Ақ Жайық - 18

— Мұныңыз өте ерте айтылған жəне байқамай айтылған ақыл. Мен
сізге болашақ жолдасым жөнінде шағынған жоқпын. Оның міні бар ма,
жоқ па — ол тағы да белгісіз нəрсе,— деді қыз.
— Білеміз, сыбырлағанды құдай естімей ме дегендей, күйеуіңді
менсінбей жүргеніңді несін жасырасың. Құдаша, жасырсаң да
жасырмасаң да басың байлаулы. Тулағанмен талай асау қызды қырық
жеті қырқадан асырмай-ақ жуасытатын. Өзің де соның бірісің,— деді
Жартай, бұрынғыдан көрі дауысын жуандата, сөзін нықтап сөйлеп.
Құдаша да ашыныңқырай түсті. Ол:
— Түйе бойына сеніп жылдан құр қалыпты дегендей, қырық
жетіңізге сенген сіз сияқты мырзаларға орнын ғана сипатқан апасіңлілеріміз аз емес,— деді.
— Құдаша өлтірді,— деді Аманқұл қасындағы жігітке,— Жартай
қатындарға көз қысуды ғана біледі. Меңді құдашаға қайдан төтеп
берсін. Өзін əбден шалқасынан салды, тыпыр еткізбеді. Жігітің үннен
қалды.
Жоқ, əлі ит жығыс.
— Жартайдың сөзі де тақаға қаққан мықтай...
— Қатын өсек... «Құдаша күйеуін менсінбейді екен» дегенді сырттан
есітіп бетіне баса береді. Мұнымен жеңе ала ма, ана сияқты жұрт
аузына іліккен əрі сұлу, əрі оқыған қызды,— десті есік жақтағы
жігіттер өзара сөз жарыстырып.
Нұрымның үйге кіріп келгенін жұрттың көбі байқамай қалды, тек
қана оның сөзге араласқанын күжілдеген дауысынан білді.
— Жартай, сен піш-піш қатын өсекке құлағыңды түрмей орынды
əңгімеге көшсеңші. Бұл жерде аспандаудың қажеті шамалы, өйткені
оқыған, тəрбиелі замандасымыз дəулетіне мас болып тоқсан жетісін
ала жүгірген мырзаларға таңсық емес көрінеді,— деп Нұрым құдашаны
қолдай. Жартайға киліге сөйледі.
— Сенің ойың не?— деді Жартай мойнын əрең қозғағандай асықпай
бұрып. — Маған ақыл айта келдің бе, əлде ойын өз ауылымда деп
қожалық еткің келе ме? Қыз-келіншекпен қалай сөйлесуді мен
жарапазаншылардан сұрап алып жүргенім жоқ.
Нұрымның қара сұр беті қошқылданып кетті; жұрт іштен тына
қалды; көп көздер жалғыз ғана соның сопақ жақты, ер кескінді бетіне
жабыла бұрылып ішкі құбылыстың сыртқы нышанын тінткіледі;
қабағының түксие түскенін, тұрқы биік танаулардың іргесін дауыл
түрген кебендей көтерілгенін, тотыққан мойынның күре тамырлары
мен шықшыт еттерінің бүлкілдей бастағанын, көз жанарының
шоқтанып бір жайнап, бір түтегенін тегіс қамтыды. Аманқұл ішінен:
«Нұрымның белгілі үлкен жұдырығы қазір анау Жартайдың дөңгелек
басына сарт етеді»— деп ойлады. Қыз-келіншектердің көбі сөз кезегін
күтті.
— Жарапазаншы болып, Жартай, мен сенің есігіңнің алдына барып,
ата-бабаңды мақтап шаршы орамал сұрағаным жоқ. Мақтар да едім,
бірақ арғы жағың жұқа, сеп-селдір...! Сүйегіңнің қалыңдай бастағаны
күні кеше ғана... белбеуіңді кеудеңе қарай ысыра бермей, ұртыңды
толтыра бермей жайыңмен отырып шамамен сөйле...
— Ə, сен кім едің соншама шоқтығың биік, құлағыңа қол
апартпайтын?
— Менің шоқтығым қандай болса да сенің қолың жетіп көрген емес.
— Інім оқымысты деп желкеңді күжірейтесің бе?
— Інімсіз өзім де сені үш орап алуға жетермін. Ініммен сөйлесуге
аяғыңның астына биік саты қой, əйтпесе өрең жетпейді, тəртең қысқа...
Жартай үндемей қалды. Жұрт та тым-тырыс, ендігі сөз үлкен егеске
соқтыратындай болды. Бірақ сөзді қойып Жартай кек алудың басқа
əдісін іздеді. Егескен жақты аяқ асты етудің ең ауыр түрі сауықтың
шырқын бұзу, соңынан ерген адамын алып шығып, ойынды тастап
кету. Бозбала бас қосқан жерде ұдайы өp көкіректік ететін, сөзбен жеңе
алмағанда өрескел амалымен бой көрсететін Жартайдың əдеті еді. Ол
сол əдетіне көшіп шапшаң орнынан тұрды да, сыртқа шығып кетті.
