Ақ Жайық - 06

жасырынарлық бұл жерде таныс үй жоқ, бірақ кез келген қора-жайлар,
дуалдар бой тасалауға қолайлы сияқты, жалаң ашық жерден гөрі
əлдеқайда қарасыны мол, көңілге медеу.
Диірмендегі жұмысшы комитетіне басшылық етіп жүрген облсовет
мүшесі Нуждинді хабарлау үшін Əбдірахман көшеге түспей, өзен
жағасымен кетті. Ол артына бір қарап алды да, адам бейнесі көзге
шалынбайтын жардың нағыз қарауытқан қарсыз қабағымен жүгірді,
отырып қарамаған кісіге нақ жанына келгенше көрінер емес. Жар
қабағы тегіс емес, кей жері су жырған кезет, жағалай төмпешік екен,
оның үстіне күн көзіне жіпсіген жерлерде жүрген малдың, адамның ізі
түсіп шұқырланып, жағалай шоқалақ болып қалыпты. Сол шоқалаққа
сүрініп кетіп, Əбдірахман жығыла жаздады. Алға қарай екпінмен жер
бауырлай адымдап барып, ол еңсесін жоғары көтеріп əкетті. Аяңдап
қарлы жерге шығып, тағы жүгірді. Ұлтаны жып-жылмағай жеңіл қара
етік көкшілденіп мұзға айналған қарға тая берді, қатты жүгіртпеді,
жақын көрінген диірмен қарасыны баяғы күйінде əлі бұлдырап тұр,
қыл елі де жақындамаған сияқты. Тая сүрініп, ілгері ұмтылып, өкпесі
ұшып аяғын жүгірте басып келеді. Бір мезет беті қатты дуылдап,
құлағы шуылдап кетті. Ол тұра қалды да, дүрсілдеген жүрегінің
құлаққа естілерлік қатты-қатты соққанын тыңдады, аздан кейін
құлағының шулағаны бəсеңдеді, тыныс күйі түзеле бастады.
«Шынымен-ақ осы ақ генералдар мен казак атамандарының мерейі
үстем болмақшы ма?! Бас көтертпей басып-жаншып жоқ ете ме?!
Шынымен-ақ Орынбордан шыққан қызыл əскер жетіп үлгірмей ме?!
Жағалай отряд құрастырып, деревняларда совет ұйымдастырып
жүрген Парамонов пен Алексей Колостовтар, Епмағанбетов пен
Морозовтар қайда? Анау ет комбинаты мен тон-тері заводтарының,
темір жол мен үн өндіріс жұмысшыларының комитеттері қайда? Бүкіл
жұмысшы көтерілсе оған қаланың ұсақ қолөнершілері мен оқушылары
дем беріп бас көтерер еді. Əттеген-ай, ең болмаса енді бір он бес күн
артқа салсақ, құтырған казактарға қанды көбік жұтқызып шайқасар
едік... көмекке Сарытау Совдепі де қол созар еді. Орынбор əскері де
заулап жетер еді. Қалың қара шаруа да жер үшін, нан үшін, бостандық
үшін тіресіп өре түрегелер еді...» деп ойлады ілгері аяңдай түсіп.
Қарасы үзіліп, бір қайырылыста көрінбей қалған мүгедек бие мен
тізгінін сүйреткен иесіз казак аты жақтан дыбыс естілді. Дыбыс біртебірте анықталып, шапқан ат дүбіріне айналды, демін ішіне тарта
құлағын тосып, артына елеурей қараған Əбдірахманның көзіне
алысырақта шоғырланып, бірте-бірте молайып, ұлғайып, түн ішінде
қатқыл қарды қаршылдата, жерді дүңкілдете, дүбірлете шапқан көп
аттының қарасы да көрінді. Олардың бір қатары Бұзаулық көшесінің
басына қарай ойысқан тəрізді болды да, бір тобы мұның ізімен тура
шапқан сияқты көрінді. Жасырынатын қарасын жоқ, диірмен алыс,
ендігі үміт жалғыз ғана жар... Ол сырғанай домалап, жардан төмен
жүгірді; бірақ жағасында жалғыз аяқ жолы бар өзен жиегіне түспеді,
тырмысып, қарауытқан қарсыз қара қатқаң жардың əлдеқалай
кездескен бір жырасымақ қуысына етпеттей жатып, басын төмен
бұқты, наганын алып сол білегіне бір сүйемдей жетесін сүйеп, жерменжексен жатып қалды. «Оқ аз... Жастық алып өлуге ғана жетерлік. Егер
де екі жə үш адам болса... Тіпті төртеу болса да ептеп қайрат қылып
бағар ем... Ех, жарақты күні жау жолықпайды... Екі наган, болмаса
винтовка неге алып шықпадым?! Егер де байқап қалса казактар
жардан атымен де түсе алады. Омбылайтын қалың қар жоқ жəне жар
тік емес, жатаған. Өзеннің үстіне түссең тағалы ат мұздың үстінде-ақ
қуып жетеді, арғы жаға көп жер жəне арғы бет, тап осы түс жалаңаш,
ағашы жоқ жер... Жоқ, не де болса көрдім, тағдыр басқа не салса да
көндім...» —деді ішінен сыбырлап, өз дауысын ол өзі естіп қалды.
