Ақ Жайық - 03

жақындағанына көңіл еріксіз көтеріле берді. Быков ыңырсып
«Рябинушка» əнін сала бастады. Оған тұнжыраңқырап отырған
қасындағы Меңдікерей де қосылып кетті. Кешкі қоңырқай мезетте
жүрекке жылы, мұңды, шаттық құятын халық əнінің жайма қоңыр үні
ақырын жылжып, ілгері өрлеп белгісіз бір қиялға жетектегендей,
ақырын шайқап, ептеп тербетіп, жанға бір жайлы берік сая
іздеткендей:
Неге тұрсың сен теңселіп,
Нəзік бойлы рябина,
Тағзым қып жерге басыңды иіп...
Аттың күрт-күрт, дік-дік аяң басқаны, шана табанының баяу сырғып
қатқыл қарды ысқылаған дыбысы, жер бауырлап жылжыған ұзын
ырғақты нəзік қоңыр үн — өмірдің əрі құштар, əрі бейғам, əрі жұмбақ
күйінің тоқтаусыз шерткен пернесіндей көрінеді...
Ат жардың қабағына келді де құлақтарын баяу қайшылап аяңға
көшті. Əлсіздеу осқырып, алдында сай ішінде шоғырланып тұрған
атты адамдарға қарады. Шанадағылардың баяулата салған қоңыр əні
үзіліп кетті, бұлар да шоғырға қарады.
Бейуақытта не үшін шоғырланып тұрғанын көзі жете ұғынбаса да
Игнаттың көңілі қарадай қашты,. «арам ниетті жандар?» деген ой сап
ете түсті, бірақ аттың божысын тежемеді, тежеуге, ойлануға уақыт
жетпеді. Ат жылжып сайдан төмен түсті де екпінмен желіп,
шоғырланған адамдарға бетпе-бет төніп қалды.
— Тоқта!
— Кім бұл?
— Быковпысың?
Песков Астахтың даусын Быков тани кетті, шанаға төніп еңкейе
қараған белгілі бұзық, сотқар Архипты керді.
— Быков, сен атаманға жүресің, бұр аттың басын!— деді ол, зеки
сөйлеп.— Қасыңдағы қай комиссар?
Шананың екінші жағынан атпен омыраулатып бағанағы бұдан бір
сағаттай уақыт бұрын жолды кесіп өтіп, озып кеткен хорунжий Захар:
— Архип, сен ұста атты! Басқаларың суыр қылышты! Қызылдың екі
комиссары тұтқынға алынды деп жариялаймын! Семен, Николай!
Түсіп бойындағы қаруын ал!— деп команда берді.
Жас хорунжийдің дауысы қылғынған адамдай шырылдап шықты.
Быков не істерін білмей сасып қалды да, Меңдікерей орнынан
көтеріле беріп:
— Сен өзің жөн сұрасуға келетін адамбысың, болмаса сай ішінде
бұғып отырып, жол тонайтын қарақшымысың? Бұл не деген
заңсыздық?!— деді жуан дауыспен.
Сөйтті де шинелінің ішіне қолын сұғып, іштен асынған наганын
суырып алды, шананың ішіндегі шөптің астына салған винтовканы
алуға үлгірмеді.
— Жөнді атаман конторында сұрасармыз.
Атаман конторында менің шаруам жоқ, бекзат.
— Сенің шаруаң болмаса, біздің шаруамыз
комиссарларда. Ал, Семен, Николай, тінт мынаны.
бар
қызыл
Меңдікерей істің қиынға шапқанын сезе қалды да, аттан түсіп
жақындап келген кішірек бір казакты сол қолымен сермеп жіберді, өзі
ырғып шанадан түсті. Осы кезде шананың арт жағынан қылыштарын
көтеріп жаудың үш-төртеуі аттарын кидірмелете төніп қалған еді.
Меңдікерей жүгіре ұмтылып аттың алдына қарай барды да, сайдың
қарсы қабағына ұмтылды.
— Қуыңдар, шауып
шырылдаған дауыс.
тастаңдар!
Ұмтыл!—
деп
айқайлады
Артынан ұмтылған төрт аттыға меңзеп наганмен екі рет атып
жіберіп Меңдікерей қыр басына шықты. Төмендегі үйме-жүйме болған
аттылар сəл тоқтап у-шу болды, балағаттай боқтап қайта қуды. Қайта
қашуды əбден шешпеген Меңдікерей қыраттың үстімен қарауытып
көрінген шеткі үйге қарай ойысты. Осы кезде алдынан шауып, жолын
кескен аттыны көзге ала беріп наганмен тартып үлгірді де, арттан
келіп соққан қылыштың екпінімен ілгері ауытқып барып, жер сүзіп
қалғандай болды. Екінші тиген қылышты сезген жоқ...
Ілгері жар қабаққа қарай ұмтылған Меңдікерейдің наганының
дауысы шыққан кезде жаудың ниетін жаңа ғана айқын сезіп Игнат та
шанадан ырғып түспекші болды, бірақ сол сəтте оң жаң иығына сарт
еткен соққыдан шананың ішіне қайтадан құлап түсті. Қолы ұйып
қалды, тұла бойы жып-жылы болып кетті. Кеудесін жаныша басып,
аяқтарын созып жіберіп екі адам үстіне мінді де:
— Тартыңдар!— деді.
