Ақ Жайық - 66

— А, сен не күтіп тұрсың, киргиз-большевик,— деді шырылдақ үнді
подхорунжий.— Əлде атыңды мен ерттеп береді деп күтіп тұрсың ба?
— Маған қай атты беретініңізді білмей тұрмын, подхорунжий
мырза.
— Қара, түкке түсінбеуін.
Мұнымен сөзге келудің қауіпті екенін түсінген Хакім, ер-тоқымын
қолтықтап қара атқа жақындай берді. Ол алдымен аттың мінер жақ
алдыңғы аяғын суытып тұрғанын көзі шалды, ерттеп жатып оның
жатырқай қараған жанарының жасаурай түскен төменгі жағында ақ
тарыдай ағы барын да байқады. «Ағы бар жағынан үркетін шығар.
Бірақ міні мұнысы ғана емес, аяғы кете бастағансың ауыстырған екен»,
деп түйді ол ішінен.
Қара көк биеден айрылғанына өкінсе де, Хакім бұл оқиғадан өзіне
керекті екі нəрсенің шет-пұшпағын аңдап қалды. Ол: қазақша білетін
жуас орыс бұларға амалсыз ерген «мобилизованный» шаруа болуы
керек. Бұл нағыз казак-орыс болса, онда сол казак-орыстың ішіндегі
батырағы — мыналардың біреуінің жалшысы. Болмаса Жайықтың
бергі бетіндегі көп қарашекпеннің бірі. Екеуінің қайсысы болса да
біздің қызылдарға бейім, Советке тілекші. Мұнымен ебін тауып тілдесу
қажет...
Біраз жүргеннен кейін Хакім сөз тартты:
— Кешіріңіз, сіздің аты-жөніңіз қалай?— деді де ақырындап, өзі
бірнеше рет тамағын кенеп қойды.
Қазақша білетін орыс атын шаужайлай түсті. Ол Хакімнің сұрағын
естімеген кісі сияқтанып алысқа көз тастады, жолдың бойын сүзді,
ілгерірек кеткен серіктерінің сөздеріне құлақ тосқандай болды.
— Аттың аяғы кетен екен,— деді Хакім, бірінші сұрағына жауап ала
алмаған соң.
Қазақша білетін орыс түсінбеген адамша оған мағынасыз пішінмен
бір қарап қойды. Бірақ тағы да үн қатпады.
Бұлар Жалғансайдың ішімен келе жатыр еді. Сайдың тепсең қабағын
қуалай қара жол жатыр, бірақ аттылы отряд жолдан төмен, арбалы
жүргіншіні көзге түсірмейтін жылғаның түбімен жүріп, алыстан
қараған адамға төбелері əр жерден қылт-қылт етеді. Бұл жылғаның
жазға салым су тұрып, күзге қарай шоқалақ қататын көлтабанын, ирімирім бүгістері мен жазық алақандарын Хакім бес саусағындай біледі.
Жə төмен өзен бойына ойысатын, жə жоғары тау жонына бөктерлейтін
салалар да оған аян. Алдында қалың елді саға бар. Сағада медіресе мен
мешіт бар. Көл мен өзеннің құнарлы нəрін сүзіп отырған қалың
балықшы бар. Бұл жерге соқса мықа аяқ астынан тап болған казакорыстардың басшы етіп өзін айдап бара жатқанын, ниетінің жаман
екенін Хакім айтып кетер еді. Мүмкін елді-күн құтылудың бір амалын
көздейтін жігіттер бас қосып əрекет жасар ма еді...
— Мына сағаға соғып жылынамыз ба, əлде...— деп қалды, Хакім
алдында келе жатқан жуан орысқа орысшалап.
— Жоқ,— деп ол жауапты шорт қайырды,— Бізді Солянкаға баста.
Тұра баста.
Хакімнің көңілі суып жүре берді. «Əттегене-ай, ең болмаса
Қажымұқан мен Асанға да хабар бере алмай кететін болдым.
Ханжұртының сыртымен асып түсіп, Сасайдан бір-ақ шығатын болдық.
Ол жақта кім бар еді? Кейінге хал-жайды жеткізетін таныс қайда?»
— Бұл елді жер киргиздар ма?— деп сұрады сағаны көрсетіп.
— Иə, киргиздар. Мешіт бар, мектеп бар. Жылынатын үйлер бар.
Дүкен де бар ол жерде,— деп қызықтыра түсті Хакім сағаның жайлы
орын екенін сипаттап.
— Тура Будариннің өзіне түсеміз.
Хакім басын шайқады.
— Алпыс шақырым жер. Жолда түсіп, ат шалдырып, жылынып
алмай шыдамайсыз.
Қара орыс ойланып қалды. Ол алдында кетіп бара жатқан
подхорунжийге:
— Захар!— деп айқайлады.
Ол тоқтаған Захарға жанамалап келіп:
— Бударин алпыс шақырым жер дейді, мына киргиз. Қай жерде
тамақтанамыз?
— Дəл алпыс шақырым ба?— деп сұрады шырылдақ Захар.
Жуан қара Хакімге «дұрыс айтасың ба?» деген зілді көзқарас
тастады.
— Жұрт солай дейді. Артық-кемі болса да аз, жартымсыз шығар.