Аттылар дүрсілдеп əу дерлік жерге келді. Қаршылдап, мұзды жерге
тиген тағалы тұяқтың дыбысы ап-айқын, шамасы жүз қадамдай-ақ,
онан əрі емес. Бұғып жатып, жар қабаққа сығалай жоғары қараған оның
көзіне алдымен екі атты адам көрінді: екеуі қаз-қатар, үзеңгі қағысып,
қасқыр текірекпен келеді. Аттар бір қалыпты, баппен ырғала сермеп,
аяқтарын топ тастап, қарасыны секунд сайын ұлғайып алпамсадай,
алдындағысын басып-жаншып кетерлік, жан түршігерліктей сұсты.
Екеуі де дөңнен өте шықты. Олардың артынан дара келе жатқан біреу
көрінді. Əбдірахман жалғызға көзін тікті де, алға кеткен екеуінің
дыбысына құлақ тосты. Алдағы екеуі қайрылмай дыбыстары біртебірте ұзап бара жатқан сияқты, ал мына жалғыз атты тізгінін тежей
артына қарайлап, жан-жағына да шүйіле көз салып келе жатыр. Оның
арт жағында ешкім көрінбейді де, ешбір дыбыс та естілмейді. Екеуінің
ізінде, не бар, не жоғын аңдып келе жатқан адамша үшінші атты
алдыңғылардан он бес— жиырма саржан кейін келеді жəне одан
жақындап не алшақтамайтын сияқты, өйткені Əбдірахманның көзіне
алдыңғы екеуі сəл бөгеліп қалғандай болды да, оны көріп кейінгі де
нақ оның дөңіне келе бергенде атының басын кілт тежеп, төбеге
ұрғандай тұра қалды. «...Көріп қалды...» деп ойлады басын бұрынғыдан
да гөрі тұқырта түскен Əбдірахман. Ол жəне кейінгінің аты өзіне
құлақтарын селтите қарап, едірең ете түскенін анық байқады...
Қатарынан екі рет мылтық дауысы сатыр ете қалды, үшінші дауыс
дүңк етіп əрегіректен шыққандай болды. Түнгі салқын ауаның
толқыны биік қарасындарға соғып, мылтық дауысын жаңғырық
көтеріп кетті, астындағы қатты тоң жердің дір ете қалғанын
Əбдірахман ап-айқын сезді, бірақ бұл атыстың қай жерден шыққанын
ол анық білген жоқ, тек қана қала жақ Жайық бетте екенін шамалады.
Бірер секундтай-ақ уақыт өткен сияқты: атыс тағы қайталады, бірінің
артынан бірі жалғаса шығып тұтас тарсылға айналды; мұның құлағына
у-шу дабыр, үздіксіз тарсыл, тұншыққан дүңкіл, тағы да басқа
дыбыстар қосылып, бəрі жиналып жаппай гуілге ұласып кетті.
Қораға төніп келгенде қарсы алдынан шыққан жайсыз айтаққа жалт
берген қасқырдай, атыс даусына ереуілдей құлақ түріп сəл кідірді де,
күбірлесіп, тіл қатысып алдыңғы екі атты бұрылып ала кері қарай
шапты. Он саржандай жер бүйірінде Əбдірахманның дəл тұсына
тоқтаған кейінгі атты да атының басын бұрып алды; ол енді артына
қараған жоқ, екі жолдасын қанжығалай, əлдекімді балағаттай сөгіп,
кіжінгендей еміне ұмтылып, құйрықтаса шауып кетті. Əбдірахманға
оның үні таныс сияқты естіліп ойға қалдырды да, əрілеп бара жатқан
аттының соңынан басын көтеріңкіреп қарады. «Ə, бағанағы «Əй, тоқта,
киргиз!» деген ана аттан жығылғанның жолдасы екен ғой» деп ойлады
ол.
Атты казактар тоқтамастан шапқылап, түн буалдырында көзден
таса бола бастады. Соңына түскен бұл үшеуінің енді қайтып кері
оралмасын Əбдірахман олардың кейінгі жаққа қарайлап асыққан
түрлерінен-ақ байқады. Сонымен бірге ол диірмен беттегі қарулы
соқтығысты да жақсы түсінді. «Бұл Петр Нуждин... Бүлікшілер қалаға
жаппай бас салған екен. Қалай да Червяковке жету керек»,— деді ол.
Үш жүз қадамдай жердегі тар табанды темір жолға жеткенде ол үлкен
бір бекініске иек сүйегендей болды, өйткені қаланы шеттеп жүріп
отыратын вокзал мен диірмен арасындағы бұл жол атпен де, көлікпен
де жүруге сəл ыңғайсыз, көлденең жатқан бір кедергілі қамал сияқты.
«Əттеген-ай, бағана осыған түскенде...»
Бұл жолмен диірмен алаңына тоқтаусыз кіруге болмады. Өйткені
диірмен жақтан шыққан ұрыстың қимылы мен у-шуы жақындаған
сайын айқындала берді.
Алаң үсті шоғырланған атты əскер, берегіректе шеп құрып жата
қалған адамдардың қараңғыдан тізбегі көрінеді, диірмен жақтан
дүркін-дүркін атылған винтовка дауысы, жата қалған адамдарды
жерге бұқтырады да, екі жерден Максим тырсылдата от шашып,
мылтық дауысын булықтырып тастайды. Диірменнің арғы қабатынан
шаң-шұң дауыс, балағаттаған сөздер, аттардың шұрқырай кісінегені,
біреулердің қарлыға айғайлағаны, тіпті күрсінгені, ыңқылдаған
дыбыстар күңгірттене шығып, жан түршігерлік ауыр үндер естіледі...