Шананың қимылын, аттың жүрісін сезген жоқ, тек балағаттап
боқтаған сөздер ғана оның құлағына алыстан үзіліп келіп жатты...
3
Ерін күткен Марфа Быкова қызын емізді де:
— Шеше, немереңізді ала тұрыңызшы, мен Машканы қорасына
қамап келейін, қайта-қайта қақпаның алдына барып мөңірей береді,
шығып кетіп далада туып қалар,— деді.
Сəби қарысып айрылмайды, бүртиген титтей саусақтарымен
қарманып, анасының омырауына жармасып, көйлектің қақпағын бүріп
алады; кемпірдің қалтылдаған əлсіз қолына мүлдем бой берерлік емес,
құшырлана ұмтылып, мұрны пышылдап, анасының кеудесіне
тұмсығын тыға береді де, екі аяғымен суға жүзген адамша сермеп
əжесінің уысынан шығуға жанталасады.
— Мына тажал, қайтеді? Тірі болсаң əжең сияқты бір тентек
боларсың сен де,— дейді кемпір, немересінің пысық қимылына риза
болып,— келе ғой əжеңе, келе ғой, күйкентайым, тентек болма,—
бəрібір өз алдыма келесің.
— Əжесі, сіз тентек болып өсіп пе едіңіз?— дейді келіні күлімсіреп.
— Біздің тұқымның тентек емесі бар ма, ақылсыз келінім-ау?..
— Игнат та тентек пе, қой аузынан шөп алмайтын момын?— деп
мырс етті əйел.
— Адыра қал-ау сол, ер сынайтын сен қайдан шықтың, балаңның
жаялығын дұрыс жуа алмайтын маңқа.— Кемпір жұлқи түсіп баланы
кеудесіне қыса, сəкіге қарай кері шегінді. Бала аздап тағы қарсылық
қимыл көрсетті де, кəрі əжесінің шимайлаған көгілдір бетінен ең
керегін жаңа тапқандай қадала қарап, опырыла бастаған тіссіз
ауызына қолын созды. — Əлди, күйкентайым, əлди...
Үй іші қоңыр көлеңке, жұрт орынға отыра бастаған шақ. Келінінің
езу тартқанын кемпір анықтап көрмесе де шамамен сезді.
— Сен неге жымиясың күйеуі келген қалыңдықша?
— Игнатты пысық дегенге, əшейін, əже, ойыма бір нəрсе түсіп кетіп,
соған күлкім келгені.
— Пысық болмаса, басқалардан артық болмаса сенің əкең менің
балама қыз бермеген болар еді. Тіл ауызым тасқа (кемпір сол иығына
түпу-түпулеп қойды) Василийім учитель, Игнатым селен бастығы, ел
ағасы, кемпір жаман болса ондай бала туа ма?— деп кемпір əдетінше
өрлей сөйлеп, мақтана түсті де, кенет даусын өзгертіп жіберді: —
Айналайын Игнатенькам қайда жүр екен, үйден кеткеніне бір жұма
уақыт өтті, аман болса жарар еді?! Үсті-басы кірлеп, азып-тозып
кеткен шығар. Марфуша, сен монша жағып қойсаң нетер? Бүгін қалай
келмес екен?!
Игнат пен келінінің тілін ширата кемпір шешенің: «Сендер
жамансыңдар: жас күнімізде біздер қандай едік. Баламызды құндақтап
жанымызға қойып, ертеден кешке дейін пішен шапқанда бір «уһ» деп
көрген емеспіз»,— дейтіні зілсіз, мұны ол екі сөзінің бірінде айтады,
мəтелдей болып кеткен сөздер, мақтана сөйлейтін бұл мінезі келініне
бой тұмардай жуық, белгілі мінез. Кемпір сөйлегенде өткендегі өз
қайратын, алғырлығын салыстыра айтпаса сөздері жасық сияқты
көрініп тұрады, ал бұл балаларына сүйкімді лебіз есебінде.
— Əжесі-ау, сіздердей біз қайдан болайық, атадан бала ширек кем
туады ғой, мұны менің кəрі əжем де ылғи айтатын,— деп мырс ете
түседі келіні.— Моншаның отыны, суы бəрі даяр, ішін алдыңғы күні
жуып қойғанмын, бүгін əлде сіз кіріп шығасыз ба? Кірсеңіз жағайын.
— Жоқ, жоқ, Игнат келсін, соған əзірле. Əлди, əлди аппағым, əлди,
қарғам, ұйықтай ғой.
Ал, сəбидің ұйықтау ойында да жоқ еді, ол аяғымен серпіп жіберіп,
кемпірдің қолынан сытылып шығып кетті де, еден үстінде жорғалай,
екілене еңбектеп шешесіне ұмтылды.
— Бар, жаман неме, шешеңе! Қарай гөр, мұның қаршадай басынан
шешесіне ұмтылуын. Əже саған жат адам ғой шамасы. Көрермін, əлі
мендей əжесіз көрген күніңді де,— деп кемпір балаға тыржиған, етсіз
қолын ербеңдетіп, жұдырығын түйіп қойды.
Қыз бала еңбектеп, анасына қайта келіп, аяғына оралды.