— Онда діл отыз шақырым жер жүрген соң түсетін ыңғайлы жер
табасың. Қазір ешбір елді-жерге соқпайтын жолмен жүргізесің,— деп
нығытты подхорунжий.
Хакім басын изеді. Ол бұлардың Бударинге тез жетуге тырысқанын,
өздері қашып келе жатқанын, елді жерге жолағысы келмейтінін
бұлардың жүріс-тұрысы мен сөз ыңғайынан əбден түсінгендей болды.
«Əскер бөлімшесінен лағып кеткен бұл құдайдан безген бұзықтар
ел табанынан аулақ алып кетпек. Шынымен осы жауыздардың
қолынан өлгенім бе?! Ақтық демнің таусылған жері анау Бударин түбі
болғаны ма?..» Хакім ащы ажалдың қай түрде, қалай келерін ойлауға
дəті шыдамады. Оның тұла бойы мұздап кетті; көзі бұлдырап
ешқандай жанды-жансыз нəрсені де айыра алмайтын күйге түсті.
Жауын еріксіз бастап, саймен жүріп отырып, Сағадай жоғары əкеліп
шығарды да Ханжұртының етегімен Ерекең бейітіне қарай бет түзеді.
Бұл бейіт үлкен қырқаның үстінде еді. Онан асып түскен соң сол жақ
қолда тау бар; тау етегіндегі кең қолтықта Шұғыл хажының ауылы
қалады, ал оң жақта Шалқар көлі ендеп жатыр. Осы тау мен көлдің
аралығындағы қыспақ тар жазықтың үстімен Ащының сағасынан
өтетін үлкен қара жол асады. Осы жолдың ұзын өрмегін амалсыз
шумақтап, буалдыр ой, бұлдыр көз, бойды басқан зіл қайғының
құшағында ел-сал боп жас Хакім келе жатты. Ол бие орнына тиген
орыс қол қара аттың шолақ тізгінін қытпастан бір бүлкіл, бір
текірекпен үріккен топтың дүбірлі дүрмегіне ілесе берді.»
Шұғыл хажының үлкен қыстауының денінен де асты, қарсы
алдында міне енді, көлге төніп келген Қараөңір тауының қошқар
тұмсығы тұр. Суыт жүрісті жандар бұл мүйістен де ілезде айналып
кетпек. Онан əрі Ащының кең жазығы — жуық маңда көзге демеу де ел
жоқ. Хакімнің жүрегі аласұра бастады — қошқар тұмсық жота оған
соңғы аттар адым сияқтанды, ар жағы басқа ел, басқа жер...
Артта асың ойнап, доп қуған Ханжұрты жатыр. Көшкен елдей жиындуманды күнде бір көрмесе көңілі көншімейтін Саға қалып барады.
Онан əрі, кейінгі жақта Ақпан мен Кеңтүбек бұлдырайды. Ол орта
ауылда кəрі ана, жас інішек, назды құрбы қалды. Табалдырығын
еңбектеп аттап, төрінде еркелей шалқалаған мекен-жай қалды. «Енді
қайтып көремін бе, көрмеймін бе?» деп ол кейінгі жаққа мойнын бұрып
еді, суық сапардың суық ызғарын үдете түсейін дегендей Шалқардан
соққан ызғырық жел бет бақтырмай маңдайдан соғып, көзден жас
парлатты. Хакім мойнын тез бұрды, ол желге желкесін ғана тосып, енді
тек амалсыздан алға қарай берді.
Алдында жан сүймес жандардың дөкір жүздері мен жұғымсыз
бейнелері: беті-жүзін жел мен күн жеген бұқа мойын шоқ қара, сары
аттың өкпелігіне жалпақ өкшесін қадап-қадап қояды, өмірі Қадестің
кебіс-мəсілі ұзын тірсегі кеудесін қысып көрмеген ат, жуан қараның
күшті тақымынан тек шабысымен құтылатындай-ақ ұмтылады. Ол оқ
бойы озып шығып кеткен. Шырылдақ подхорунжийді жол ұшына
жылдам жеткізейін дегендей Хакімнің бір ішек қара көгі жер баспай ол
кетіп бара жатыр. Қалғандары бір шоғыр — қасқыр текірек, шошақ
тымақ бір ырғалып, бір басылып, көріктей қопаңдаған бос бөксе
солдаттар...
«О, жасаған! Бұл не қорлық, не бейнет!—деп жыбырлайды Хакімнің
ерні.— Не жаздым мұндай күйге түскендей? Шынымен су түбіне
кеткенім бе! Я, бақ, я, ару-ақ!..» Кенет оның өн бойы өзгеріліп кетті,
тарыққан ойы да шарт үзіліп кетті — көзі жұлдыздай аққан жалғыз
аттылыға қадалды.
Жөңкілген солдаттардың дені биік мүйістен аса бергенде сол жақ
иықта тұрған тік жотадан шаншыла төмен аққан аттылы бейне бір
тастаған кесектей домалап келеді.
Хакім оны бір сəт түлкі қуған жан ба деп қалды — екі етегі екі жақта
жалаудай желбіреген, өзі ат жалына етпеттеп жатып алыпты;
көлденең көзге құқан ақын тақымдап, барын соны соғуға ғана
салғандай; өрден төмен көсілген атты онан да əрі көсілте қамшылап,
ысқыртып келеді. Бет алды мына төмендегі, алды-артына қарамай
шоқытып бара жатқан жандардың қалайда алдынан кесіп өтейін деген
жанша құйғыта түседі.