Əбдірахман ойысып келіп, базардың арт жағымен еңкейе жүгірді.
Алыстан көзге іліккен аттылардан қашықтай түсіп, қаланың ортасына
қарай аса берді.
3
Исполком үйінде Əбдірахманды Червяков пен Дмитриев үрейлене
қарсы алды. Қаланың ішінде болып жатқан оқиғаның толық сипатын
олар білген жоқ еді. Бірақ Əбдірахманның ентігіп, демін зорға алған,
беті қара күреңденіп, көздеріне қан толып кеткен, жан шошырлық
түрін көргеннен кейін Дмитриев:
— Отырыңыз, отырыңыз, деміңізді алыңыз,— деді.
Ентігін сəл баса түсіп, Əбдірахман сөйлемекші болып еді — көмейі
құрғап, таңдайы кеуіп, булығып дыбысы шықпай қалғанын өзі ғана
білді. Дыбыстан гөрі ыммен түсіндіріп ол Червяковтен су сұрады. Су
денеге жан ендіргендей болды, бүкіл жүйе кеңіп, жазылып жүре берді...
— Өзен жақтағы жаңағы күрсіл ұрыстың алды болды... Қалайда
Саратовпен хабарласу керек,— деп Дмитриев жүзін Червяковке қарай
бұрды.
Ол ойланып терезеге қараған күйі отыр. Əбдірахманның не көріп, не
біліп келгенін айтпай-ақ шамалағандай.
— Вокзал мен заводтардың жолын кесіп, ақ казак бөлімдері
тосқауыл қойған. Диірменде ұрыс болып жатыр,— деді Əбдірахман,
дауысы шығыңқырамай, сыбырлай сөйлеп.
Ол тамағын кенеп қойды, гимнастеркасының жағасын ағытты.
— Атың қайда? Жаяу келгенбісің?— деп сұрады Червяков.
Əбдірахман қолын сыртына қарай бір сілтеп:
— Ат болса бір сағатта-ақ айналып келмеймін бе, мынаның
қырқылмай қалғанына қайранмын,— деп оң қолымен өзінің желкесін
меңзеді.
Червяков сағатына қарап:
— Бір сағат емес, сенің баспаханадан кеткеніңе үш сағат болды.
Қазір сағат он екіге он бес минут қалды,— деді.
— Оқиғаның тап осылай болары бастан-ақ белгілі еді. Жолдастар,
енді сыртпен хабарласу керек. Самара мен Саратовқа мұнда не болып
жатқанын қалайда болса хабарлауымыз тиіс.— Дмитриевтің жүзін
керосин шамының əлсіз жарығы бұрынғыдан гөрі қуқылдау көрсетті.
— Демек қақтығысып қалғансың ғой?— деді Червяков Əйтиевке.
— Соған жақын...
— Көп адам ба?
— Жоқ, аса көп емес. Екі адам еді басында... соңынан көбейіп кетті.
— Мен жаңа почтаға барып қайттым, онда Войсконың офицері отыр,
телефон мен телеграф қатынасын бақылауға алған. Мені арғы ішке
кіргізбеді, тіпті өзімді кідіртуге əрекет жасады... Қазір қасыма бір-екі
жігіт ертіп соны реттеп қайтамын,— деді Червяков Əбдірахманға. Ол
Дмитриевке бұрылып: — Петр Астафьевич, сіз осында боласыз ғой?
— Боламын, телефонды күтемін...
Үшеуі де үнсіз. Жарға ілген сағат тық-тық соғып тұр. Түнгі он екіге
таяу. Сыртта уілдеген ызғырық жел тұра бастаған. Терезе əйнектері
сырт-сырт, кейде зыңылдап кетеді.
— Мен де бірге барамын. Мұнда отырғанда бітетін іс те шамалы...
Мүмкін онда офицер жалғыз болмас...— деді де, Əбдірахман орнынан
тұрды.
Дмитриев үндемеді. Ол зыңылдаған əйнектен құлағын алмай аяғын
тез басып үйден шығып кеткен Червяковті, соңындағы қорбаңдау
аяңдаған Əбдірахманды ойлы көзімен ұзатып салды.
Почта-телеграф үйінің іші сырттан қарағанда тып-тыныш жай
қалпында көрінді де қараңғы коридорға алдымен Червяков, оған
жалғас Əйтиев кірді. Қарулы екі жауынгер олардың соңында келе
жатқан күйі есікке төніп келіп, иықтарынан түсіріп винтовкаларын
қолдарына алды. Олар ішке кіріп үлгірместен коридорда əлдене сарт
ете қалғандай болды да, бұлардың құлағына дүрсілдеген, топырлаған
адамдардың қимылы, ыңқылдаған дыбыс, абыр-жұбыр естілді...