— Жарайды, ана жаманыңды өзің ұста, Марфуша, Машканы мен өзім
қамап келейін қорасына. Пешті ұмытып кетпе, күйіп кете көрмесін,
Игнаша күйген пирогті аузына да салмайды, əкесі марқұм сондай еді,
пирогтің беті қоқырайды дегенше оның қабағы жабылды дей бер.
Келіннің өзім барам дегенін кемпір елең қылмады, аяғын пысық
басып, басына үлкен, қалың шəлісін бүркене салды да, бұрыштағы
иконаға барып, ауызы жыбырлап шоқынып жіберіп, сыртқа қарай
аяңдады. Оның тырпылдата басқан галошының дыбысы сенектен əрі
сыртқы есіктен аулаға шығып кеткенше естіліп тұрды.
Марфа Быкова отызға таман келіп қалған əйел, ері Игнатий Быков
февраль айының ішінде шаруалардың схотында поселка Совдепінің
председателі болып сайланды, марттың ішінде облыстық съезге
делегат болды, онда Игнатты атқару комитетінің мүшесі етіп белгілеп,
міне бүгін бір жетіден бері қаладан қайтпай жатыр. «Үй шаруасын,
əйелі мен баласын ұмытатын болса, онда начальник болмай-ақ қойса
етті» деп ойлады Марфа. «Бас көтерер адам жоқ, өлмелі шеше анау,
емшектегі баламен не бітіремін? Қазір жер жыртатын уақыт та
жуықтап келеді. Оның үстіне мына Песковтар мен Калашниковтар тап
бере бастады. Налогты баса салғаны үшін Игнатқа əбден өшігіп алды.
Əсіресе, кешеден бері түрлері бұзылып кетті. «Комиссарка Быканиха,
асықпа, құда түсуге келеміз» дейді бағана таңертең Остап Песков қос
бүйірін таянып, баяғы жігіт күніндегі өзінің сүзетін бұқаша қарауына
салып... Тезірек келсе етті Игнаша...»
Сол қолымен қызын қолтықтай көтеріп əйел оң қолымен пештің
шоғын көседі. Қоңыр көлеңке үйдің ішінде жайнаған шоқтың қызғылт
сəулесімен Марфаның əдемі толық беті де қызғылт шабдарланып
кетеді. Азырақ тотыққан жүзі шоқтың лебіне қызып, күреңдене түседі,
сүйкімді ғана түзең мұрны ұшына дейін қара қошқыл.
Пештің қызған тасына дүңкілдей соғылған көсеудің дыбысы ма, əлде
бір бөгде дыбыс шықты ма, кім білсін, əйтеуір, əйелдің құлағына
күңгірттеу дүңк еткен дауыс шалынғандай болды. Ол көсеуін қоя
салып, тыңдай қалып еді, терезенің əйнектері болар-болмас зыңылдап
тұр.
Пеш жанында, шоқтың қызуына балқыған жас баланың екі көзі
жұмылып та кетіпті. Күн ұзын тыпыршыған тынымсыз қимылы жоқ,
кішкене аяқтарын созып жіберіп шекесінің тізесінде бейғам жатыр.
Басы да шешесінің қарынан ауытқып, салбырап кеткен. Баланың
бетіне көзін тоқтатты да, кішкене болса да қоңқиып тұрған мұрнын
ернінің ұшымен ақырын ғана сүйіп алды, түрегеліп, бұрыш жақтағы өз
кроватына апарып салды да баланы одеялмен қымтай бастады. Əлгі
дыбыс «таңқ» етіп тағы шықты да, терезе ақырын ғана дір-дір етіп
зыңылдап кетті. Марфа жалма-жан терезеге ұмтылып сырт жаққа
қарап еді, көшеде ешбір бейсеуіт жүріс те, қимыл да көзге түспеді.
«Сірə, мылтық дауысы... Кəміл мылтық. Селоның шет жағынан шыққан
сияқты. Əйнек мылтық атқанда ғана зыңылдайды...» Селоның үсті
қоңыр буалдыр; алысырақтағы үйлердің сұлбалары ғана көмескіленіп
көрінеді. Жырағырақта дабырдың құлаққа талып жеткен үзіндісі
тəрізді бір еміс-еміс дыбыс бар. Бірақ оны айыру қиын.
Аяғын тырпылдата басқан кемпірдің дыбысы сенекке кірді. Ол үйге
кірмей жатып, сөйлеп келеді.
— Күн жылымай адамның көңілі де жадырамайды, арқа беттен жел
тұрса керек, түннің суытатын түрі бар, əлден-ақ қарып тұр. Қыс ұзаққа
созылмаса қайтсын. Көктем айы — əлі бір жылы күн жоқ... Келін-ау.
Марфуша-ау, Машканың астына салам төсеп пе едің?! Бүгін
бұзаулайды. Ауған жоқ, шешесі Субботка осындай еді, мүйізімен
калитканы адамша ашып кіріп, адамша ашып шығатын. Машка да
чуточка шығып кетпепті, қақпадан шықса...
— Əжесі-ау, мылтық атты ғой, сіздің құлағыңызға шалынған жоқ па?