Оның қыңыр қылықпен тұрып кеткенін отырғандар тегіс түсінді,
өйткені бастан-ақ, сабындай бұзылып, құдашамен əңгімесінің
жараспағанын, қатар өсіп келе жатқан Нұрымның жиын жерде онан
əлдеқайда базарлы екенін, мұны Жартайдың көрер көзге күндеп, оған
тіл тигізе сөйлеп отырғанын бəрі де байқаған-ды.
— Мен Нұрым бар жерде бола алмаймын. Мен ол сияқты есерден сөз
есту үшін келгенім жоқ, — деді Жартай екінші үйдегі Сүлейменге.
Сөйтті де ертіп əкелген қарындастарына қарап: — Тұрыңдар, кетеміз,
— деп бұйрық етті.
— Жартай, саған не болған, құрбы арасында əзіл-қалжың сөздер
болмай ма екен? Мұның, белкүллі, дұрыс емес. Сен кек тұтқандай
артық сөз айтылған жоқ, — деді ойын басқарушы.
— Менің ата-тегіме тіл тигізді, мен ондай сөзді көтере алмаймын.
— Жартай, сен, белкүллі, бала екенсің. Мынауың ұят, Шатақ іздеген
Жартайдың қылығына шыдамаған Нұрым:
— Сүлеке-ау, қайтесің тоқтатып, жүре берсін. Жартайсыз ойын
тарап кетер деп қорқасың ба, əлде келелі кеңес айтатын адам кетіп
қалады деп қысыласың ба?— деді.
— Сенімен бір жерде отырып кеңес айтатын ақымақ жоқ.
— Ай, кет, кеудеңді көтермей,.. Жолың ашық, əне! — деді Нұрым
қызып.
— Нұрым, сен қойсайшы, жарқыным.
— Қоймаймын. Əкем бір жыл болыс болды деп кеудесін көтере ме,
қызға жауап қата алмайтын шартық.
— Əй, сен тіліңді тартып сөйле.
— Тартпағанда не қылайын деп едің?
— Көресің, не қылғанымды...
— Көрсете ғой...— Қарулы ұзын Нұрым өңменнен итеріп, Жартайды
есікке қарай тықсырып алып кетті. Жұрт қоршалай қалды араға
Сүлеймен жəне басқалары түсіп, егескен екеуін екі жаққа айырып
əкетісті. Аздан кейін ертіп əкелген екі қызды арбасына отырғызып,
Жартай ойынды тастап ауылына қайтып кетті де, абыр-сабыр
басылып, сауық қайта қызды; қосылып салған əн қайтадан жаңғырды;
əзіл-күлкі күшейді, қысқа таң қызықпен қысқара берді...
Құдашаны жалғыз отырғызуды лайықсыз көрген Сүлеймен:
— Бір тентегіміз кетті деп ренжіме, құдаша қарағым. Мына інім
ондайдың белкүллі, он бесіне тұрады,— деп қолынан жетектеп əкеліп,
Меңдіқыздың алдына Хакімді отырғызды.
Хакім отырар орнын, сырласар адамын жаңа ғана тапқандай болды.
Ол Меңдіқызға қала жастарының сауық-сайранын əңгімеледі, Қазаннан
келген артистердің ойынын айтты... Бірақ қасында отырған Зағипаның
түсі бір көгеріп, бір бозарып үздіксіз құбыла берді. Ол қатты
қобалжыды. Неше күннен бері қиял дүниесінің құшағында жүзіп күндіз
ойдан, түнде түстен шықпайтын Хакіммен бірге Ирандағы
гауһарнекин29 шаһарларын аралап жүретін тəтті минуттар, арманды
ойлар, қолға түспейтін сағымдай жоғалып жатты... Оны құйындай
ұйтқытқан, қызғаныш сезімі еріксіз билеп кетті — Меңдіқызға түйіле
қарады, Хакімді қолынан ұстап, жетектеп алып кеткісі келді.
СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
1
Көп жер жаяу жүріп шаршап келген Əбдірахман кешкілікте тамақ
жеместен ұйықтап қалған еді, шалқасынан жатқан күйі қозғалмастан
ол ертеңіне сəскеде бір-ақ оянды.
Майдың маужыраған бір жұмсақ шұғылалы жайдары күні, ашық
жатқан есік-терезелерден шым үйге тыстан нөсерлеп нұр құйылып
тұр; үй іші жап-жарық сəулеге жəне бой балқытарлық бір мөлдір ауаға
өрнектеп толып кеткен сияқты. Кешегі салыққан дене қазір самарқау
тартып бөгіп қалған, орнынан қозғауға жар берер емес. Ол көздерін
ашқан күйі көргендерін еске түсіріп, біраз уақыт ойын жинақтап
жатты... Барған жері Қарасу мектебі; бұл Жайыққа таяу жердегі
егіншілік пен балық аулауға қосымша жоса, бор қазып кəсіп ететін
отырықшы елдердің арасындағы мектеп-ті. Ащының бойымен басқа да
біраз жерлерді аралап, Əбдірахман бірнеше күн жүріп сағаға кеше
ымырттатып жеткен болатын. «Учительдер... ғажап адамдар! Ескіге
жау. Жүзден тоқсаны бізге жақтас... Сорлының мұңын көбірек тыңдап,
ел ішіндегі əділсіздікті тезірек көреді. Сондықтан қас бұлар озбыр
өкіметке. Мен өзім де сондай едім ғой...» — деп ойлады Əбдірахман
Қарасудың учительдері мен сонда оқыған аяғы мүкіс бір жас жігіт көз
алдына елестеп. Қажымұқандікінде жатқанын ол тыстан кірген
Манарды көргенде ғана білді.