Алдындағы Червяковтің не болғанын, оған қараңғы жерде бас
салған адамдардың не істегенін Əбдірахман аңғарған да жоқ жəне көре
де алған жоқ. Ол тек бірнеше адамның үйме-жүйме болғанын көзі
шалып қалып, кері шегіне беріп еді, басына төнген мылтықтың
құндағы ауытқып сол иығына сарт етті; тұла бойы мидан өткендей қан
қақсап кетті де бір мезет сол жағы тұтас ұйып қалған сияқтанды; жан
дəрмен шалқалай есікке тіреліп, сыртқа қарай толықсып кеткен кезде
мұны арттағы екі жауынгердің бірі ұстап қалды. Ішкі жақ дүр етіп
есікке ұмтылды. Жарақатты Əбдірахманның ізінше ілесе шыққан екі
адамның біріне қызыл жауынгер штыгын оқталып тұра қалды, бірақ
кейінгі жақтан кимелеп тағы біреулердің ұмтылғанын көрді, ол
алдыңғының кеудесіне найзасын сұғып алып, екіншісіне сермеді;
найза тиген жау ыңқ етіп құлай кетті де қалғандары шегіншектеп ішке
тығылды.
Бұл кезде Əбдірахманды сүйеген жауынгер бес-алты қадам жерге
оны қолтықтай жетектеп, шетке алып шықты. Күтпеген жерден
кездескен пəлені Əбдірахман жақсы түсінді, жаудың біреу емес,
əлденеше адам екенін ол жақсы аңғарды,— Мен өз басымды өзім
қорғармын, анаған ұмтыла көр,— деді ол солдатқа, есік алдындағы
айқасқандарды меңзеп.
Жауынгер штыкпен оқталып, қайрат көрсеткен жолдасына
жүгіргенде ішкі жақтан сау етіп шыға келген онға жуық қарулы
адамдар екеуіне бас салды. Мылтық атуға мұрша бермей олар жанжақтан қоршай ұмтылып, екеуімен қолдасып ұрысып кетті.
Сол қолын көтерді де, қозғай алмай орнынан бір қырындай
жылжып, Əбдірахман екінші үйдің қақпасына қарай ойыса берді; оң
қолымен қабынан суырып алтыатарын алды, көпке дейін сыңар
қолдап оның кілтін аша алмай əуре болды, жетесін аузымен тістеп
тұрып, зорға деп ашты. Осы кезде дүрсілдеген ат дүбірі естіліп, тар
көшенің бұрышынан Губернатор көшесіне лекіп шығып жатқан атты
əскерлерді көрді. Почта үйінің жанындағы аласалау үйдің қақпасына
жабыса, арқасын сүйеп тұрып бірнеше секунд уақыт ішінде ол не істеу
керек екенін ойға жүгіртті.
«Жалғыз қолмен төрт оғы бар алтыатар жау қоршауында қалған
жолдастарға қанша көмек көрсетпекші?.. Сонда да...»
Атты əскерлер үлкен көшеге шыға екіге жарылып, бір бөлегі
исполком үйіне қарай шұбатылып, жортақтай жөнелді де, екінші бір
тобы абыр-жұбыр шыққан жаққа — мына қолдасып ұрысып
жатқандарға қиқулай ұмтылды. Аттылар төніп келіп те қалды. Оның
көзіне қараңғыда жарқ-жұрқ еткен жалаң қылыштар айқын көрінді...
Қақпаға жабысып тұрған күйі ол иықтап ашып, ішке кірмекші болды,
бірақ арғы жағынан шынжырлап бекіткен, тек қана екі арасына
жұдырық сиярлықтай алшақ қалып, нашар қабысқан ескі қақпаның
жақтауы жібермеді, ол оң иығын, басын зорлап тыға берді. Бірте-бірте
ұйығаны айығып, енді жаны кіре бастаған сол иығының
сырқырағанына ол қараған да жоқ.
Исполкомның əскери комиссары Нуждин ұйымдастырып үлгірген
шағын отрядтың көпшілігі тері-тон заводтарында еді, ал жиырмаға
тарта жауынгер еркімен жазылған диірмен жұмысшылары болатын.
Баспаханадағы мəжілістен кейін Нуждин заводтарға адам жіберді де,
исполком үйін күзетуді милиционерлері мен Шамсутдиновке
тапсырып, өзі диірменге кеткен. Жарты сағатқа жетпей-ақ ол он сегіз
адамын жинап алды, бірақ пулеметші Алексей Петровтың есін
тандыратын ескі безгегі күнде ұстап, үйінен шыға алмай қалды.
Петровсыз-ақ пайдалану ниетімен пулеметті бір сағаттай əурелеп, іс
шықпағаннан кейін ол жауынгерлерге міндеттерін түсіндірді. Сапқа
тізіп, оларды исполком үйіне қарай алып шықты. Базар алаңынан
аспай-ақ қалаға тұс-тұсынан аңдап енген атты казак жүздіктерінің бір
бөлімі төтенше кездесті де, оларға қарсы шабуыл жасады.
Винтовка жəне қол гранаталарымен қаруланған қызыл отряд
атакалаған казактарды маңына жуытпай қарыса қарсылық көрсетті.
Бірақ казактар тобы молая берді де, исполком үйі қашық болды.
Сондықтан күші басым жауға алаңда тұрып төтеп бере алмай Нуждин
диірменге кері шегінді де биік дуалды, берік қақпалы астың складына
еніп бекініп алды.