Тау мен жолдың екі арасы тап осы жерде көл жағасы мен
қыспақталған тап-тар алқап еді. Өрден ойға құлдыраған адам қояндай
ағып төмендегілерге жуықтап-ақ қалды, ал, өндіре шоқырақтаған
орыстар екі араны көре көзге жақындата түсті. Биіктен құйылған бұл
аттылы əлденеге тезірек жету үшін бар ынтасын соған ғана салып,
шабыстың қаттылығынан жол бойындағылардың əскери жандар
екенін байқамай да қалған сияқты, өйткені əудем жерге келгенше
атының тізгінін де тежемеді. Бірақ, алыстан да байқағыш Хакім, оның
кім екенін де танып қалып еді. «Аманқұл. Сөз жоқ Аманқұл. Сұппа бөркі
де соныкі. Ат жалын құша шабатын, тіпті тегіс жерде де атын
пəрмендете жөнелетін əдет бір ғана Аманқұлдың əдеті. Бұл неге біздің
алдымызды орайды? Əлде менің қолға түсіп кеткенімді естіп, бір хабар
біліп қалайын деп шапты ма соңымнан? Болмаса басқа бір мəніс бар ма
мұнда? Бүл жерде қандай жай болмақ?..»
Құйындай ұйтқыған ой қимылы ми қазанын асты-үстіне
шығарғандай болды —оның шеке тамыры солқылдап қоя берді.
Есі кете шапқан Аманқұл жол үстіндегі жөңкілген аттылардың
қарулы екенін, олардың жəне өзі жанына жолауға жүрексінетін казакорыстар екенін жаңа байқап кілт тұра қалды; сөйтті де қалай қарай
қашуын көздеген қоянша шұқшиып, үзеңгіге шаншыла қарады, бір
минуттей ақтарылған күйі орнынан қозғалмады.
— Мына ардаға не керек?— деп айқайлады атының басын тежей
түскен подхорунжий кейін келе жатқандарға қарап.
Шошақ мұрын орыс «сұра!» дегендей Хакімге иек қақты. Хакім
атының басын бұрып үлгергенше Аманқұл жалт беріп қаша жөнелді.
— Тоқта! Аманқұл, тоқта!—деп айқайлады Хакім жалма-жан оны қуа
шауып. Аманқұлмен екі арасы мүшелік жердей-ақ еді, қара атқа
қамшыны басып жіберіп Хакім тағы да айқайлады:
— Тоқта, Аманқұл, тоқта! Менмін... Хакіммін!
Хакімнің даусын анық естіген Аманқұл, өз құлағына өзі сенбеген
адамдай құлақшынын көтере түсті де, кілт бұрылып, енді Хакімге
шүйіле көз тікті.
— Жай ма? Мыналар мені айдап əкетіп барады, Аманқұл...— деді
Хакім аптыға сөйлеп. Ол Аманқұлға өсік пен төрдей жер келіп қалды.
— Хакімбісің?
— Танымай тұрмысың. Мыналар мені айдап барады.
— Жау келді дейді. Жылқыны талап мінеді дейді. Ауылға хабар
етуге шауып барамын.
Хакімнің ойына жан-дəрмен айла сап ете қалды. Ол енді еш нəрсе
сұрамастан атының басын бұра сала дөңнен шұбатылып өтіп бара
жатқан орыстарға қарай шапты — қараның бауырына қамшыны
үздіксіз төпеледі.
— Жау!.. Жау!.. Қызылдар!.. Жау!..
Хакімнің даусы тау бауырынан көлге соқты, көл жаңғырығып оны
тауға кері əкетті.
— Жау! Жау! Қызылдар! Жау!— деген ащы дауысқа бүкіл алқап лық
толып өрнектеп кеткендей болды. Бұл құлақ жарған үрейлі дыбысты
Хакім онан əрі ұлғайтты.
— Бір полк қызылдар таудың арғы астында жылқыға тиісіп жатыр!
Подхорунжий мырза! Жау келіп қалды! Жау! Жау! Қызылдар!
Өзі сəл кідірген казак-орыстардың жүйіткіп алдына қарай озуға
тырысты. Атқа қамшыны үсті-үстіне басты. Не жүйрік — үрей жүйрік.
Ол ұшқалақ ақылдың алдын орай кетеді. Онсыз да үш күннен бері
табан суыта алмай жортуылға түскен казак-орыстар ойлауға мұршасы
келмеді. Хакім бет алған жолдың аңғарымен дүркірей жөнелді. Қарт
көк биеге мініп шырылдақ подхорунжий «ə» дегенше бəрінің алдына
шығып кетті. Ұзақ шабысқа аса сенімді болмағанмен Хакімнің көптен
бері жаны сүйіп тақымына басқан бұл жануары мүше бермейтін
жылқы еді, қазір ол серіппедей жазылып, басқалардан оқ бойы озық
ағызып бара жатты. Қадестің сары атына мінген жуан қара да онан
қалу ниетінде емес көрінді — подхорунжийді басып озардай ұмтылды.