Манар қонағының гимнастеркасын жуып кептіріп, қыртысын
қолымен жазып бүктеп əкеліп қасына қойды да, өзі үндеместен
қайтадан тысқа шығып кетті. Соңғы кезде ойға көбірек оралып, түске
жиі-жиі енетін үй ішін күтімпаз əйелдің мына ісі əдейі ескерткендей
болды. Оның үйден кеткеніне үш айдан артығырақ уақыт өтті.
Əйеліне: «Ауылға өзім келіп кетермін, келе алмасам сені қалаға
алдырармын» деп жүргенде атамандар ойраны кездесті; үлкен тартыс
үйге мойын бұрдырмастан араны алшақтата берді; көрісу ынтықтығы
күн санап ұлғайып, ұшталып, асықтық сезімді үдете түсті. «Менің
Күлшаным да тап осы Манар сияқты кірді жуып, кептіріп, қыртысын
жазып, бүктеп киюге дайындап қоятын... Əйелдер біріне-бірі ұқсас.
Істері де ұқсас... Кейде мінездері де, тіпті кескіндері де ұқсас келеді;
Күлшан да ақ, мына Манар да аппақ, бірақ Күлшан кішірек, өткір. Ал
мына кісі кербездеу, маңғаздау əйел. Қажымұқан байғұс қап-қара,
нағыз ысқаяқ қара... Аппақ əйелді қалай алды екен? Жəне сұлу адам...
тфу... Адамның ойына кейде келмейтін нəрселер келеді... Қайдағы бір
кесепат ойлар!— Осының бəрі үйді аңсаудан...
Əбдірахман орнынан ұшып тұра келді де, тез киініп тысқа шығып
кетті.
— Қай жаққа барасыз, шай əзір,— деген Манарға, ол:
— Су жағасына барып қайтамын. Келемін Қажекеңмен бірге ішерміз
шайды,— деп аяғын асыға басты.
Су басына жеткенше оны əлде небір ойлар шырмаумен болды, бірақ
көзді еріксіз сүйреп əкететін көркем көрініс кешікпей оның назарын
өзіне аударып, ойын жадыратып жіберді. Өзеннің сағасы енді, арғы
беттегі екі-үш қыстау бұлдырап, едəуір алыста тұр. Су бетіне жаңа ғана
қылтиып шыққан бала құрақ, қосқұлақ жарып жер бетін жасыра
бастаған егіндей, өзеннің үстін жауып кетіпті де, тек орталықта ғана
беті желге шіміркіген айдын қалыпты. Арғы беттегі кең жайылмадан
айдынға қарай сыңар ескекпен есіп, қайықпен екі адам келе жатыр.
Жай есіп, жиі тоқтап, жылжып жүргеніне қарағанда ау қараған
балықшы сияқты. Жайықтың жағасында өскен Əбдірахманға ендеп
жатқан су да, ay қараған балықшы да, өзіне еріксіз тартып тұратын
арғы беттегі көк бұйра жаға да жылы ұшырап кетті. Ол алыстағы
жағаны, жел толқытқан айдын үстіндегі ноқаттай болып көрінген
үйректерді көзі талғанша қарап, ұзақ тұрды. Балдыр исі аңқыған өзен
бойының жұмсақ ауасын кеудені кере-кере жұтты. Аздан кейін ол
төмен түсіп, нақ жағаға келді де, былдырлап əлденені сөйлеп отырған
жіңішке үнді баланың дыбысын есітті. Дыбысқа құлағын түре ол он
шақты адым ілгері аттап, шаппалау жерде қармақ салып отырған
баланың өзін де көрді. Қармақшы Əбдірахманды көрген де жоқ, көрсе
де елеген жоқ — екі көзі судағы жыбыр-жыбыр еткен қалтқыда,
өлеңдетіп балық «шақырып» отыр. Əуелі ол сөзін анықтап айыра
алмады да, шапшаң сөйлеген баланың үнді жіңішке даусына аздан
кейін құлағы жаттыға бастады. Бала:
— Су иесі Сүлеймен, сенен балық тілеймін. Алабұға ақ балық,
қармағыма шап балық! Су иесі Сүлеймен, сенен балық тілеймін.
Алабұға ақ балық, қармағыма шап балық!..— деп үсті-үстіне қайталап,
лекілдетіп соғып отыр.
Бір минуттың ішінде бала мұны ең кемі он бес қайтара айтқан
шығар. Соншама шұғылданып, бар назарын, бар ынтасын үлкен
сеніммен суға аударған баланың балалық əрекетіне жымия күлді де,
Əбдірахман да үндемей, көзін айырмастан, арт жағына келіп қарап
тұрды. Қалтқы жыбыр-жыбыр етеді, бала безілдетіп соға береді. Ешбір
өзгеріссіз су да ақырын теңселеді, қалтқы да жыбыр-жыбыр қозғалады.