Жүгіріп келе жатып, түндегі Əбдірахманның көрген шайқасы
осылардың шегініп диірменге қарай ығысқан кезі еді.
Таң атқанша əлсін-əлсін атакалап, қақпаға дүркін-дүркін ұмтылған
казак жүздіктеріне бұлар қатты тойтарыс берумен болды. Екпіндеген
казактардың əрбір ұмтылған сайын бестен-оннан адамдары қақпаға
жетпей жусап қалып жатты. Алайда, таң алдында казактардың
пулеметшілері келіп диірменнің төрт жағынан бірдей үздіксіз
сытырлатып оқтан бұршақ жаудырды. Күн шыға жау складтың ішіне
де енді, оқ-дəрісі сарқылған, қансыраған, азайған əлсіз отрядтың оннан
астамын оққа ұшырып, қалғандарын қолға түсіріп, түрмеге айдады.
Соның ішінде оң иығы мен сол қолына оқ тиіп жараланған комиссар
Нуждин де кетті.
Исполком үйінің кіре беріс коридорына пулемет орнатып, астыңғы
қабаттың есік, терезелеріне бірден-екіден жауынгер милиционер
қойып, Шамсутдинов таң аппақ атқанша ақ казактардың аяғын ілгері
бастырмады. Червяков пен Əйтиев кетісімен ізінше исполкомға
Яковлев келген. Генерал Михеевтен шыққаннан кейін ол: «Бəрі менің
айтқанымдай болып шықты, бұлардың істегені нағыз аңғырттық
адым» деп Дмитриев пен Червяковты айыптап исполкомға да
келмеген. Войско басшыларының қалай қабылдағанын жəне онда
болған əңгімені қалдырмай Əйтиевке айтып берді де, Яковлев көпке
дейін пəтерінде жатып алып еді. Қазір ол Дмитриевке ойындағы
пландарын айтпақшы болды да, бірақ түнеріп кеткен председательдің
ызғарлы жүзін көріп қалды.
«Опасыз мылжың» деген сөзді Дмитриев те оның бетіне айтып
тастай жаздады...
Мұнан кейін екеуіне беттесіп сөйлесуге уақыт болған жоқ. Совдеп
үйін ақ казактар айнала қоршап алды да, Дмитриев төмендегі
Шамсутдинов пен жауынгерлерге pyx беріп көбінесе солардың
жанында болды.
Əлденеше рет ақ казактар атакалауға əрекет жасаса да, ыңғайлы
орнатылған пулемет көше жақтан келген жауды жерге бұқтырып
ыдырата берді. Көп уақыт өткен сияқты болды. Терезе көгіс тартты.
Атыс та толастады. Бірақ алыстағы дүбір, жақындағы қадау-қадау
шыққан винтовка дауысы басылмады.
— Бəрібір қолға түсіреді, сондықтан өліп түскеннен тірі берілген
артық деп білемін. Бізге уақытты ұту керек. Мүмкін, сырттан қарулы
күш келіп үлгірер,— деді Яковлев.
Дмитриев төменгі қатардағы оқ быт-шытын шығарған терезелерге
шкафтарды сүйреп əкеліп, қаза тапқан екі жауынгерді баспалдақтың
астына орналастырып, жоғарыға жаңа ғана шығып, ентігін басып отыр
еді. Ол Яковлевтің сөзіне құлақ қойған жоқ. Дүрсіл шыққан көрші
бөлмеге ұмтылды. Дмитриев есігін ашып үлгірместен қатардағы
бөлмеге аула жақтан келіп, терезесіне басқыш қойып кірген
казактардың қылыштарын, нагандарын көрді, олар самсап шыға келді
де:
— Көтер қолдарыңды!—деді.
Дмитриев кейін шегіне берді, бірақ қолын қалтасына апарып
үлгіргенше таяу казактың наганды жұдырығы шекесіне сарт ете
қалды да, есеңгіреп барып қос қолдап жарға сүйенді. Екінші біреулері
əрі асып барып, екі қолын жоғары көтеріп тұрған Яковлевті де соғыпсоғып жібергенін бұл көрген жоқ.
СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
1
Ап-ашық күндерде де сахырада аяқ астынан қара құйын шыға
келеді. Шаңды, шөп-шелеңді бұрқырата үйіріп бойына жинап алып,
найзадай шаншылып құйын жүйткіп ауылға төнеді. Қарасынға
жақындаған сайын өршеленіп көң-қоқырды асты-үстіне шығара
қопарып, жолында кездескен жеңіл-желпі үйлерді жығып кетеді;
дүниені шашып, аяқ-табақты қиратып, айран-сүттің бетін қоқымға
толтырады; адамның беті-жүзін топырақ шаңмен қап-қара қылады;
ойда жоқ жерден мағынасыз əлекке түсіреді, кейде мая-мая шөптерді
төңкеріп тастап, шашып боратып, əлдеқайда ұшырып əкетеді.
Құйыннан өрт те шығады. Ал өрт үстіне кездессе оны үдетіп, ұлғайтып
қабындатып жібереді. Халық оны адамға қас жын мен шайтанның
əлегі, «түу пəлекет!» деп су шашып шығарып салады. Құлаған, қираған
заттарын орын-орнына жөндеп қайтадан қояды, шашылған нəрселерін
жинастырып жатады...