Бір минут өптей-ақ құйындата жөнеп берген он бес солдат бірі ілгері,
бірі кейін, қатқақ жолдың бойын тасыр-тұсыр дыбысқа көміп, бəйге
атындай шұбатылды.
Аң-таң қалған Аманқұл еш нəрсеге түсінген жоқ.
Ол жаңағы Хакімге тіл қатқан орнында қарақшыдай қақшиып тұрып
қалды. Бұлар кім? Неге жын соққандай?.. Хакім неге бақырады? Неге
орыстарға ереді? — Оның ақырған жүзінде осындай сұрақтар пайда
болып еді.
Ал, тап сол мезетте Хакім дүркіреген орыстарды басынан санап
асырып бара жатты: он... он бір... он төрт... Ол ат басын сəл тежей түсті
де, енді асар жан жоғын көріп кері бұрыла салып, алды-артына
қарамастан бұл да құйындата шаба жөнелді — Аманқұлға қарай
жөнелді.
Шоқша сақал сары орыс онан көп оза қойған жоқ еді.
Хакім бұрыла сала шапқанда ол да соны істеді. Ол құйындатқан
топқа қарай-қарай шапты. Хакімді ұстайтын адамша оңтайлана шапты.
Алдыңғы топ бұл кезде жарты шақырымдай жер өрлеп, екі ара алшая
бастады.
Тіпті тез алшақтап бара жатты.
Бір кез мылтық гүрс етті де, тап көк желкесінен жерді солқ еткізген
жойқын дыбысқа Хакім бұғып қалды. Ол «Мені атты!» дөп ұқты, бірақ
бірінші оң дарымастан əлдеқайда асып барып, тау қойнын бөрліктіре
жаңғыртып жоқ болғаннан кейін көңілі тоқырағандай болды. Сол
мезет оны тағы да «қайтадан ата ма» деген үрей билеп басын ат
жалынан жоғары көтермеді. Жас кезінде бəйгеге шапқанындай көсіле
сілтеген атпен бірге етпеттей ұмтылды. Мылтық атқан оның соңына
түсіп ілесе шапқан шошақ мұрын орыс болатын. Тау жаңғыртқан
гүрсілге жолмен шұбай қашқан солдаттар да құлақтарын тосып,
мойындарын бұра қалған еді. Тап сол кезде тау басында шоғырланған
топ-топ қара көзге шалынды да қашқан казак-орыстар бауырлай
қамшылаған аттарын онан да қатты бауырлай түсті — тау басындағы
қара шоғырлар оларға қалың əскер сияқтанып қорыққан көзге қос
көрінді. Бұл Аманқұлдың өрге қарай тырмысқан қалың жылқысы еді,
бірақ бөрі тиген қойдай үркітіп сонау Жайықтың арғы бетінен бері
қызылдар өкшесін жерге тигізбей бостырған казак-орыстар оны
айыруға шамасы келмеді. Ащының сағасына қарай сілтей берді.
Казак-орыстар əрі қарай асықса, еш нəрсенің мəнісіне түсінбеген
Аманқұл жалт бұрылып кері тау басынан асып түсуге жанталасты. Ал,
айламен жауды басынан асырып жіберіп, көп жылқыға бас паналай,
Мыңшұңқырға еніп кетпекші болған Хакім оны өкшелеп қалды.
— Сілте, Аманқұл, сілте!— деді Хакім басқа сөз таппай, соңындағы
қуып келе жатқан орыстың тағы да атар-атпасын білмей сасып.—
Сілтей бер, мына тұмсықтан асып түссек болды.
Мылтық даусынан Аманқұлдың да иманы зірк ете қалған, алайда
қулық-сұмдықтан ңұр алақан емес жырынды жылқышы Хакімнен асып
оқ маған тие қоймас деген сенімге иек сүйеген-ді. Ол енді Хакімнің
жетіп қалғанын көріп, қамшыны атқа баса түсті де, онан оқ атым жер
алға шығып-ақ кетті.
Ол арт жағына жалт қарап:
— Ойбай, орыс келе жатыр! Қуып келе жатыр!— деп шыр ете қалды.
Хакім де атты аямастан қамшылады. Сонда да оның астындағы ұзақ
жорық салықтырған қара ат шабысын үдете қоймады, тосаң қимылмен
кібіртектей берді. «Мылтықты қойып, жалаң қылышпен тиіспекші
ме?» деген жаман ой келді оған бір кез,— «солай... ежелден қылышқа
шебер казак-орыстар. Солай!.. Аруақ!» дей берді ол ішінен.
Бағанағы ойға шапқанындай өрге де құйындата сілтеген Аманқұл
кешікпей Жыланқырқаның басына жетіп, кейінгі жаққа қояндай
шұқшия бір қарап алды да, оның арғы жағына қылт етіп түсіп кетті.
Тіп-тік Жыланқырқаның қабағына өліп-талып Хакім де ілікті.
Ол тынымсыз тебініп, үзбей қамшылап, аттың ақтық терін сығып
алардай жақталасты, өзі де қара терге түсті, ақыры қырқаның басына
да шықты — өкпесін қолына алып нысанаға шақ жетіп жығылған
жанша «Уһ!» деді. «Енді құтылармын» деген үміт те жалт ете қалды.