Біраз уақыт тұрғаннан кейін Əбдірахман ақырындап тамағын кенеп
қойды. Өзіне үйреншікті, таныс адамның тамақ кенеуі деп ойлаған
болуы керек, бала бұрылып қарамастан қармақтың құрығынан бос сол
қолын көтеpiп, сұқ саусағымен нұқи артындағы Əбдірахманға
«үндеме» деген ым қақты. Əбдірахман езу тартқан күйі үндеместен
тұра берді. Бала да үзбестен, қимылдамастан «су иесі Сүлеймен...
алабұға ақ балықты» лекілдете берді...
Бір мезгілде қармаққа балық шапты да, қалтқы тоңқаң етіп екі
елідей тереңге қарай жылжып, шым батып кетті. Əбдірахман «əйт» деп
үлгіргенше бала құрығын қос қолдап көтеріп алып, басынан асыра кері
қарай серіпті. Судан сопаң етіп шығып, қармақ бауымен бірге жоғары
көтерілген кішкене балық əуелеп келіп жерге торс ете қалды. Жанжағына қарамастан балықтың түскен жеріне жүгірген балаға қарай
күлімсіреген бойы Əбдірахман да жақындай түсті. Балық алабұға екен,
жерге соғылып, есеңгіреген бойы үлкен аузын ашып, құйрығын əлсіз
иіп, дəрменсіз тыпырлап жатыр.
— Сен тамағыңды кенемегенде бағана шабатын еді, қармақты
батыл қапқанмен алабұға өте сақ балық,— деді бала байсалды түрде
тыпыршыған балықты сол қолымен қысып ұстап, оң қолымен оның
аузынан қармағын шығарып жатып.
— Олай болса сен өзің дыбыс беріп неге өлеңдетесің?
— Менің айтқаным өлең емес, сен не, балық шақыруды білмейсің бе?
— деп бала алабұғаның ернін жырып, қармағын босатып алып,
Əбдірахманың бетіне жаңа ғана тура қарады.
Ол бір адым кері шегіне түсті, қасындағы қарамай сөйлесіп тұрғаны
үйреншікті Мерғали шал емес, Бəйестің үйінде жатқан учитель екен.
Бала қысыла таңырқағандай, Əбдірахманның аузына қарап қалды.
— Сен кім баласысың?
— Батырдың баласымын.
— Атың кім?
— Ұзақ.
— Немене «ақ балық, қармағыма шап балық» дегеніңді балық түсіне
ме?— деп күлді Əбдірахман.
— Түсінгенде қандай! Кейде жиырма бес айтқанда да қармақты
қабады, ал, қырық айтқаннан қалмайды. Кешке қарай, айтсаң да,
айтпасаң да қармағыңды суға түсірмейді,— деді бала.
Бұлардың жанынан екі балықшы да қайықпен келіп судан шықты.
Бұл Қажымұқан мен Кенжекей екен. Кенжекей Əбдірахманмен
амандасқаннан кейін:
— Қанжығаңыз қанды екен, бүгін аздап табан жүре бастапты. Əттең,
тек табан ауымыз аз, əйтпесе жеуге де, тұздауға да жетерлік етіп ұстар
едім,— деді де,— Қажеке, ең семіз, ең ірілерінен Əбекеңе көтергеніңше
тізіп берші, біздің байлағанымыз болсын,— деді. Сөйтті де өзі
Қажымұқанның жауабын күтпестен, беліндегі кендір тізбегіне жоны
қара қошқылданған күректей табаннан он бесін тізіп:
— Əбеке, жиырмасын тізсем ауыр болмас па? — деп сұрады.
— Ойбай, оның бəрін қайтемін, маған екеуі де жетеді мына дығал
табандардың, əйтпесе тіпті керегі де жоқ... Бала-шағаның несібесін
маған беріп,— деді.
— Бала-шағаға судың шабағы жетеді, жиырма көп болады десеңіз,
мына тізілгенді-ақ алыңыз,— деп ол оның қолына зорлағандай етіп
тізбекті ұстатты да, қайықтағы балығын екі қапшыққа бөліп сала
бастады.
— Құдайдың берген балығын да аузыма тигізбей келіп еді. Енді
міне, өзіміз қожа,— деді Қажымұқан жоны көкшіл жалпақ табандарға
масаттана қарап.
— Мен айттым ғой, ауыр біріктіріп жұмылсаңдар судың да, жердің
де қожасы өздерің деп. Сол өздеріңнің белгілеген артельдерің заң, оны
ешкім де бұза алмайды. Жақында Шорақтың ау құралдарын, қайық
саймандарын алып, Аңқатының сағасындағы балықшыларға
үлестіреміз, сонан сіздерге де бір үлес бергіземіз.
— Əбеке, көп рақмет. Айтқан ақыл, берген кеңесіңізді өлсек те
есімізден шығармаспыз. Əйтеуір бізге де бір теңдік тиіп, адам
қатарына кіретін күн болса арман не,— деді Қажымұқан.