Аңсызда бас салған ақ казактардың əлегі үлкен бір апатты қара
құйындай болды. Қаланың асты-үстіне шығып, қанды бүліншілікке
ұрынды...
Көшелерде ерсілі-қарсылы жосыған ақ казактардан бой тасалап, таң
ата Əбдірахман дəрменсіз қолын салбыратып Сенная көшесіндегі
қырдан келген казактар тоқтайтын пəтерге жетті.
Бірақ ол жерде тінту, қудалау басталғаннан кейін ауладан-аулаға
жылжып ішкі жақпен дүкенші Сəлімгерейге барды. Хал-жайды айтпайақ түсінген Сəлімгерей сəл ойланып тұрды да:
— Паналайтын жер бар, склад қарауылшысы Камали қарттікіне
барамыз,— деп қолынан жетектеп Акчуриндердің ауласына енгізіп,
флигель үйдің арт жағындағы елеусіз, терезелері тұйық дуалға тиіп
тұратын кішкене үйге алып келді де, өзі ішке кіріп қожайынмен
сөйлесіп қайта шықты.
— Сенімді қарт, адал жан, осында аялдаңыз. Хауіптенбеңіз, ешкім де
келмес,— деді Сəлімгерей. Қалбаңдаған Камали қарт Əбдірахманды
таныс адамдай жайдары жүзбен қарсы алды.
— Мен сізді жақсы білемін, жоғары шығыңыз. Ғабдірахман мырза,—
деді қарт басындағы тақиясын түзей түсіп.
Жай ғана басын изеп Əбдірахмаы қарттың сөзін мақұлдағандай
шырай берді, бірақ өзі үндемеді.
— Мен сізді көрдім, бұрын да көрдім, Ғабдірахман мырза. Базарда
халайыққа сөз сөйлегенде көрдім, өте шаттанып тұрдық. Жамалетден
қарт екеуіміз, Сағиттің дүкені артында; арғы жұма күні,— деді сөзуар
қарт; сұйықтау шоқша сақалын сипап қойып.— Қаршық, шай қайнат.
Екі кісілік кішкене сəкіге отыра кеткен Əбдірахман аяғының ұйып
ауыр тартқанын, денесінің дел-сал болып қисаюға еріксіз бейімделе
бергенін жаңа ғана сезді. Бір тəулік бойы тізе бүкпей ұшы-қиыры жоқ
іспен, жанталаса қимылдаумен қатты шаршаған, талған тəн тамаққа да
қаратар емес.
— Рахмет, ақсақал, ешнəрсе де ішпеймін, əуре болмаңыз...
— Шай ішпесеңіз, тоқмаш ішіңіз. Қаршық, ысыттың ба, келтір
тезірек?!
Қалжырап қалғи бастаған Əбдірахманды кемпір-шал қояр да қоймай
дəмді етіп пісірген етті салмамен сыйлады. Тамақ ішіп болғанша қарт
тынбай сөйледі. Еңкейіңкіреген кəрі денесін пысық ұстап, қолдарын
сермей түсіп, сөзін қимылмен ұқтыра айтады:
— Сіз сол базарда, Сағиттің дүкені артында сөйлегенде бек
шаттандым. Жамали қарт мені түртіп қойып: «Вот настаящи біздің
кісі»,— деді. Ол да бек шаттанды. Неге шаттанбасын, бұл бай алпауыт
Макаровтар мен күллі Оралды билеген Карповтар мұсылманды адам
деп санамайды, орамда олардың балалары рисак салдырып,
мүсəпірлерді атқа таптатады, ондай жауыздарды халық обуздать
еткенді тілейді. Əне сен сөйледің, Ғабдірахман мырза, йоқ,
Ғабдірахман ебдəш...— Қарт Əбдірахманға жақындай түсті...
— Ей, алласы, қарт, саған не болған, ашауға да бермедің енді,— деді
кемпір.
— ...Қаршық, настоящи хуррият жаңа болды дедім үйгə келгəнсін.
Əлгі Ғабдірахман халыққа сөз сөйлəді Сағит дүкенінің артында,
базарда дедім. Бек тəмли сөйледі дедім. Гаспада йоқ, зорлық болми.
Атты казак, мужик, қазақ, татар бəрі бір правалы болады дедім. Miне
хуррият!— дедім. Қаршық: «Қайсы Ғабдірахман, тігі Салахитдин
абзинің Ғабдірахманы ма?» деп сұрайды. Мен оған: йоқ Қаршық, сен
ақылыңнан бүтіндей шатасқансың. Салахитдиннің Ғабдірахманы
толькі білетінің. Салахитдиннің Ғабдірахманы аршылған көкəни аши
да білми. Ол емес, Қаршық. Əлгі қазақ Ғабдірахман, кəдімгі Əйтиев
Ғабдірахман десем, ол: «Тігі қара Ғабдірахман ба?»— дейді...
Тарелкамен тамақ алып, бөлмеге қайта кірген кемпір:
— Йоқ, сен имении солай дедің, тігі қара Ғабдірахман ба? дедің ал,
мен: қара деп, мына мен де қара, сен де қара, қазақтың бəрі қара,
татарларда да бар қара. Хекмат қаралықта емес, ақылда бар хекмат.
Міне Ғабдірахман Əйтиев ақылды адам дедім...
— Ей, алласы, қарт, мен де айттым бит, ақылды кіші деп...