Сол қолымен жұлқып жағаның түймесін де ағытып жіберді, қыр
басының бір құшақ ауасын бір-ақ жұтып қалған кеуденің де тынысы
кеңейе түсті. Қысылған жан, булыққан дене тар қапастан жаңа ғана
босанып, кең дүниеге енді енгендей болды.
Таудың екінші беті бейне бір сырғанақ тебетін жер сияқты қиялап
төмендеген кең ойпат еді, ойпаттың қазантұп шұңқыры «Мыңшұқыр»
атанатын, ол Хакім шыққан тау үстінен екі шақырымға жуық төменде
жатты, Жаудан пана, көзден таса бұл шұңғылға түсіп кетпес бұрын
Хакім кейінгі жаққа көз тастап қалды. Оның томағасын алып жіберген
қырандай жіті көзіне: жап-жазық көл жағасы, жағадағы өрмектей
тартылған Ащы жолы, жол үстіндегі ұсақталып əрілеп кеткен
солдаттардың тым-тырағай тізбегі шалынды; онан бері тау етегі,
етектен ізінше өрмелеп келе жатқан шоқша сақал сары орыс керінді.
Бұл шошақ мұрын кəрі солдат Жылаңқырқаға тырмыса шауып
өңмендеп келе жатыр... «О, тоба, енді не қылдым?—деді Хакім қара
атқа тағы да қамшыны баса түсіп.— Мұның қолында мылтығы да,
қылышы да бар... Мыңшұқырға» бір іліксем көз жаздырып көтер ем...» '
Өрге тосаңсып шауып, мінер жақ аяғын қорғана басып, кей жерде
оны жерге тигізбей, бар күшті сау аяқтарына ойпатқа шапқанда
зымырай жөнелудің орнына көрер көзге тағы кібіртіктеп қалды. Ат
жанталаса тебініп, қамшы үстіне қамшы салған Хакімнің қыстағанына
көнбеді. Тіпті бір кез шегіншектей түсіп, ордан ырғитын атша басын
кекшеңдете берді. Бұл жаймен қуғыншыдан құтыла алмайтынын біліп
Хакім ілгері кеткен Аманқұлдың атын алмақшы болып қол бұлғап еді,
ол қайрылмастан ілгері қарай шаба түсті — алыстағы ендеген көп
жылқының бергі бөлегіне жетіп те қалды. Хакім айқай салып, оған
бөркін бұлғап та көрді, бірақ жылқышы оны байқамады. «Жаудан
жылқыны қорғап қалайын деп жанталасқан адамша шеткі бір үйірін
бөріктіре қуып, өкінші үйірге тықсырды. Күзгі салқынға бойы
тоңазыған тай-құнандар құйрықтарын көкке тігіп ұлан-асыр ойнаққа
басты, əп-сəтте кеп жылқының ендеп кеткен шеттері киіздей
жиырылып, шұрқыраған дабысты қалың дүбірге айнала бастады. «Енді
не қылдым, не істеймін? Көбінен құтылып, бірінің тырнағына ілігін,
шынымен оққа ұшқаным ба?» деген суық үрей Хакімнің он бойын
мұздатып жіберді. Ол булығып, шыбын жаны алқымға келді...
2
Хакім ішінен «Шошақ мұрын» деген ат қойып, бірақ өзін мейірбан
жан санап келе жатқан Гречконың халі де адам аяғандай еді. Басында
жаппай мобилизациямен Требуханың казак-орыс атаулысымен бірге
қару алып атқа мінген бұл шаруа белгілі Калашниковтың баласы
подхорунжий атағын алған жас офицерге қосшы есебінде болды.
Жалғыз Захар емес, мұны сол селоның бөрі мінезді Архип Волковы
қосыла қосшы етті. Тіпті Захардан бұрын Гречко Архиптің атын бұрын
жайлап, бұрын ерттеп, бұрын жетектеп əкеліп алдына тартатын.
Өйткені Захардай Архип ана-ғұрлым сотқар жəне мейлінше қатал жан.
Оның дегенін Гречко өмірі екі етіп көрген емес-ті. Екі етуге лаж жоқ.
Архип сотсыз зəбірлеп, тергеусіз тепкілеп, білгенін істеп келген зұлым.
Ел қорғау борышы Архиптің құлы есебінде əскер қатарында қару
көтеріп жүрумен бітпейтінін Гречко жақсы-ақ түсінетін. Ол қорғаймын
деген Войоко укіметінің де кімнің таяғын соғатынын көрген.
Гречколардың жоғын жоқтап, таяғын соғу үшін сельсоветін құрған
Игнат Быков сияқтыны қан жоса етін түрмеге тықұан зұлымдықты да
көрген. Артта əйелі мен баласы, үйі мен шаруа жайы иесіз қалғаның өзі
жазатайым болса олардың көрер күнінің не боларын шамалаған
Гречконың бар тілегі түбімен допарылған дүниенің бір жайлы
болғанын көру еді, тезірек көру еді. Ол сонау Ташлының түбіне дейін
барып, жер қайысқан қалың Қызыл армияның Бородин полкын тасталқан
еткенін де өз көзімен көрді. Көріп қана қойған жоқ, шапқан
ағаштың жаңқасындай ұшын, жүздігінің қайда қалғанын білмей, мына
бас кесерлермен бірге үркіп келеді. Не үшін үркіп келеді? Кімнен үркіп
келеді? Енді қайда бармақшы? Анау қалың қызыл əскер ендігі Орал
қаласын да алып қойған шығар. Председатель Быковтер қайтадан
селоға оралған да болар. Олар бір уыс офицерді айдап шығып, өз
тəртібін қайтадан орнатып жатқаны кəміл. Сонда Гречко кім болгғаны?
Теңдіксіз өскен шаруа өздерінің қыстыгүні құрған советінен қашып
жөңкіп келе ме?..
Осы сияқты ауыр ойлар, бірақ əділ ойлар Гречконы соңғы күндері
ұйқыдан қалдырған. Ол үнсіз жүрген. Ішінен тынған. Жөні келген
жерде бұл мағынасыз босудың бір шегіне шығуға бел байлап келе
жатқан.
Хакімнің кім екенін ол əрине білген жоқ-ты. Бірақ киргиздердің
теңдікке ұмтылғанын ол өз көзімен көрді. Өзіне таныс Əйтиевтердің
істеп жүрген ісін ол түсінді, оларға жаны аши қарады, Меңдігерейді
құтқарғаны да сол жаны ашығандық еді. Ал, жаңа бұл жас жігіттің
жылқышы киргизге жолыға салып «Жау келіп қалды! Қызылдар келіп
қалды!» деп айқай салғанда ол бұған шынымен нанды. Ішінен «түрт,
шай-тан. Қаптасын. Қалай қолға түсу керек? Мына киргизбен бірге
қайтып бас қорғау керек...» деп ойлап еді. Сол ойының бір ұшына
жетпестен кері қарай қашқан киргизді көрді де, ол бір сəт аң-таң
болды. Бірақ бұл ақтарылу ұзаққа барған жоқ, оның көпті көрген
тəжірибесі, тапқырлығы бірден жол тапты: «бірге... кері қарай... сол
қызылдарына қарай қашу...» деді ол өзіне өзі. Сонымен бірге кейінгі
қалған өзінің əскери серіктері көре қалса не демек?— Бұған да дəлел
бар екен. Ол қашқан киргизді қудым демек. Сол үшін екі рет мылтық та
атып, бірақ, оқ дарыта алмадым демек. Бұл теріске айналған сəтте. Ал
іс оңға айналса — киргизбен бірге қызылдарына-ақ қосылу...
...Қырға иек сүйеп, оның басына шығып алғанша Гречко да
серіктеріне көп көз сала қойған жоқ еді.
...Оның бар ынтасы қалайда қашқан киргизді тоқтату болды. Қыр
басына шығып қанша жер екенін шамалау үшін Ащы жолымен кеткен
серіктеріне қарағанда, олардың қас пен көздің арасында төрт
шақырымдай, тіпті бес шақырымға жуық алысқа асқанын олардың
құлдыраған ұсақ қарасындарынан білді. Гречко басын шайқады. «Ох,
жауынгер немелер» деді ол ішінен. Сөйтті де ол алдында жатқан қалың
қарасынның əскер емес, өз бетімен бейбіт жайылып жатқан жылқы
екенін, тау басынан шауып түскен жылқышының ендеген жылқысына
жетіп қалғанын, алдындағы қолбасшы жігіттің қара атпен ұзай алмай
қысылып бара жатқанын, артына қарап қойып атын қамшылағанын
көрді. Ешбір əскердің жоқ екенін ол енді түсінді. «Сұм! Ой сұм!
Жарайсың, жас киргизім», деді ол жымиып. Сөйтті де жалма-жан:
— Жігіт, тоқта! Мен қастық жасамаймын. Тоқта! — деп айқайлады.
Гречконың даусын шала естіген Хакім, «Бұл не дейді?» деген
адамша жалт-жұлт қарап алып, атын төпей берді.
Гречко оған қуып жететінін жақсы түсінді. Өйткені Захардың қара
атының бір тағасы Жайық бойынан қашып шыққан күні түсіп қалған.
Оны қайта тағалауға уақыт та болған жоқ, уақыт тапса — тағашы да
кездескен жоқ еді. Кеше кешке Гречко аттың аяғын суыта түскенін
байқап, оны көтеріп қарап еді, аздап табанының таңдайы өсе бастаған
ат өн бойы тоңды қатты жерге соға бергеннен кейін, тағасыз аяғы
туралап қалуға жақын екен. Оны ауыстырғаны Захарға тиімді
болғанын ол бүгін жақсы білген. Сол қара ат қазір мінер жақ аяғын
кейде жерге тигізбей, үш аяқтап бара жатыр; оны кешікпей-ақ қуып
жететін. Өйткені Гречконың өз аты белгілі жылқы — қоңы да жақсы,
бабы да жаман емес, төрт аяғы cay жəне шаруаның жексе келік, мінсе
жүріс беретін көнбістісі. Гречко жас жігітті қуып жетіп, онымен
түсінісуге, түсінісіп алып ілгері асудың жайын сөйлесуге асықты. Ол да
атқа қамшыны баса түседі. Көп ұзамай ол жылқышының ізімен қалың
жылқының арасына қарай ойысқан Хакімге жақындап қалды.
— Жігіт, тоқта, мен саған қас адам емес, дос адам,— деп айқайлады
ол тағы да.
Бірақ əлденеден мықтап белең алып қалған жылқыдай шошынып
сілтеген Хакім тоқтамады, ол қалайда алдындағы атқа шапқыш
шекпінді жылқышыға жетуге жанталасты.
«Бұл əбден қорыққан екен» деп түйді Гречко. Ол жалма-жан
мойнына қайтадан ілген винтовкасын сыпырып алды да:
— Мен қас емеспін саған. Дос! Дос! Мə, мылтық! Қорықпа!— деп
айқайлап, Хакім артына бұрылып қараған кезде винтовкасын
лақтырып жіберді.
Құндағынан жерге шаншыла соғылған мылтық шоршып барып,
шөптің арасына құлап түсті. Хакім Гречконың сөзін де жақсы есітті,
лақтырған мылтығының жерге түскенін де анық көрді. Қуған бұл
шошақ мұрын орыстың өзі екенің жəне бөтен ниеті жоғын ол енді ғана
байқағандай болды. Бұл екі арада дөкпектеген қасқыр текірекпен
жерді жеміріп келе жатқан шоқша сақалдың астындағы мықты жирен
ат онымен құйрықтасып та қалды.
— Азырақ тоқтасайшы, жігіт,— деді Гречко оған.— Қорықпасайшы,
мен айттым ғой, доспын деп.
— Дос болсаң, ақсақал, шаба бер ілесіп,— деді Хакім булығып сөйлей
алмай, сөзінің арғы жағын жұтып, оған əлі де жалтақдай қарап.
Аз уақыт құйрықтаса шапқаққан кейін Гречко тары да сөз бастады:
— Неге бұлай қарай шабасың. Ауылға неге шаппайсың?
Хакім оның бетіне қадала қарады:
— Көрмейсің бе, қария, мына аттың... аяғы... жерге тимей қалды...
— Оны үйге таста.
— Үйге жеткенше анау...— деп Хакім казак-орыстар кеткен жаққа
қолын сермеді.
Гречко оның ат ауыстырар ниетін түсінді де үндемеді. Атын аса
қыспай, қара аттың солтаңдай шоқақтағанына еріп текіректей берді.
Бұл екеуін көре салып, қалың жылқының арасына кіре бастаған
Аманқұл қоянша із тастады — ол бұрыла салып бір бүйір шапты, аздан
кейін қайтадан кері бұрылды.
— Аманқұл! Ау... Аман... құл!
Хакімнің айқайынан бұрын Аманқұл бұлғаған қолын көрді. Ол кілт
тұра қалып, бағанағы қыр басынан шауып түскендегісіндей, бұл
екеуінің кім екенін əбден айырып алайын деген адамша шаншылып
тұрып қалды.
Хакім оған тағы да айқайлап, тағы да қол бұлғап, «бері кел?» деп
шақырды.
Əңгіме құмар, жаңалықты жұрттан бұрын есітетін, күніне елді екі
айналып шықпай көңілі көншімейтін Аманқұл жылқышы Хакімнің
шақырған-шақырмағанына қарамастан келуге тиіс еді, бірақ ол оның
мына орыспен келе жатқанына қайран қалып бөгелді. Екеуі қатарласа
шауып келеді — біріне-бірі жау еместей-ақ үзеңгі қағысып қалған.
Аманқұл түсінбеді. Аманқұл Хакімнің орыстармен бірге кетіп бара
жатқанына да, енді басқасынан бөлініп мына біреуін ілестіре
шапқанына мүлде миы жетер емес.
— Ат! Ат!— деп айқайлады Хакім ақырып қалған жылқышыға.— Тез,
Аманқұл, ат ұста.
«Бұларға ат керек екен ғой. Кəдімгі балшабайлар тап осылар екен.
Бəсе, Хакім балшабай болғанына көп болып еді. Ат керек болса
сендерге мына Шұғылдың бар жылқысын алдыңа салып берейін».
Аманқұл шеткерірек жайылып жатқан алты ірі жылқыға қарай
құйындатты да, оларды жын соққандайқуалап, екеуінің алдына қарай
көлденеңдете берді. Алты жылқының алтауы да ат екен. Кəдімгі
Шұғылдың көк ала жылқысының төл тұқымы, ірі қара көк аттар.
Бəрінің де қоңы жақсы, бір екеуі өте семіз көрінді.
— Қайсысын ұстайсың?— деп қиқулады да, Аманқұл жауап
күтпестен алты аттың екеуін бөліп алды.
Бөліп алған аттарды аса желіктірмей, қайыра айдай түсті, сонсоң өзі:
— Кіш-кіш!— деп ысқырыңқырап қойып, атынан қарғып кетті,
шылбырын шұбатып, астындағы биесін тастай салып, аттарға қарай
жүрді.
Танымал жылқышыға құлақтарын едірейте қарап қойып, екі қара
көк аттың бірі оған қарсы барды.
— Кіш-кіш!— деді оған тағы Аманқұл.
Етегін түре дорба етіп көтеріп ол көк атқа жетіп барды да, оны
жалынан ұстай алып, жалма-жан беліндегі белбеуін шешіп жіберіп
мойнына салып жетектей берді. Бұл кезде Хакім мен Гречко да желе
бүлкілдеп жетіп еді.
— Айналайын...— деді Хакім ентігіп.— Айналайын, мə, мына қара ат
саған. Басымен бердім.
— Бұл сакойды мен қайтейін?— Аманқұл Гречкоға қарады.
— Мен үйге дейін мініп кетейін кек атты...
Аманқұл Хакімге енді ел жайын баяндай сөйледі.
Көптен көрмеген Хакімді ол көп əңгімеден қағажу қалды деп түсінді,
білем.
— Хакім, алдымен хажыны құтты жеріне қондырдық. Алды өзіңе,
арты бізге қайырлы болсын...
— Рақмет, Аманқұл. Есіттім... үйде болдым...
— Ал, ауылдың басқасы тегіс аман. Аман болғанмен жаманат көп.
Кеше кешке Нұрыш келді, ол бұрнағы күні Қызылүйге кеткен. Сұрама,
онда болып жатқан жайды — бүтін ғаскер балшабай болып кеткен.
Аттарының құйрығын шарт кесіп, нағыз балшабай болыпты да,
Қызылүйден хан Жаншаны қуып шығыпты. Орыстарды өлтіріпті.
Өздері қолдарына ту ұстап Текенің көп балшабайларына қосылуға
аттаныпты. Ехлас ағай Текеге кетіпті — ауру дейді. Жамалды Нұрыш
мұнан бір жұма бұрын көшіріп келген. Ал, енді ауыл үсті у да шу.
Шұғыл хажы жылқыны төмен Үйшікке айдатамын деп еді. Нұрыш
Үйшікте казак-орыстар тұр, жылқыны қоймай алып жатыр деп
айдатпады. Хажы күні-түні үйықтаудан қалды, мені ерте де, кеш те
шақырып алып жылқының жайын сұрайды. «Мыңшұңқырдан»
шығарма, елге келтірме, Қособаға апарма деп қақсайды.
— Тоқта, Аманқұл, тоқта,— деді Хакім, оның сөзін бөліп.— Мына
атты ерттеп алайын.
Ол тез-тез қимылдап атының ерін сыпырып, көк атқа салды да, өзі
жалма-жан оған мініп те алды.
— Ал, енді сен биеңе мін, бізді Қособаға дейін шығарып сал.
Əңгімеңді жолда айтарсың,— деді.
Жүре түсісімен-ақ айта бастап, еріксіз үзілген хабар-ошарын
Аманқұл қайтадан лекітті.
— Ел ішін орыс жайлап кеткен. Кеше кешке біздің ауылға орыстар
келіп, білгенін істеген. Қален ағам үйде болмапты, үйде болса
бассыздың істетпес еді. Қадестің атын алып кетті, өзін ұрып, көзін
шығарған. Ой, сұрама, дінсіздердің қылмаған қылығы жоқ... Зағипаны
зорлаған...
Қай жаққа жүрерін де, кімге еріп жүрерін де əлі анық түсінбеген
Гречко ауыстырып жақсы ат мініп, жүруге бет бұрған Хакімге жаймəністі ұқтырайын деген ниетпен:
— Менің аты-жөнім Иван Андреевич Гречко. Требуханның
казагімін... бағана айтуға болмады, серіктерім нашар адамдар. Сенімен
сөйлескенімді көрсе зұлымдық жасайды. Солардың көзінше сөйлесе
алмадым. Енді олардан біржола бөліндім, Требухаға қайтамын,— деді.
Требуха деген сөз Хакімнің құлағына жылы ұшырай кетті. Бірақ мына
адамның онда неге баратынын анықтай түскісі келді.
— Қазір онда фронт шығар?— деді ол екі-ұшты үнмен.
— Фронт біткен шығар. Бітпесе де Требуха казак атамандарынан
босанған шығар. Мен ол тұстан өткелі екі күн болды. Қызылдар Текеге
де келген.
Хакім Гречконың жүзіне қадала қалды. Оның ойына Требуха да, бұл
селомен байланысты Меңдігерейдің оқиғасы да енді келіп түсті.
— Есіміңіз кім дедіңіз... Иван?..
— Иван Андреевич Гречко.
— Сіз ол жердің қазақтарынан кімді білесіз, Гречко?..
— Бəрін де білемін, бергі жақтағы Əйтиевтерді, Епмағамбетовтерді
жақсы білемін...
— Əйтиевті? Иə, олар қазір қайда екен?
Хакімнің айлалы сұрағына Гречко шын ойын айта жауап қатты.
— Мен бəрін білемін, олар большевик. Бергі селолардағы ана
Богдановка, Федоровкаларды айтамын, сондағы Довженко, Беландар
таныс. Мен Беланның отрядына кіремін деп, кіре алмай кеткенмін,—
деді.
— Ол қызыл ғой,— деді Хакім күліп.
— Сен жігіт, мені түсінбейді деп қалдың ба? Қызылдар кешікпей
бəрін де алады. Көп жеңеді, əділдік жеңеді. Сен оны жақсы білесің...
— Ямбулатовкаға сүңгітіп Либерией киргиз комиссарын
Абылқайыр Əйтиевке əкеліп берген сіз бе, Иван Андреевич?— деді