— Қайдағы мылтық!? Менің құлағым бүгін мылтық түгіл зеңбірек
атсаң да селт етпес, азырақ шанышқансын орамалмен байлап
алғанымды көрмейсің бе? Қақпадан Машка шығып кетсе əңгіме болып
еді, онда, енді Машка жоқ деп орнын сипап отырар ек. Ана жылы
Субботка да, оған көп уақыт өтті-ау, чуточка көз жазып қалғанда
табыннан зым-қайым болған-ды. Емшегінен сары уыз көрінген кез,
Иван Купаладан бір жеті бұрын. Мұндай суың болса бұзау
шаранасымен қатып қалады ғой, онда жер тізеден көк майса болатын.
Іздемеген жер қалған жоқ, Игнаша қырды, ойды тегіс шарлады; мен де
қалыспадым. Жайық жағасының да баламызбен екеуіміз түбін
түрткілемеген бұтасы қалған жоқ шығар. Табу оңай болар ма бір
кеткен сиырды, бүкіл село болып іздесең де орман, тоғай, сай-сала,
жыра, өзек пен жықпыл біткеннің есебін алып бітірерсің бе?! Жоқ
Субботка, күн жарым іздеп таппай қойдық...
— Табылмай кетті ме?— деп сұрады келіні енесінің қарбалас іңірде
бастаған ұзақ əңгімесінің түйінін бірден біле қоймақшы боп.
Өзі терезе алдынан шамды алып, пияласын тазарта бастады.
— Сиырды айтасың ба, бұзауды айтасың ба?
Марфа жауап бере алмай қалды, өйткені ол сиырды жоғалды деп
ұғып, бұзауды ескермеген; дегенмен:
— Бұзауды айтам,— дей салды ол, пияланы шүберекпен ысқылай
түсіп.
— Ақылыңа болайын! Сендер де бала туып, бала асыраймын
дейсіңдер, түгі, баласын тіріде тастар ма, мал екеш мал да бала үшін
жанын салады. Баласын күндік жерден іздеп табады. Тəулік жарым
дегенде Субботка табынмен бірге үйге келіп тұр. Васька қарт еді
табыншы: «Афанасья Васильевна, сенің мына қу құнажының тоғайдың
түкпіріне барып бұзаулап, дəуде болса бұзауын қызғанып шөп арасына
жасырып кеткен. Ертең ерте менімен бірге қырға шық та, алыстан
сиырыңның ізіне түсіп жүр де отыр. Бұзауына өзі бастап алып барады.
Арғы атасы тағы айуан емес пе, адамнан жасырып, оңашада
бұзаулап аяқтанғанша шөкенің түбіне жатқызып кеткен»,— деді.
Балажан деп міне осыны айт, жұрттың көзінен жасырын туып,
жасырын аяқтандырмақшы болған ғой. Сен бұзауы табылды ма дейсің,
бұзауы табылмаса мына Мишка қайдан шықты?
— Əкесі-ау, мен мұны естіген жоқ едім... Қақпаға біреу келді білем...
— Əйел жүгіріп терезенің алдына барды да, үңіліп қақпа жаққа қарады:
—Игнаттың өзі көрінбейді. Рыжик қақпа алдында тұр, əжесі,— деп
Марфа жалаң бас күйі сыртқа ұмтылды.
— Жүгір, Марфуша, тоңып келген шығар, кіргізіп атын доғарыс,
басыңа шəліңді жамыл, күн суық,— деді кемпір ізінше, бірақ келіні
қайрылған жоқ, есікті асыға жауып шығып кетті.— Айтқанды тыңдар
ма бұлар, жалаң бас шыққанын қарашы, иығына да ешнəрсе ілген жоқ.
Нанын да, пирогін де ұмытып кетті,— деп күбірледі кемпір пешті
ашып жатып.
Марфа жүгіріп шыққан бойы қақпаны ашпастан калиткадан басын
сұғып қарады. Қақпаны тұмсығымен сүзе ауыздығын шайнап тұрған
Рыжик Марфаға жалт қарап оқыранып қоя берді. Марфа айналып
ауланы көзімен шолды. Ешкім көзге ілікпейді. «Бұл қалай, үйге
кірместен көршілердің біріне кірді ме!?» деген ойға келді. Ол ауланың
бұрыш-бұрышын, лапастың астын қарады: сиыр қораның есігі
сыртынан тиектеулі тұр, əрегіректегі монша жақты шолды, бақшаның
ішімен күзгі қырман үстінде қалған салом-топанды бір сүзіп өтті де,
көрші Иван Андреевичтің терезесінен қарады. Мұржасына қағаз қалпақ
кигізген бестік шамның сараң жарығы Иван Андреевичтің алдындағы
қамытты, үлкен өкше бізді, қолындағы тарамыс жібін жақсы көрсетіп
тұр, ал оның бір қырын отырған жүзіне қоңыр көлеңке түскен, сопақша
жағы ұп-ұзын, мұрны істіктей басын кекшите ұстап қамыттың
шұжығын бізбен тесіп, смолалы ұзын таспа сабағы бар жуан инемен
жөрмеп жатыр; басы қимылдаған сайын көзілдірігі шағылысып жарқжұрқ етеді. Игнат мұнда да жоқ.
Келіп қақпаны ашып, атты жетектеп ішке кіргізіп, шапшаңдап
доғара бастаған Марфа божының сүйртіліп, көк соқталанып қалғанын
көрді. Лaпac астына енгізіп Рыжикті байлай салып, шана үстіндегі
үйден салып кеткен алашаны көтеріп ішке кіргізді.