Əбдірахман мырс етіп күліп жіберді.
— Мен айттым, ақылды кісі аратор болады деп. Ғабдірахман аратор.
Бек жақсы сөйледің малай, Алла тауфиқ берсін...
— Алла, тауфиқ берсін,— деді кемпір де қосыла.
— ...Сол, енді, тауфиқ берсін,— деп соза түсті əңгімесін қарт.— Соңғы
кезде базарда да, Макар диірменінің түбінде де халыққа сөз
сөйлеушілер бек көп. Казак атамандары да сөйлейді. Олар: Россия!
Империя! деп əтеш көбік қышқыра. Ал біздің Ғабдірахман бұрын
һаманда қорлықта болған, езілген мұжықтар мен қазақтар, татарлар
мен башқырлар қол ұстасып теңдік алуы керек деді. Қаршық, мұның
қайсысы ғадалат сөз. Алпауытларны паддержат еткен дұрыс па? Əлде
мүсəпірлерді жақтаған дұрыс па?
— Əй, қарт, өзің білесің енді.
— Əлбетте өзім білемін, нашарларды жақтаған ғадалат, сен оны
жақсылап түсініп қой, Қаршық.— Əбдірахман қарттың шын пейілмен
құрметтеп, қалтқысыз мақтап, ойындағысын айтқанына іштей риза
болды. Бірақ ұйқыдан қалжырап, сөйлесуге шамасы келмеді.
— Абзи, көп рахмет. Айып болмаса, мен аздап аялдайын,— деді ол,
ас қайырып жатып.
— Жақсы болады. Жақсы болады.
— Рұқсат етсеңіз, ана сəкінің үстіне қисаяйын.
— Йоқ, йоқ. Кроватқа жатасыз, ана жаққа. Қаршық, кроватқа төсек
сал!
— Жоқ, абзи. Маған еденге салыңыз, ана пеш жанына, өйткені бөтен
біреу келсе бір господин жатыр деп ойлар.
— Пеш арты жылы, бек яхши,— деді кемпір ілесе, көрпе жастыққа
толы кровать үстін қорғағандай қуанған пішінмен.
— Егер мені бөтен біреу көріп бұл кім деп сұраса, Көпірлі-Аңқатыдан
товар алуға келген Акчуриндердің дүкеншісі, астық тиеуге көлік күтіп
жатыр дерсіз. Есімі Бəйес Махметұлы деген қазақ деңіз, ұмытпаңыз.
Бəйес Махметұлы,— деп Əбдірахман қартқа қарап күліп қойды.
— Түсінемін, түсінемін,— деді қарт қалбалақтап,— Бəйес
Махметұлы... Көпірлі-Аңқаты саудагері... Сіз Бəйес саудагерге ұқсайсыз.
Оның мұрты қара, жүзі де... Только шашы йоқ.
— Дұрыс, дұрыс, жүзі де қара...
Басы жастыққа тиісімен-ақ Əбдірахман қор ете түсті.
2
Марфа Быкова түні бойы көз ілмей шықты.
Сіңлісі Евдокия кешінде үйге отты мықтап жағып, ыстық тамақпен
сыйлап, пеш үстіне төсек салып беріп еді, бірақ бір түн, бір күн бала
ембеген емшегін сүт кернеп, сыздап жатқызбады. Оқтын-оқтын сүт
шаптыра берді. Қайта-қайта уқалап Марфа кеудесінен екі қолын
алмады. Оның үстіне күндіз қызумен білінбеген бүкіл дене қазір қол
тигізер емес, жіліншік сырқырап, аяқтың бұлшық еттері үзіліп
ауырады; қос табан, өкше тегісімен күлдіреп кеткен.
Сіңлісінің күйеуі үш жыл Герман соғысына қатысып, келгеніне бірақ жыл болған фронтовик еді, оның екі күн қатар ұстайтын безгегі
басталып, күйіп-жанып төр үйде жатыр. Анда-санда сандырақтап
қояды; сусынды үздіксіз ішеді. Іңір қараңғысында оған, диірменге
шақырып, жолдасы келіп кетті, бірақ оны Алексей Петров зорға танып,
басын изеп амандасты...
Дмитриевпен кездесіп, хатты оның қолына табыс еткеннен кейін
əйелдің көңілі жайласқандай болып, облыстық мекеме басындағы
үлкен əкім жəрдем көрсетеді, Игнатты босатуға көмектеседі деп сеніп
еді, бірақ қаланың астын үстіне шығарған түнгі ойран Марфаның бұл
үмітін күйретіп жіберді. Бұл оқиға оған аспан жерге түскендей əсер
етіп, қатты қорқыныш құшағына ендірді; үрейі ұшып, ол қайта-қайта
шоқынып, дұға оқи берді; кешегі қылышқа туралған жандай, қанды
қойыртпақ қарға араласқан, кесілген бас, ыңырсыған жан шұбатылып,
тізбектеліп көз алдынан тартыла берді...
Таң атқансын ол орнынан түрегеліп, киініп сыртқа шықты, көше
жансыз көрінді. Дұшпандардың қолында кеткен күйеуін, жалғыз
қалған кəрі енесін, алпыс екі тамырды иіткен сəбиін ойлап, ол қақпа
түбінде ұзақ отырып қалды...