Мешіт түбінде көшпен қалып балық аулайтын кедейлердің
арасында сол аз күндердің ішінде-ақ Əбдірахман өз адамындай болып
кетті; оны үлкені де, жасы да құрметтеп, шайға шақырып, балықпен
сыйламаған үй қалмады. Қажымұқан мен Кенжекей «өзіміздің Əбекең»
деп сөйледі. «Əбекең біледі, Əбекеңнен сұра» десетін болды. Ал, қырға
шыққан ауылдардың арасында: «Сағадағы қара сирақ Танабайлар
артель болыпты. Текеде келген законшік учитель мектеп ашыңдар
депті. Артельге ана Шорақ купецтің ауларын алып береді екен. Олар
салғырт тартпайтын көрінеді. Шалқардың суы да, балығы да соларға
түгел тиеді екен,— десті.
2
Көп жыл бірге оқып, кейінгі он жыл ішінде бірін-бірі көрмеген
Қален мен Əбдірахман құшақтасып көрісті, жас балаша қуанды. Ұзақ
уақыт құшақтарын жазбастан, бір-бірінен көздерін алмай қарасты.
— Қалеке, тіпті өзгермепсің! Баяғы салмақты сары Қален!
— Мұртыңды қырғаның болмаса, Əбіш, сен де сол күйіңмен қарап
тұрсың. Отыр, мына орындыққа отыр, қаласаң жерге отыр. Мəкка,
қымыз сапыр. Мұнда кел, Əбішпен таныс. Əбіш, сенімен Мəкка
сыртыңнан əбден таныс... «Əбіш деген бөле қайдан шықты?» — деп
сенің жіберген газетіңді оқытпайды; енді өзің үгіттеші, — деп əйеліне
қалжыңдап, Қален жымиып күліп қойды.
— Келіншек, сəлеметсіз бе? Аман тұрасыздар ма?!
— Шүкір,— деп жауап қатты Мəкка, бұрын көрмеген адаммен көп
сөзге бармай.
Əбдірахман орындыққа отырып, үйді айналдыра қарап:
— Қалеке, қоныс жайлы болсын! Үйің Чулаковтардың үйінен кем
емес қой. Бала оқытып, мал жинап жатырсың ба?— деді.
Қален оның əзіліне жауап қайтармастан:
— Əбіш, бəйбіше, бала-шаға бар шығар?— деп сұрады.
— Бар, бар, Қалеке-ау, Күлшанды өзің білесің ғой, ұмытып қалғаның
ба?
— Түу, айып менде. Былтыр Сақыпкерейді көргенмін, үйінде
болдым. Сонымен шатастырып, Күлшан есімнен шығып кетіпті. Бала
бар ма?
— Қалима дейтін бір кішкене баламыз бар. Өзіңізде ше?
— Анау кішкене қара қыз,— деп Қален үй алдында ойнап жүрген
төрт-бес жасар қыз баланы көрсетті,— есімі Күлəйман.
— Балаларымыз бір өңкей екен, əйтпесе құда болар едім,— деді
Əбдірахман күліп.
— Біз атастырмай-ақ ендігі балалар өздері де бірін-бірі тауып
алатын,— деп Қален қарындасы Зағипаға қарап, жіңішке мұртын сипап
қойды.
Зағипа қысылып қалды. Оның қуқыл беті алма бүйректеніп кетті. Ол
ағасының əзіл ретінде Хакім екеуінің «машұқтығын» меңзегенін бірден
білді. Кеше де ол Зағипаға Сəйпүлмəліктің қиссасын беріп, оқы, сендер
сияқты машұқтардың хикаясы деп əзілдеген еді. Бірақ зілсіз қалжың:
«Мына танымайтын кісінің алдында тағы да соны айта ма»— деп
күдіктенді Зағипа. Бірақ жөні болып, Қален олай демеді.
— Балалардың бақыты алда, Əбеке. Біздің шырылдап жүргеніміз
осылар үшін ғой. Үй ішін тегіс таныстырайын: мына бала кіші
қарындасым (ол Зағипаны көрсетті), бұған тете тағы бір інім бар,—
деді.
— Жақсы, жақсы. Оқытып жүрсің бе, Қалеке, бұл балаларды?
— Оқып жүр. Орта білім аламын деген талабы бар.
Ал, өзінің жайыңды өзің толық айтып бермесең, сырттан естігенім,
қарлығаштың аузымен тасыған суындай, шөл қандырарлық емес,—
деп Қален қонаққа қымыз ұсынды.
Олар көп əңгімелесті. Əбдірахман Оралда болған оқиғаны, қазіргі
кездегі жағдайларды ұзақ уақыт сөз етті. Қаленнің жегжаты
Сақыпкерейдің Орал қаласынан қалай қашып шыққанын да əңгімеге
қосты. Бұл оқиғаны Қален əлдеқашан естіген-ді.
— Балық орап апарған торпышқа орай салдым да, үстіне лық толы
екі қарамай шелекті қойып, тас қылып таңып тастап едім, орыстар:
мынауың не деп сұраған да жоқ, деп Ехсекең қызық етіп айтады,— деп
Қален ақырын ғана жымия түсті.
— Қазақ оқығандарының ішінде Сақыпкерейдей қуғында
болғандары аз. Он үш жыл болды ғой, оның абақты, каторга, жер
аудару, қудалау əлегіне ұшырағанына. Күрессіз мақсатқа жету жоқ.
Қалеке,— деп Əбдірахман тəтті қымыздың екінші тостағанын тояттай
сімірді.