— Ене, ат-шанасы келді, Игнаттың өзі жоқ,— деді ол, дауысы
дірілдеп.
Сөйтті де шамның жарығы түскен алашаның үстіндегі ұйысып
қатқан қызыл күрең қанды көзі шалып, жақындап келіп үңіле қалды.
Əйелдің өңі қашып кетті, қолдары дір-дір етті. Қан! Жап-жаңа қан!
Жылымшы, иісі де əлі кетпеген; беті қабыршықтанып қатса да,
алашаға мол сіңіп шылқып екінші бетіне өткен, қолға жұғарлық
дымқыл. Ортасында үлкен жалпақ көк жолағы бар алашаның басқа
жерлеріне де тамған іздері көрініп тұр.
— Мынау тегін қан емес... Бір сұмдық болған... Бағанағы мылтық
дауысы...— деп сыбырлады Марфа үні бітіп.
Бір секунттай мезеттің ішінде-ақ əйелдің ойына жантүршігерлік не
жамандық, не ауыр ойлар мен суреттер елестеп өтті.
Аттың иесіз келуін ол жамандыққа жорыды. Игнаттың басына жə
өлім, жə соған барабар қауіп төнді деп білді... «Быканиха, құда түсуге
барамыз...» — деп бетінен оты шыға, көзінің аласымен қараған
Остаптың бүгінгі жексұрын сүдіні тағы көз алдына келді.
Кемпір келінінің айтқанына шала құлақ түріп, пештегі нанмен
болып жатыр. Ол ішінен күбірлеп біресе шоқты мақтағандай:
— Беті күреңденіп піскен нанды айтсайшы нан деп, шоғы да
келіскен, көп те емес, аз да емес, əлі жайнап жатыр. Тағы да бір-екі
лиске жетерлік. Игнашаның не істеп жүргені бұл, үйге келмей?
Конторына кіріп қалған шығар.
— Рыжик иесіз өзі келген... Бір бəле болды, бүл тегін емес...— деді
Марфа дауысын шығарыңқырап...
— Неменесі? — деп сұрады кемпір түсінбей. Рыжик дейсің бе?
Игнаша қайда, аулада бір жерде жүр ме? Сиыр қораны көріп жүрген
шығар, малжанды неме, Мишканың бұзаулағанын көрмекші де.
— О, жасаған бұзауды айтады ғой, тумаған. Игнат жоқ, шанаға
төсеген алаша қан-қан... Бір сұмдық болмаса игі еді, аулаға келсе үйге
кіреді ғой. Бар жерді қарап шықтым, қырманның басындағы салом мен
топанның төңірегін де тінттім. Бағанағы мылтық даусы тегін
шықпаған. Ой, жасаған, бұл не сұмдық!..
Марфа мырсылдап жылап жіберді. Кемпір жаңа ғана ұққандай, аз
ойланып тұрды да:
— Аты бар да өзі жоқ дейсің бе? Мына егесіп жүрген Песковтың
бөлтіріктері соққыға жығып тастаған шығар бір жерде оны. Жүгір.
Василийге бар, айт қайнағаңа. Игнатты ат шанасынан аударып,
соққыға жығып тастапты де. Олардың баяғыдан əдеті көптен ұрып кек
алатын. Кісі өлтіруге де жүзі жанбайтын ата-бабасынан бері жауыз,—
деді, бұл істі өзінше топшылап.
— Мен атаманға барсам қайтеді, ене? Сол жөн сілтемес пе?
— Жоқ, Василийге айт, сол барсын. Сен əйелсің, не бітірмекшісің, не
деп сұрамақшысың атаманнан? Атаманның жөн айта қоярын қайдан
білесің? Ол да бір қыртыс қабаң қаһар соққанның бірі,— деп қорытты
кемпір.
Үлкен, қалың шəліні иығына іле сала Марфа үрейлі, белгісіз
қорқыныштың құшағында жан ұшырғандай болып учитель Василий
Быковтікіне қарай жүгірді.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
1
Доктор Ехластың сөзін Хакім самарқау тыңдады. Оның есі-дерті
Мүкараманың: «Уақыты жеткенде бəрін білерсің...» деген жұмбақ
сөзінде, аяқ астында кездескен кенет өзгерісте, қу кемпірдің кірпінің
тікеніндей қадалып, сөйлесуге ырық бермегенінде болды. Сондықтан
ойы мүлде басқа жақта отырып ол доктор не айтса да басын изей
берді.
— Жаз ауылда боласың ба, əлде қалаға келесің бе?— деп сұрады
онан Ехлас.
Хакім күлімсіреп:
— Ия,— деді.
— Ауылда əзір айналғандай ешнəрсе жоқ. Қалада үлкен істер істеуге
болады,— деді доктор жігіттің мағнасыз жауабын елемей, сұлу жүзіне
қадала қарап отырып.
Хакім басын изеді.
Ехлас Хакімнің сұлулығына қызыға, қызғана қарайтын, ал қазір:
«Осы менен де сұлу болар білем» — деп ойлайды. Ол... «Өзімнен асқан
əдемі қазақ жоқ»— деген пікірде еді. Өзі жөніндегі оның бұл тəкаппар
ойын кеше кеште Ольга Константиновна да əбден бекітті.
— Жəһанша, қарашы, доктор Ехлас Чугулович асқан сұлу емес пе?—
деген-ді Ольга күйеуіне, Ехласпен кадрильді бір айналып келіп отыра
беріп,—Петербург балдарында билеп жүретін адам. Қандай көркем,
тəрбиелі жан, білімі қандай? Жасырақ болсам доктордан басқа жанға
ғашық болмас ем. Қазірде де ғашықпын.
Мақтағанды іші жақсы көрсе де, Ехлас əйелдің сөзіне қысылып
қалған еді, өйткені қызғанған адамдай Жəһанша оған жалт қарады да
əйеліне:
— Ольга, сен мұнан он жыл бұрын маған да осылай дегенсің. Сенің
ғашық болмай жүретін күнің бар ма? — деп қарқ-қарқ күліп қойған.
Сол, Барон Дельвигтің кең үйіндегі қаланың оқымыстылары бас
қосқан кеште Ольга басынан-аяғына шейін Ехласпен ғана билеген,
Ехласты мақтаумен болған. Қазір де енді доктор ішінен: «Мынаны
көрсе Ольга Константиновна мені тастай беріп осымен билер еді...»—
деп ойлап отыр. Оның ойына кенет екінші нəрсе келе қалды. «Екі
Досмұханбетовтің екеуінің де нөкерлері бар; екеуінің де шашпауын
көтеретін, бастарын шұлғып ауыздарынан шыққанын қостай түсетін
өз жігіттері бар. Мен, əрине, олардай үлкен адам емеспін, бірақ менің
айналамда да өзіме лайық адамдарым болуы керек қой. Тентек
Жүністің мына сұлу баласы сияқты орта дəрежелі білімі бар
жігіттерден бес-алтысы соңыма еріп жүрсе келісті-ақ. Жақсы
адъютант, помошниктер. Қандай сəнді. Оның үстіне Жүністің баласы
менің атқосшым болса бұған əкем қандай риза...» Бұл баққұмарлық ой
оның басына бүгін ғана келген жоқ-ты, ол бірнеше күннен бері тыным
бермей, үздік-үздік, қайта-қайта орала беріп, тап осы минутта
жинақталып, тұтасып, жарыққа шығуға дайын сияқты еді.
— Хакім, сен мына оқуыңды бітірісімен Жымпитыға маған кел, мен
өзім саған лайық бір орын дайындап жүрмін. Жұртпен танысасың,
үлкен карьера жасауыңа жол ашасың, өсесің, іске үйренесің,— деді ол
пенснесін көтеріп қойып.
Хакім бұған да басын изей салды.
Есіктің арғы жағынан адамның аяқ басқан тықыры естілді де, Ехлас
құлағын тігіп:
— Мен үйде адам жоқ деп отырсам, əби үйде екен ғой,— деді ол
сенектегі кемпірді аяқ басқанынан танып... Сөйтті де орнынан тұрып:
— Жүр, үйге кірейік. Күн жағымсыз, салқын тиіп қалуы мүмкін,—
деді.
— Мұның көзінше қызбен шешіле сөйлесе алмайтынын біліп Хакім
үйге кіруден бас тартты. Жəне оның үстіне есік ашқан кемпірдің жек
көре қараған көздері мұны атып жіберерліктей еді, тағы да келіссіз
сөздер айтып тастай ма деп қысылды.
— Ехлас аға, менің жұмысым бар еді, басқа бір жерге баратын. Кейін
тағы да келіп əңгімелесермін,— деді Хакім кетуге ыңғайланып.
— Жарайды, олай болса ертең кел.
— Жақсы, көргенше сау болыңыз.
Хакім баспалдақтан тез түсіп кетті де, Ехлас аяғын салмақпен басып
үйге кірді.
2
Құрбановтың үйінен тез кеткенмен Хакім пəтеріне қайтпады; көше
бойымен мағынасыз қыдырыстап бір сағаттан артық жүріп қалды. Ол
жағалап келіп үлкен диірмен жақтағы алаңды кесіп өтіп, Жайықтың
жағасына шықты.
Жер астында жылымға екі əйел кір шайқап жатыр, қолдары суық
суға баржиып, қып-қызыл болып кетіпті. Неге екені белгісіз:
«Мүкараманың сүйріктей саусақтары да осындай баржиып, терісі
жарылып кетер ме екен əйел болғанда» деген ой келді оған. Бірақ бұл
келіссіз теңеуге сүйген қызын қимағандай беті шіміркене түсті де, ол
көзін əйелдерден басқа жаққа бұрды. Жалпақ Жайық мұз жамылып,
жансыз жатыр; көз жеткен жерге дейін иірім-иірім, өрлеп барып
көкжиекке ұштасып кеткен; өзеннің арғы беті жайпақ, тоғайлық, қалың
ағаш Барбастау қыратына шейін тұтасқан. Өзеннің ортасы сары қар да,
екі көбесі жібіп қатқан көкшіл мұз. Жалғыз аяқ жолдар сызатталып
орман ішіне кіріп жатыр. Əр жерде бір қарайған некен-саяқ
жаяулардан езге қыбыр аз, тұтасып жатқан өлік дала; көз тартарлық
қимыл жоқ, айнала үнсіз, мұңайтарлық мылқау көрініс... Хакімнің ішіне
шерлі дерт құйылып кеткендей болды, қаланың сырты да, іші де оған
көрнексіз, сəнсіз, тартымсыз көрінді, кездескен адамның жүзінен де
жылы шырай таппағандай — бəрі де салқын пішінді сияқтанды.
Ол кері қайтып, қаланың ішіне кірді де Мещан көшесімен жоғары
өрлей жүрді. Бұл мағынасыз жүріске ол парық беріп жатпады, ойы тек
тағы да қайтып оралып Құрбановтардікіне сырттан болса да соға кету,
бір ауыз қыз лебізін есту. «Таныс адам кездеспесе екен; əсіресе, Əмір
жолықпасын, ол қарсы шықса: қайдан келесің? Қай жоғыңды іздеп
жүрсің? Осы жерде жолықпақшы болып уəделестің бе қызбен?— деп
мазаңды алады— тəңірі заңын үйрететін Онуфрий поптан да мылжың,
əрі мазасыз» деп ойлайды ол.
Хакім дөңінен өте берді де маңдайындағы жазуын көріп кері
бұрылып, трактирге кірді. Ол ертеден бері ас ішпеген-ді, қарнының
мықтап ашқанын, бұрқыраған астың иісі мұрынына келгенде ғана
білді...
Хакімнің оқушы екенін білген жалпақ бет жуан трактирші бұл
отырған столға қапелімде келе қоймады. Ол алдымен терезе жақ
бұрышта даурыға сөйлеп, жолдасына əлденені дəлелдеп жатқан
адамның сұраған тағамын əкелді, сонан кейін жан-жағына көзінің
астымен қарап қойып, газет оқып отырған бір чиновникке шай мен
пирог əкеліп берді. Ең соңынан ол Хакімге бір тілім қара нан мен
сылдырлау сорпа, екіншісіне үш жапырақ еттен жасаған қуырдақ
əкелді. Хакім оны тез ішіп, айналасында отырғандарға назарын
салмастан, сөздеріне де құлақ қоймастан, үш «керен ақша» төледі де,
трактирден шығып кетті. Ол Губернатор көшесіне жетуге асықты.
Құрбановтың үйіне жақындағанда ол ойламаған жерден қарсы шыға
келген Мүкараманы көрді. Қыз асыға басып, үйіне қарай аяңдап келеді.
Үстінде шолақ тиін ішік, басында өзінің кішкене қара беркі: түстен
кейінгі салқын мен жіті жүріс сопақша келген келісті беттің қанын
сыртқа тептіріпті, күндізгі қуқыл өңнің ізі де жоқ. Бірақ жүзінде
салмақты пішін бар. Хакім қақпаға жеткізбей оның жолын бөгеп
тоқтату ниетімен адымын кере басты; қанат біткендей ол серпіліп
кетті, жүрегі алыпұшты. Мұны көріп қыздың аяғын ақырын басқанын
Хакім өміріндегі ең бақытты минуттай санады. Асықпай қарсы
кездескен, сөз жоқ, жолығып сөйлесуді тілегені деп ұқты. Ол еріксіз езу
тартты, ұмтылып келіп Мүкараманың қолынан ұстай алды. Баяғы ыпыстық, сүйрік саусақтар... Ол əлде өз жүрегінің, əлде қыз жүрегінің
дүрсілдей соққанын есітті. Шатты шырай мен қап-қара көздердің
ішінен сыр іздегендей бетіне тіктеп қарап еді, қыз ұялған балаша
көздерін төмен түсірді де, тіп-тік қою қара кірпіктер мөлдір жүрек
айнасын көлкештей қойды.
Хакім демін зорға алып:
— Мүкарама, бұл не жұмбақ?.. Мен мұндай кенет өзгеріс кездесер
деген жоқ едім!.. «Уақытында білерсің» деген сөздің арғы жағында не
жатыр?.. Мен əлде қате есіттім бе?.. Жоқ, бұл мүмкін емес...
Жалыны бетті шарпығандай ыстық сөздер, түйіні ағытылып
кеткендей, тоқтаусыз төгіліп жатыр.
Қызда үн жоқ.
— Мүкарама, айтшы, араға суық сөз кірді ме? Əлде үй ішінде бір
келіссіз əңгіме бар ма?.. Мен білемін... Мен ұғып тұрмын. Арамызға
киліккен бір адам бар... Айтшы, не болды?!
Қыз көздерін жоғары көтеріп алды.
— Қазір уақыт жоқ. Біз бүгін қонаққа барамыз. Асығыс, ертең
айтамын...— деді.
— Жоқ, қазір айт. Бір сөз ғана айт...
Қыздың көзінде кенет бір ынтызарлық шоғы жарқ ете қалғандай
болды. Ол жігіттің аузынан шапшаң бір сүйіп алды да, қолынан
сытылып баспалдаққа шығып та алды. Қыз Хакімге ойлануға да
ұмтылуға да, тағы бір тіл қатуға да мүмкіндік бермеді, жалма-жан үйге
кіріп кетті.