Сай-сүйектен өткізе сарнаған əйел дауысы Марфаны селк еткізді —
ол орнынан ұшып түрегеліп, жүгіріп көшеге шықты. Қатардағы
көшеде біреуі басын қолтықтай көтеріп, енді екеуі белінен жəне екі
аяғынан құшақтап үш кісі бір өлген адамды алып бара жатыр. Өлген
адамның беті төмен қарап басы қисайып кетіпті де, екі қолы жер
тірейтіндей серейіп, сүйретіле салбырап барады.
Сарнаған əйел қақпадан жүгіре шыққан бойы өлікке жақындап келді
де, етпеттеп көшенің қарлы, мұзды, шоқалақты қатты жерін құша
жығылды. Оның сарнаған дауысы тұншыға, күңірене шықты.
Қасындағы қақпалардан көйлекшең жалаң бас, аяқтарына шабата
галош іле салған еркегі, əйелі аралас адамдар өріп шығып жатыр.
Үлкендердің ара-арасымен алға қарай жүгірген балалар, аз уақыттың
ішінде өлік көтергендерді халық қоршап алды. Терезелердің
ашылғаны ашылып, ашылмағандарының перделері түріліп, əйнекке
жабыса қараған беттер жыбырлап тұр.
Марфа етпеттей құлаған əйелдің қасына келіп басын көтерді,
сүйемелдеп оны орнынан тұрғыза бастады. Екі иіні солқылдап əйел
басын жоғары көтеріп алып, Марфаның бетіне қадала қарады: екі көзі
ұясынан шығып, бедірейіп кетіпті, мағнасыз төңкеріліп жан үрейі
ұшқандай жалтылдаған қарашық адам зəресін аларлық, үн салған
дауысы онан да өткен...
— Шиедей жанның ішіндегі бас көтерген жалғыз еркек... кімге
тастап кеттің бізді... Үй толған қу жетім... Өзектен өтерлік зарлы ащы
үн əйелдің кеудесінен жалынша қабындап шығып жатыр.
— Сен өлгенше мен неге өлмедім? Сорлы басым қалдың қайғырып...
Қайда барып күн көрем?..
Қолтықтай сүйемелдеп əйелді Марфа қақпаға жеткізгенде алдынан
бір əйел шығып құшақтап, үйге жетеледі. Əйел шашын жайып жіберіп
зар қақты.
— Жіберіңдер, мен де өлем. Қайдасың, Андрей... қайдасың,
бауырым...
Арғы жағын естуге де, бұл қанды өлікті көруге де Марфаның жүрегі
шыдамады, қақпадан тез кері шығып, ол кешегі Дмитриев отырған екі
қатарлы үйге, үлкен көшеге қарай жүгірді. «Тым болмаса Игнаттың бір
хабарын біліп кетсем...» деген ой оның екі қолтығынан демеп, аяғын
жерге тигізбей алға қарай ұшыра берді. Адамнан саябырлау,
танымайтын бір жіңішке көшемен кешегі өзі көрген үлкен көшеге
шыққанда көзіне алдымен екі жерде шоғырланған адамдар, тəртіпсіз
ерсілі-қарсылы шапқылаған атты əскерлер түсті. Таяудағы
шоғырланған адамдарға келіп ол шеткерірек тұрған бір əйелден:
— Дмитриев жолдас тұратын үй қайсы?— деп сұрады.
Əйел мұның бетіне таңданған пішінмен қасын кере қарады да:
— Қалада кім көп, Дмитриев көп. Қай жерде істейтін Дмитриевті
сұрайсың?— деп Марфаға ол қарсы сұрау қойды.
— Жаңа үкімет бастығы,— деді Марфа батылсыздау үнмен.
— Ə...— деді екінші əйел созып.— Əне, тыңда, ана адвокаттың не
айтып тұрғанын... түсінесің.
Ұзын қара бешпет сияқты жағасы ашық пальто киген, басында биік
қара қалпағы бар, кішірек келген бір адам əрбір сөзін дақпа-дақтап
ұғындыра, көптің құлағына жеткізе, жоғары көтеріп қағаз оқып тұр:
— Азаматтар! Атамандар мен генералдар жауыз Николай патшаны
қайтадан таққа отырғызбақшы! Қайтадан... түсіндіңдер ме?— деп қара
қалпақты жұртқа қарап қойды.— Қайтадан таққа отырғызбақшы.
Жұмысшы мен шаруаны, бүкіл халықты езіп келген помещиктер мен
капиталистерге қайтадан билік алып бермекші. Қайтадан билік...
есіттіңдер ме? Атамандардың қара ниетіне жол бермеңдер! Түсінікті
ме?..
— Түсінікті!
— Дұрыс жазған.
— Жауыздарға жол бермеу керек.
— Рақмет адвокат. Өркенің өссін!— деп шуласты жұрт.
— Менің сөзім емес, халайық. Бұл мына үндеудің сөзі. Соны оқып
тұрмын...
— Рақмет!
— Сендер оқып бер деп сұрағансын, оқып беріп тұрмын...
Топтанған халықтың деңінен өтіп бара жатқан екі əскери адам
аттарын бауырлай қамшылап, бұрылып келіп топтың ішіне кіре берді.
— Бұл не топ? Тара!
Тебініп-тебініп жіберіп, атпен омыраулата келіп біреуі: