əшекейлеп сөйлеуге шорқақ сұлтан ұзақ мүдіріп қалды. Кеңселік
тергеу тілімен шырмап алуға да дəлел тапшы. «Сход ашты» деген
старшинаның жалаң қағазынан өзге тұлдыр жоқ. Əйтиевтің не
айтқанын, оны мына алдында тұрған учительдің қалай қолдағанын,
істемекші болған əрекеттерінің түрін сипаттайтын ешбір дерек, не
айғақтардан куəлігі болсайшы! Алыстан құрық салуға мына сияқты
адамдар мойнын тоса бере ме?!..
Һарон сұлтан оспақтан кінəлап, жауапкердің өз сөзіне өзін сүріндіру
əдісіне көшті. Өйткені учительді «ойлы адам» деп тапқанмен ақкөңіл
жан ғой деп те шамалады. Ақкөңіл кісінің нанғыш келетінін адам
сынауға тəжірибесі мол Һарон жақсы білетін.
— Большевиктер партиясына қашан кіріп едіңіз? Олардың түсінігі
бойынша құдай жоқ. Құдай жоқ деу мұсылмандық пен мұсылмандық
əдеттерден безіну болады ғой. Сізді мұсылмандықтан безген учитель
десек жастар, шəкірттер не дер? Осыны қалай деп ойлайсыз,
Көптілеуов мырза?— деді Һарон сұлтан, барынша салмақты сөйлеп.
Сөйтті де ол «ең бір жанды жеріңнен жалтартпастай етіп ұстадым,
бұған не дер екенсің!» деген оймен Қаленге қадала қарады. Осы үйдің
үлкендігін шамалап алайыншы деген адамдай Қален Һарон сөйлеген
кезде бөлменің төрт бұрышын көзімен өлшей шолып, терезе
жақтауларына дейін сүзіп өтіп еді. Ол төренің тосын сауалына елең ете
қалды. Мұндай ірі əңгімеге соғады деп, дін жөнінде бұл сияқты тереңге
кетеді деп ол мүлде ойлаған жоқ-ты. Сол қолымен сақалын сипап
қойды да, Қален де Һаронға тура қарады. Һаронның көзінде ащы
кекесін шырайы, мұқату, мүдіртіп тастау ниеті барын байқады.
Учитель ойлана бастады. «Большевиктер партиясына? Кіргенім жоқ.
Кірмедім деп ақталып жату лайық іс пе? Менің қандай партияда баржоғым таразыға салып ақылдасатын нəрсе ме? Дін...» Көбірек ойланып,
асықпай сөйлейтін Қаленнің жауабын онан əрі бөгей, сол сəт оның қыр
мұрнының ұшына өшіге ызылдап келіп бір сары маса қона қалды.
Өзінен өзі сақалға қарай ақырын жылжып келе жатқан қол масаны
қағып жіберіп, кешеден бері əбден мазасын кетірген бұл тістеуік
шіркейді қаржып ұстау əрекетіне көшті. Оның бар жігер-ынтасы мен
ой-еркі сол масаға ауған тəрізденді. Жауап күткен Һароннан мүлде
бөлініп кетті.
— Сары масаның шаққанынан ызылы жаман. Биыл осы жерде маса
көбейіп кеткен екен. Бұрын мұндай емес еді. Кешеден бері мазаны
əбден алғаны. Еһе-he,— деді ол құшырлана қаржып. Бірақ маса қолға
түспеді, терезеге қарай ұшып, үйдің төбесіне қонақтауға кетті.
— Мен сізден масаның қай жылы көбейіп, қай жылы азайғанын
сұраған жоқпын. Менің сұрағыма сіз жақсы түсіндіңіз, учитель, соған
жауап беріңіз,— деді Һарон.
— Солай, сұлтан, түсіндім. Сол айтқанға тура келіп тұр...
Һарон құлағын тіге түсті. Учительдің аса жай қимылы, созып
сөйлеген сөзі, қайта-қайта қолға іліге бермейтін сақалы мен иегінің
ұшын сипай беретін əдеті төреге өте-мөте оғаш көрінді. «Бұл өзі əдейі
істеп тұрған жоқ па, бес тал сақалын жау шауып кете ме екен қайтақайта түгендеп»— деп ойлады.
— Бұл не сөз айтып отырғаныңыз? «Сол айтқанға тура келіп тұр»
дегенді қалай түсінуге болады?
— Менің жолдасымның айтқаны дəл келді, соны айтамын, сұлтан,
тура келіп тұр деп. Бұл сіздің сұрағыңызға жауап емес.
— Жолдасыңыз кім?
Қаленнің қолы тағы да иегіне қарай жылжыды.
— Жолдасым... оны сіз білесіз. Бұрын Мировой судьяның хатшысы
болып істеген. Өткен күзден бері қазақ шаруаларының съезін
шақыруға, халыққа бостандық жемісін əперуге қайрат қылып жүрген
адал жан. Əбдірахман дейтін кісі.
— Неге білмейін, білемін. Сол Əйтиев жөнінде... Қашып жүрген
большевик Əйтиев. Ол не деп еді?
— Жоқ, оның айтқанын маған сізге жеткізудің орны жоқ, оған менің
ұжданым бармайды. Бұл біздің өзара ісіміз,— деп еді Қален, Һарон
сұлтан кекесін күлкімен:
— Сіз айтпағанмен Əбдірахман Əйтиев бізге бəрін жеткізді.
Сіздердің большевик екендеріңізді растап жатыр, растамауға шамасы
да келмеді, бəрі анық, бəрі белгілі нəрсе. Сіздің ауылда сход ашқанын,
онда не əңгіме болғанын, Жымпиты уəлаятына қарсы əрекет, үгіт
жасағанын түгел айтып берді. Қазір оның тергеуі аяқталып қалды,
түрмеге отырғанына біраз күн өтіп кетті,— деді. Қаленнің түсі аздап
сұрғылт тартты.
— Халықшыл ер азамат еді,— деді Қален созып сөйлеп. Ол басын
шайқады, жүзінде қынжылу пайда болды. Ал Һарон тергеу
айлакерлігімен сенгіш учительді аңсызда қолға түсіргеніне ішінен
насаттана түсті.
— Халықшыл... Сіз де халықшыл учительсіз. Əйтиев, сіз — бір
идеялы адамсыздар. Бірақ ер атағын алғандай оның қазақ халқына
істеген жақсылығы жоқ, қайта ол жаңа ғана құрала бастаған қазақ
мемлекетінің басшыларына қарсы азған адамдардан топ жинап
қарашекпендермен бірігіп кетті. Осы да абыройлы іс пе?
— Мен сізге, Һарон сұлтан, кім абыройлы, кім абыройсыз; мұны
айырып бере алмаймын,— деді Қален ақырын ғана.— Ал, менің
идеямды сіз де білесіз, басқа да жақсы біледі. Халық үшін қызмет ету,
ағарту жұмысына бар күшімді сарп ету. Сондықтан халық учителі
деген атақ берілген. Əбдірахман да бұрын халық учителі. Ер атағы
жауға шапқан батырларға ғана емес, басқаларға да айтылады ғой,
сұлтан, оның не айыбы бар?
— Айыбы айқын... Айтарыңыз дəлелдеуді керексітпейді. Əйтиев те,
сіз де большевиксіз. Мұнан артық айып бола ма? Мұны сіз əлде игілікті
іске балайсыз ба? «Сақ адам еді, қалай ұсталды екен? Бұл рас сөз бе,
əлде жай сынау ма?» дейтін қосарлана жүретін керекті күдік бұл жолы
Қаленнің ойына келмеді. Тек: «Əбдірахманға не істер екен? Қазақ
атамандарының қолына түскені өте қауіпті болды» деген ауыр
қорытындыға келді. Өзі жөнінде ол қысылмады.
— Мен халық учителімін,— деді ол тағы да.— Халықшылдығым
айып болып тағылмасқа тиіс. Ал егер де сіз «большевиксіз, дінсізсіз»
деп кінəласаңыз, мұныңыз орынсыз. Көзқарасы үшін, ойы үшін адам
заңның тезіне салынбауы керек. Сізді жұрт монархияны қолдайды
деседі. Осыған қарап мен сізге монархист екенсіз, мұныңыз
жарамайды, бұл пікіріңізден қалай да безіңіз деуге хақым жоқ. Патша
көңіліңіз не қалайды, ерік өзіңізде. Əркім де осыны салт етуге тиіс.
Һаронның қарақоңыр жүзі көгілдір тартты, бірақ ол да ақырын
сөйледі. Бейне Қаленнің мұқамдап, асықпай сөйлейтініне еліктеген
адам сияқтанды.
— Сіз сияқты оқыған, көзі ашық қазақ учительдерінің бұлай деуі
ғажап нəрсе. Қылмыстың бəрі осы ой-пікір бостандығы деген алдамшы
азғын сөздерден қоздап жатыр. Ана Əйтиев бастаған, мына сіз
қостаған қылмысты тобыр «хақ дін, хақ патша, хақтың жолын қуып
ағарту» дейтін құдай қолдаған кіршіксіз халал ережелерді аяқ астына
таптады. Есікте жүрген құл-құтандар мен төлеңгіттерді төрге
шығаруға даяр. Бардың дəулетіне, жақсының атағы мен сəулетіне қол
көтеретініңізді біз де жақсы білеміз... Өз сөзіңізбен айтқанда, сізге де...
ім... өз пікіріңізге ие болуға еркіңіз бар... Біздің сұрайын дегеніміз, қай
уақыттан бері большевик партиясына тілектессіз, яки мүшесі болып
қызмет істегеніңізге көп уақыт болды ма? Жəне қазақ оқығандарының
арасында сіздерді қолдайтындар көп пе? Осыны айтсаңыз...— Һарон аз
кідіріп учительге көзін тоқтатты.— Сонсоң Көптілеуов мырза, өз
шаруаңызға босатармыз. Бізге де бұл мəселеге уақыт оздыру пайдалы
емес. Мына анкетаны толтырып қол қойыңыз.
Һарон Қаленге бланке ұсынып, үстелге шақырды. Қален ішінен
төренің айтқан үш таған насихат ұранын орысша аударып, «хақ дін, хақ
патша, хақтық жолымен ағарту» дегенін «православие, просвещение,
самодержавие екен ғой. Осы таныс ұран француздардан орыстарға,
енді орыстардан қазақтарға көшкені ме? Мұның бізге қандай керегі
бар? Əлде осы төренің өзі православиені үгіттеуге кірісті ме?» деп
ойлады. Ол ұсынған қағазды алды да, тез оған көз жүгірте бастады.
Бірнеше минут үнсіз өтті. Һарон: «Түрмеге отырды. Əбдірахман
бəрін де мойындады» дегенге күдік келтірмеді. Енді тезірек жауап
беріп өз шаруаңызға қайта берерсіз дегенге нанса, бұл түйедей болған
ат жақты ақымақ қолға оңай түсті. Дегенмен өзінде парасатты
адамның сиқы бар: «Жақтары мен маңдайы қандай келісті, нағыз
марқасқа! Бұзық идеяға аумай ғалымдық карьераға кіріскен болса,
бұдан бір мəн шығар ма еді, қайтер еді» деп ойлады. Ол айдатып əкеліп
тырнағының шеңгеліне алған құрмандығын ішінен өте жек көрсе де,