БЕСІНШІ ТАРАУ
1
Дмитриев үндеу текстін қарап отыр. Оң жақ бетінің жыбыр ете
қалғанын бағана таңертең де сезген еді, бірақ Совдеп бастығы оған
мағына бермеген. Ал, қазір оның тап сол беті тағы да оқтын-оқтын
жыбырлап тұрды да үздіксіз тартты — сондай қатты тартты, езуі
ашылып-жабылып кеткендей болды, бірнеше рет еріксіз кірпігін де
қағып қалды. «Бұл неткен бəле?!» деп күбірлеп ол оң алақанымен бетін
уқалап-уқалап жіберді, өзі оқып отырған қағаздан көздерін алмады.
Қасында, сол жағында отырған Əбдірахман оның бетінің
жыбырлағанын білген жоқ еді. «Бұл неткен бəле?» деген сөзіне
түсінбей, тексте қате кетті ме деп қобалжып:
— Немене, Петр Астафьевич, əлде түсініксіз кеткен Жері бар ма?—
деп сұрады.
— Жоқ, жоқ, тамаша жазылған. Енді осыны тезірек басып, көбірек
тарату керек. Тамаша, жақсы текст!
— «Неткен бəле?» дегенге жə бір жері түсініксіз, жə қате кетті ме,
деп ойлап ем.
— А, мына бəлені айтамын,— деп Дмитриев бұрылып Əйтиевке
жыбырлап тұрған оң жақ бетін көрсетті. Жұқа, ақ сұр беті көзінің
астынан төмен қарай тұтас жыбырлап тұр.
— Бұл жөнінде біздің қазақта көп жорамал бар. Ерін, көз, қабақ
тартады, бəрінің де бас-басына мəні бөлек. Тіпті оң қабағың мен сол
қабағыңның, оң көздің асты мен сол көздің астының ырымдары да
басқа-басқа. Негізінде бəрін де жақсылыққа жориды. Мысалы: оң көз
тартса жақын адамын көреді, оң жаң езу тартса — жарыңды сүйесің
деседі... Жақсы ырым емес пе, Петр Астафьевич?— деп Əбдірахман
рахаттана күлді.
— Күлер едім, мына бəле дұрыстап күлуге де ырық бермейді,— деп
жымиды Дмитриев бетін тағы да уқалай түсіп.— Сіздің ел осы, көріпкөрісуді, құшақ жайып досты қарсы алуды ұнатады білем. Бақытжан
Бисалиевич анау күні көп əңгіме айтты қазақтың тұрмысы жайынан.
Мейлінше ақ пейіл жəне мырза көрінеді. Үйіне қонақ келсе кедейі
үйіндегі жалғыз лағын сойып береді дейді.
— Ол рас, негізінде ақпейіл. Бірақ момақансып отырып, галошқа
отыртып кететіндері де толып жатыр.
— Онысыз халық болмайды, үйректің жұмыртқасының да он екіден
бірі шірік болып шығады ғой. Бақытжан Бисалиевичтің айтуына
қарағанда ғажап, ол маған халық өкілі Қожаның... Қожа ғой деймін
жаңылмасам?
— Қожанасыр.
— Ия, ия, Қожанасырдың бір тапқырлығын айтты. Ақкөңіл,
меймандос Қожаны алдап соғайық деп елдің бір ала аяқ мырзалары
келіп: «Қожеке, біз жаман хабар естіп, күйініп келдік, ертең ақырзаман
болатын көрінеді, тірі жанның бəрі өледі, жанатын нəрсенің бəрі
өртенеді, əлемді қараңғылық басады»,— депті. «Жаман екен!» деп
басын шайқапты Қожа. «Сізбен ақтық рет отырып, күліп-ойнап
сайраңдайық деп келдік. Ана тоқтыңызды сойыңыз!» «Болады!» деген
Қожа. Тоқтыны сойып қазанға етін тұтас салған кезде мырзалар өзенге
суға түсуге кетеді. Салқындап, жуынып рахаттанып қайтып келсе,
мауыт шекпен, қамқа шапан, сусар бөрік, жібек белбеулер орнында
жоқ. «Қожеке біздің киіміміз қайда?»— деп сұрайтын көрінеді. «Киім
дейсіз бе, киім? Киімнің не керегі бар енді сіздерге?» «Керегі жоқ,
дегенмен!..» «Жаңа жағып жібердім. Ана іш киімдеріңізді де шешіп
берсеңіз ет тез пісер еді. Бүгін бəрібір ешқайда шықпайсыздар, ал
ертең болса болмаса да ақыр заман» деген Қожа. Талай момынды
алдап зар қақтырған ала аяқтардан айласын қалай асырған десейші!
Міне ақылды адам! Міне халықтың даналығы!— деп, Дмитриев мəзмəйрам боп балаша күлді.
— Даналығымен бірге айлакерлігі де күшті. Алдаркөсе дейтін халық
ауызындағы бір герой сайтанды да алдаған. Бəкең оны айтқан жоқ па
сізге?— деп сұрап еді Əбдірахман, Дмитриев:
— Əлгі жол шегіп келе жатып, жаяу жүріп шаршағаннан кейін жас
сұрасып, үлкені арқасына мінетіні ме!?— деді.
— Ия, ия.
— Айтты, айтты. Тағы да толып жатқан халық əңгімелерін айтып бір
кеш күлдірді. Бақытжан Бисалиевич көп оқыған, көп білетін ақылды