— Солай, солай. Мұның бəрін де шет-пұшпақтап, əркімнен
естігенмін, тап өзің айтқандай ешкім қандырар мағлұмат бере алған
жоқ еді,— деп шұбар тостағанның түбінде қалған қымызын Қален ұзақ
шайқап отырды.— Ғажап қиын, сынақты кезеңге тіреліп тұрмыз, Əбіш.
Елдегі біздің көз тігетініміз сендер...
Ac желінді. Тағы да қымыз ішілді. Əңгіме таусыларлық емес. Тор
алдында салған төсектің үстінде отырып Əбдірахман Қаленнен:
— Қалеке, «Ұран» газетінің отыз екінші нөмерін оқыған шығарсың?
— деп сұрады.
Қален ілесе:
— Айтпақшы ұмытып кетіппін, менің өзіңнен сұрайын деген
əңгімемнің бірі сондағы автономия жөнінде еді. Досмұқамбетовтардың
Ленинмен сөйлескені ме, бұл қалай өзі? Газет автономия алыпты депті,
осыны түсінбей-ақ қойдым,— деді.
— Қалеке, мұнда түсінбейтін ешнəрсе де жоқ. Ленинге олардың
баруы да мүмкін, Лениннің автономия идеясын қолдауы да мүмкін,
неге десеңіз, бұл большевиктердің программасында бар нəрсе. Бірақ
алдымен Совет өкіметін орнату керек, өйткені бұл теңдігін сол Совет
арқылы ғана алуға болады.
— Сонда бұлар Совет өкіметін құрудың орнына байлар өкіметін
құрғаны ма?
— Құр байлар да емес, нағыз шонжарлардың: сұлтандардың,
төрелердің, правительдердің, хазіреттердің өкіметі, былайынша
айтқанда — монархия. Хандық деген негізінде бір адамның өкіметі ғой.
Қален сирек сарғыш мұртын баптай сипап, Əбдірахманға қарап, аз
ойланып отырды да:
— Онда алай, мұнда былай дегені баланың ойыны сияқты нəрсе
екен. Балалар жасырынбақ ойнағанда «мені тауып ал!»— деп
айқайлаушы еді, мына жігіттердікі айқайламай-ақ табылып, мен мұнда
тұрмын дегендей ғой,— деді.
— Мұны баланың ойыны деуге болмайды, Қалеке, Бұл алдаудан гөрі
тереңірек. «Бірлік туы» газетіндегі Мадиярдың мақаласы бұған айғақ.
«Қазақта бай жоқ, алпауыт жоқ, тап жоқ, күрес жоқ»,— деп сендірмекші
жұртты. Мəскеуге де соны айтпақшы, «міне, бізге лайық өкімет түрі»
деп хандықты алға тартпақшы. Мадиярдың пікірі — бүкіл байшыл
оқымыстылардың пікірі. Бұл пікірдің жалғандығын мына мысалдан
айқын көруге болады: сіздің еліңіз үш жүздей үй. Осы үш жүз үйдің
ішінде жеті бай бар. Мен олардың аттарын сізге атамай-ақ қояйын,
оны өзіңіз де білесіз. Жүзге тарта үй орта шаруа бар. Қалғандары бір
ат, бір сиыры бар кедейлер, байларға жалданатын батрактар. Ал, анау
арғы беттегі «он екі пастоктерің» қысы-жазы орыс байларының малын
бағып, күнелтіп жүргендер. Анау жеті байдың төңірегінде, ең кемі елу
кедей бар. Олар сол өздері паналаған байлардың малын бағады, шөбін
шабады, егінін орады, үйлерін көшіріседі, қысқы землянкаларын
оңдасады, қора-қопсыларын жөндеседі, арба-шаналарын түзетеді,
əйелдері малдарын сауады, құртын қайнатады, тезегін тереді,
жамауын жамайды, жүндерін сабайды, киізін басады. Ал, осы
еңбектеріне солар не алады, байлар оларға не береді? Мінуге бір атын
береді, саууға бір сиырын береді. Ал, бұл ат пен сиырды олар қыстан
өлтірмей асырап шығады, төлін қосып екеу етіп қайтарады. Ал,
тамағын ішеді дейік. Тамақ дегенде айран-шалаптан басқа оларға қой
сойып бермейді, май жалатпайды. Жерді алсаң: шұрайлысына егін
егіп, отты-ойпаңына малын жайдырмай ма?! Бұл қанаудың ең жаман
түрі осыны жұрт елемейді, елесе де теңдігін ала алмайды, еңбегінің
жемісін тата алмайды. Осыны түсіндіретін, қолдайтын, сорлыларды
жақтайтын үкімет болу керек. Мына хандығыңыз елді онан əрі езіп
барады; еңбекшілерге қажеті жоқ үкімет. Осыны жұртқа жақсылап
түсіндіру керек. Хандықтың керегі жоқ екенін халыққа ашық айтуға
керек; жұрттың сана-сезімін ояту қажет, кімнің дос, кімнің қас екенін
ұғындыру борыш.
— Дұп-дұрыс. Шындық сөз. Түсіндіру керек.
3
Кешке қарай аясынан көтеріліп кететін Шалқар көлдің үстінде күн
тұсау бойы жоғары тұр. Ұзақ күн үздіксіз шырылдаған шегірткелер
тынып қалған; сары шұнақ та үнсіз, батысқа қарап қойып ін аузында
сүңгіп кетуге əзір отыр. Өрістен қайтқан мал ауыл үстіне төніп келеді,
кешкі көп үнді жəрмеңке басталуға таяу.
Пішен шабуға əлі кіріспеген бос халық ауылда лек-лек; екі кісі бас
қосса əңгіме тыңдауға топтана қалады. Ауыл алдындағы Қисық сайға
қарай əңгімелесуге шыққан Қален, Əбдірахман, Бəйестерге жұрт
біртіндеп қосыла берді. Алдымен үйден қырындап Асан шықты, оған
Құбайра ерді. Екінші ауылдан бұларды көріп сайға қарай Қадес пен
Ақмадия аяңдады. Кешікпей көлеңкеде отырған кəрі-жасы аралас таяқ
таянған, екі қолын артына ұстаған, шекпен жамылған, шапан киген,
ішінде көйлекшеңдері де бар; ел адамдары уəделескендей қырқаның
басына қаптап кетті.
— Жайлауыңыздың аты немене? Шабындық, егістік жерлеріңіз мол
ма?— деп сұрады Əбдірахман Қаленнен мал мен жанның аяғына
жапырыла бастаған көк шөптің үстіне отырып жатып.
Əбдірахман өзге болыстың адамы, бұл елде бірінші рет, оған жері де,
елі де таныс емес. Қален жайлау Оброчный деп аталатынын, өзеннің
арғы беті тоғайлық, бидайық өсетін сай-салалы келетінін, жон үсті
құмақ оған тары жақсы шығатынын айтты.
— Оброчный дегеніңіз əлгі казак-орыстармен шекара ашқан кезде
шыққан бірдеме шығар,— деп сұрады тағы да Əбдірахман.
— Бұрын осы мына екі Аңқатының аралығындағы үлкен жазықты
қазынанікі еткен, ел жайласа шаңыраққа есептеп ақша төлететін еді.
Қазір ешкім де ақша төлемейді, оны сұрап жатқан қазына жоқ. Шөбі
белуардан, жайлауға өте қолайлы жер,— деді учитель айналасы алыс
жазық даланы көзімен шолып.
— Казак-орыс алпауыттарының қолына билік қайтадан тисе баяғы
полосасын да, оброгын да қайта қозғар-ақ еді, жерге салғыртын да
салар еді, бірақ ол дəурен казак озбырларына енді қайтып оралмасқа
кетті ғой,— деді де, Əбдірахман бұрылып, бұлардың əңгімесіне
шынтақтап жатып құлағын тіккен Құбайрадан: Ия, отағасы, неше
шетен жер айдадың биыл?— деп сұрады.
Құбайра орнынан ұшып тұра келді; ойлмаған жерден мына
бейтаныс оқымыстының сұрағы оны аздап састырып тастады; бірақ ол
сұйық қара сақалын бір сипап жіберіп:
— Неше шетен дейсіз бе? Шетеніңізбен есептемейміз, біз таяқпен
есептейміз. Шетендеп жұмыс көлігі мол, қызмет істейтін саны көп
үйлер жыртады,— деді Құбайра.— Біздер тек балаларға тары-талқан
болсын деп жиырма-отыз таяқ айдаймыз.
— Ым...— деп Əбдірахман келіп отырып жатқандарға айнала көз
тастады.
— Уа, кеңес біріксін! Бəйес аман ба? Аман-есенсіздер ме?— деді
Қадес, отырғандармен амандасып.
— Орта толсын!
— Қалеке, аман тұрасыз ба?
— Бəйес, аман ба?
Біреулері жүрелеп, біреулер малдасын құра отырып, біреулері жерге
шынтақтай бір жанбастап қисая бастады; өзара амандық сұрасты.
— Мына кісі кім?
— Қай жақтан келген! — деп күбірлесті, Əбдірхманды көздерінің
құйрығымен, иектерімен меңзей көрсетіп.
— Кердері көрінеді. Бəйестің дос-жараны білем. Біздің учительге
сəлем бере келсе керек,— деді Асан оларға.
— Ым-м...
— Теке жақтан келген десейші.
— Кердері болғаннан кейін енді қай жақтан келуші еді,— деді
Құбайра.
— Е, Кердері Текеден басқа жақта жүрмей ме екен, басқа жақтан
келмей ме екен? Құбеке, сен де айтасың-ау,— деп қойды. Ақмадия
тамсанып. Шеткерірек топталып отырғандар қалжың-кекесіні аралас
əңгімелер айтып жатты. Көп сөзді, ел ішіндегі билік, дау-жанжал
сөздерге ешкім атап шақырмаса да өз бетімен араласып мəжілістен
қалмайтын топқа үйір Қадес, келген қонақпен əңгімелесуге тырысты.
Ол алыстан орап, өзінің үйреніскен адамы Бəйестен жөн-жосық
сұраудан бастады.
— Бəйес, ауыл-аймақ аман ба? Көптен көрінбейсің, елдемісің?— деп
сұрады ол.
— Шүкір, аман. Жол бұзылып, қаламен қатынас үзілгеннен бері елде
жатырмын.
— Көпір түскен жоқ па екен?
— Түскен шығар. Бірақ та қазір қала тыныш емес жəне бұрынғыдай
келтіретін товардың түрі де шағын.
— Шай-шекер жағы қалай?
— Тапшы, өте тапшы.
— Қызыл үйден келгендер де дүкенде түк жоқ деп келеді. Бұл
товардың құрып кеткені қалай? — деді Қадес, көнетоз мəсісінің
қонышынан шақшасын суырып жатып.
— Соғыс бітпей молшылық дүние қайдан болсын. Ескі қор ғой əзірге
жұртқа талшық болып тұрған,— деп Бəйес қасындағы Қаленмен
сөйлесіп отырған Əбдірахманға қарады; оның көз қарасында «сен
айтсаңшы» дегендей бір ишара бар еді.
Əбдірахман шаруалардың сөздерін мұқияттап тыңдап, жүзшырайларына сынақты көз жіберіп отыр. Көбі ақжарқын жүзді,
езулерінде, көз құйрықтарында көңіл сəулесін көрсетерлік мəздік
күлімсіреу бар; кейбір дөңгелек, тоқ беттер қулық-сұмдық жоқ, сəби
кейіпте; кейбіреулері сөйлеген адамның аузына қарап ешбір
лайықсыз, тіпті мағынасыз ыржияды. «Ақкөңіл, əділ, бала сияқты
биғам, кең пейіл жандар екен»— деп ойлады Əбдірахман.
— Бір соғыс бітіп, майданға кеткен жігіттермен жұрт жамыраған
қойдай табысып еді. Енді бұл тағы қай соғыс? Біреулер: — орыстар
өзді-өзі қырқысып жатыр деседі, енді біреулер: — сол Герман
соғысының əлегі ғой, қайталаған кезікше айналып соғып жатқан деп
соғады. Осы, адам соғыссыз тұра ала ма екен, сірə?!— деп қойды Қадес
ешбір адамға қарамай, еш адамға бұл сұрағын бағыштамай, төмен
қарап отырып. Сөйтті де ол жайымен отырып насыбайын атты,
тырнағын тағы да толтырып, шақшасын қонышына қайта қыстырды.
— Біздің Қадекең көптен бері сыйласып, араласып жүрген
құдасындай-ақ əңгімені Германнан бастайды. Германды қоя тұрып,
маған шақшаңды бере тұршы, Қадеке, түшкіріп жіберейін, білмейтін
Германнан гөрі маған сол пайдалырақ болар,— деді Құбайра.
— Қадекең құда болмаса да, Николай құда екен Германмен. Бас бəле
сол құдалардың келісе алмағанынан шыққан ғой. Учитель, солай емес
пе, Ресей патшасымен Герман патшасының жауласу себебі?— деп,
əманда ағасымен қосарлана жүріп, жарыса сөйлейтін Ақмадия ағасын
жақтағандай болды.
— Немене, Николай киіт кигізбей жіберіп, соған өкпелеп пе сенің
Герман нағашың?— деп Құбайра ұшты тілін оған да қадап алды.
— Құбайра, сен қалжыңды қой, Герман менің құдам да емес,
нағашым да емес, ондай таяз қиқарлық, терең мағыналы сөздің
бағасын түсіреді.
— Терең мағыналы сөзіңмен түсіндірсейші ана Қадесті, ол соғыс
қайдан шығады, соғыспай адам отыра ала ма?— деп сұрап отыр ғой.
Сен, осы əлгі адвокат Бəкеңдермен бірге оқып па едің Петербурда?—
деді Құбайра Ақмадияны кекетіп.
«Адвокат Бəкеңдермен бірге оқып па едің»— деген сөзге жұрт тағы
да ду күлісті.
— Бəкең дегені кім?— деп сұрады Əбдірахман езу тартып,
қасындағы Қаленнен.
— Бақытжан Қаратаевты айтады.
— Ым-м, Бақытжанды жақсы біледі екен ғой халық, — деп,
Əбдірахман ойлана бастады.
Оның түйгені «Əлдісі бар, əлсізі бар, тілді, парасатты, сөзге
жүйріктері бар, мына қалың шаруаның құлағын тігіп тыңдайтыны
соғыс, соғыстың ылаңы. Құмарлана сұрайтыны соның немен бітетіні,
өйткені не қилы оқиғалар, дүниенің кемтарлығы, үрейлі, күдікті
нəрселердің бəрі сол соғыспен байланысты, бүгінгі көріп отырған күнің
мен ертеңгі ететін тіршілігің де сол соғыспен байланысты. Бұларға
болып жатқан жағдайды мықтап түсіндіру керек екен, біріндеп болса
да халықтың құлағына шындық құйыла берсін.
Бұл ағайындарға сіз «Орал Совдепінің үндеуін» оқып беріңіз,— деді
Əбдірахман, ақырын ғана Қаленге.
— Онда жұртты жинаңқырайық.
— Өзі де жиналып қалыпты.
— Жоқ, қарттар келген жоқ. Кеңес құрып ақылдасатын əңгіме бар
деп, мен бір-екі баланы жүгіртейін, ақсақалдар келсін.