Ақ Жайық - 01

(трилогия)

БІРІНШІ КІТАП
ТӨҢКЕРІС ҮСТІНДЕ
БІРІНШІ БӨЛІМ
БІРІНШІ ТАРАУ
1
Реальное училищені бітіретін Хакімнің қыс бойы араға күн салмай
барып тұрған жері медициналық курстың клубы мен Губернатор
көшесінің бойындағы биік басқышы бар жасыл қиықты əдемі үй. Кеш
болса ол клубқа Мүкарамамен билеу үшін барады да, жасыл қиықты
үйге қызды шығарып салады. Ол студенттер қалмай барып жүрген
съезде бір-екі рет болды да, қыз «скучно» дегеннен кейін бармай
қойды. Жатақ үйлердің ішіндегі, оқушылар клубтарындағы, көшедегі
қызу-қызу сөйленіп жататын сөздер мен пікір таластары оны аса
еліктірмеді. Көктемгі тасқын су арнасынан аулақ, шеткері ықтасында
жүзетін шүрегей үйректей, ол соңғы күндерде жолдастарынан бөлек,
қаланың биші қыздары бас қосқан жерде, сауық думан қызығында.
Бүгін жұма күні, ол екі қолын төбесіне қойып, кереует үстінде
шалқасынан жатыр. Тəтті қиялдарға елтіп жатыр. Кешегі күннің
бейнелері оның көз алдында, сол күйінде бұлжымай келіп жатыр...
...Мүсінді Мүкарама кадрильді айналып-айналып келіп, еркелеген
балаша мойынға асыла түседі. Жұмсақ білек. Хош иіс. Ыстық леп. Тағы
айналады, тағы асылады. Назды көз қарас. Ерке күлкі. Түннің əлдене
уағына дейін би, музыка, жалынды сөздер...
...Екеуі де сұңғақ бойлы, қолтықтасқан күйі кетіп барады. Көшенің
əдейі жарық жерімен жүреді. Қарсы кездескен парлар, тоқтасқан
адамдар екеуіне қызыға қарайды. Өзі əдемі, өзі келісті. Көңілде де,
жүзде де шаттың нұры жайнап тұр... Биік басқыш, үйренген орындық.
...Үйдегі үлкен айнаның алдында Мүкарама екі иініне кезек-кезек
көз тастайды. Арт жағынан келген Хакімді айнада көріп тұрса да
елемейді. Оң қолымен белінен орай ұстап, өзіне қарай икемдегенде тал
шыбықтай иілгіш қыздың сұлу басын сол қолымен демеп, мейір
қандыра сүйгенде Мүкарама қабағын еркелей керіп, мойнын теріс
бұрады да:
— Хакім, реальныйды бітіргеннен кейін Оралда қаласыз ба, əлде ана
Жымпитыңызға кетесіз бе? Аты қандай жаман!— дейді, əлде назды,
əлде мұңайған үнмен.
Хакім ойланбастан:
— Сізбен бірге жақсы қалада оқысам да, жаман қалада тұрсам да
менің жұлдызым төбемде,— деп тапқыр жауабына насаттанғандай
жымияды.— Неге жаман дейсіз Жымпитыны?
— Əдемі ат емес. Не деген сөз ол?
— Сөз біткеннің мағынасын тексеретін тіл ғалымы емеспін, Мүкəш.
Бізде ондай сөздер көп: Аңқаты, Шідерті, Бұлдырты, Өлеңті,
Қалдығайты, Қақпақты...
— Ой, ой-ой. Қандай көп, тарсылдаған ты-ты-ты... Күлкі. Екеуі де
мəз.
— Мүмкін Аңқалы, Шідерлі, Бұлдырлы, Өлеңді, Қалдығайлы шығар?
Кейін ғалымдар том-том зерттеулер жазады ғой «ты» мен «лы» ны
дəлелдеп.
— Сіз менің сауалыма жауап қайырған жоқсыз.
— Қайда қаласаңыз, сол жерде боламын. Алдымен институт бітіріп
алайын.
— Институт?— Қыз кенет ойланып қалды. — Доктор... Сіз ана
Жымпитыдан келген Ехлас докторды біледі екенсіз ғой. Красивый
сенен де... Сізден де көркем. Жоқ... Жоқ...
— Білемін, біздің елдікі. Сұлу кісі. Əйелі де сұлу. Баласы да сұлу
болуы мүмкін.
— Əйелі де, баласы да бар ма? — деді қыз таңданғандай.
Хакім «қызғанғандай бекер айттым» деп ойлады да:
— Жас. Бір жаста баласы. Бізге ағайын ол кісілер,— деп қойды анық
білетіндігін аңдатып.
Хакім де, қыз да бұл əңгімеге енді қайтып оралмады, үшінші бір
адамды əңгімелеу екеуіне де келіссіз көрінді.
Кереуетте жатып Хакім осының бəрін бір нүктесін қалдырмай
ойына тізіп, көз алдына бұлжытпай келтірді де, бірақ сол екеуінің
əңгімесі Ехлас докторға тірелген жерде ой көмескілене берді. «Неге
олай?» деген екіұшты дүдамал сөздер тілге оралды да: «Жоқ шəк
келтіруге болмайды. Арамыз айдай ашық, бұлтсыз. Шүбə, қызғану
сезімдеріне орын жоқ» деп қорытты.
Күншуақ: үйдің қиығы жіпсіп, сырт жақта терезе алдына тырс-тырс
құлаған тамшы: əйнектен көлденеңдеп еденге құйылған күн
шұғыласының ішінде майда тозаң қопарыла қозғалып, сапырылысып
жүр. Суық торғайлар тынымсыз шырылдап, терезенің кəсектеріне
тізіле қонады да, үрке көтеріліп жөнеледі.
Төсек үстінде керіле түсіп Хакім сол қырынан жатып терезеге
күлімдей қарайды. Оның ойына ауыл, осы сияқты март айының шуақ
күндерінде əйнектің сүмелегін қағып түсірген шақтар келеді: төлге деп
үй төбесіне шығарып үйген көк шөптің күн бетінде отырып, алыстағы
жолмен қыбырлаған жолаушыны күн ұзақ көзбен ұзататын, көкке
қарап құс санайтын бейғам балалық оралады, шешесінің «ұзын сарыға»
арнаған, құрт қатып пісірген, ауыз суын ағызарлық қышқылтым ащы
көжесі шұбар тостағанымен көз алдында тұрғандай... Еріксіз езу
тарттырады... «Сол тостағанмен көже ішіп отырғанымды Мүкарама
көрсе... ха-ха...ха...»
Сырттан жуынып келіп сүртініп тұрған жолдасы өзінен-өзі күліп
жатқан Хакімге жалт қарады да, аң-таң болып, тұрып қалды.
«...Төрт бөлмелі сырлаған қарағай үйде, аң кереуеттің үстінде
жататын қала қызы— қазан жақта қытыр-қытыр шөп жеп тұрған қозы
мен бұзаудың, ылғал бұрыштың, сары қидың иісі аңқыған балшық
землянкеде сынық айнаның алдында шашын тарап тұрса... Жоқ, ол
өмір енді алыстауы керек. Мүкарамамен қалада болуым керек...» деген
ой билеп, Хакімнің басы əңкі-тəңкі.
— Əй, Онеке, сен əлі жатырсың ба? Сағат тоғыз болды ғой,
шырағым-ау,— деді жұқа өңді, дөңгелек көзді, кішірек денелі
гимназист кіріп келген бойы Хакімнің койкасына жақындай беріп.
Хакім оны мойнын бұрмай-ақ дауысынан танып, терезеге қараған
күйі жата берді: гимназистің сөзін де, өзін де елемеген пішінде, қиял
теңізіне мықтап шомған. Хакімнің орнына əлгі сүртініп тұрған
жолдасы жауап берді.
— Отырыңыз, Əмір. Бүгін жұма, күндіз баратын жер, істейтін іс жоқ
болғасын жаңа тұрып жатырмыз. «Онекеңіз» немене тағы, түсінісуге
болмас па?— деді.
Хакімнің бірге тұратын жолдасы, мына гимназист Əмірдің тілі
ұшты, əзілқой жігіт екенін жақсы білетін, «Онеке» деген сөздің бір
қуақылық астары барын сезе қалды.
— Онеке демей, Евеке десе де болады, бəрібір, əйтеуір қыз-келіншектің пірі ғой.
— Уай, жаңа түсіндім... Евгний Онегин...— Студент екі санын
шапалақтай күлді.
— Балық жеген барқын, сен соңғы жаңалықты естідің бе? Макаров
пен Овчинниковке төтенше салғырт салыпты, кешікпей олардың
диірмендері мен заводтарын қазынаға алмақ. Буржойлар енді
«долойдың» ауылына баратын болар,— деп біржола бөліп жіберді
Əмір, Хакімнің ұштаса бастаған ойын.
— Мазамды алмашы, айналайын, онсыз да ойым онға бөлініп
жатыр,— деді Хакім қабағын шытып.
— Қыз мəселесін сен кореннойға жектің бе? Түсінікті. Түсінікті.
Айттым сəлем, Қаламқас,
Саған құрбан мал мен бас.
Айтары жоқ, жақсы қыз. Сүйріктей. Талай ашықауыздар кездескенде
есі шығып тұрып қалғанын өз көзіммен көрдім. Бірақ сені мына бізден
бөліп əкетіп жүрмесін. Түбектегі балықшының қосындай жағада
жалғыз шошайып қалсаң, үйленем деп жүргенде...
— Əмір, енді жетер. Сен-ақ қалжыңға тоймайды екенсің.
Сағынғаннан сені ойлап,
Келер көзден ыстық жас...
— Тіфу...
Сенен артық жан тумас,
Туса туар артылмас...
— Неге тоқтап қалдың? Айтып шық аяғына дейін.
— Жиылысқа бармайсың ғой, шамасы? Өзіне өзі мəз Нарцистей1
елжіреп жатқан мына түрің-ақ айтып тұр тəтті қиялға түсіп кеткеніңді.
— Менің бүгін елден келген адамдармен сөйлесетін жəне де басқа
толып жатқан шаруам бар.
— Алдымен Құрбановтікіне соғасың ғой?
Хакім теріс айналып жатты. Үндемеді. «Өздерінің қолынан
келмегенсін, мені күндейді» деп ойлады ол. Бірақ ашық ойлы, сөз
тапқыр, күлкіден ауыз жидырмайтын Əмір оның теріс айналғанына
қарамастан көптен бері ойына келіп жүрген сөзін əзіл, қалжыңға
араластырып айтып салды. Ол:
— Хакім, менің саған айтатын бір сөзім бар, осы қаладағы
чиновниктердің қызын қайтеміз? Кешікпей восемь черных, на ногах
топчущихся, с животом двенадцатьті2 бермей де қыз келеді. Ең абзалы
сəл сабыр етейікші. Өзіміздің қарабайыр шаруаның қара домалақ
қыздарын сауырынан сипап жүріп аламыз. Екеуімізге қолы сол
қарабайыр ғой,— деді.
Хакіммен мектептес Сəлмен Əмірдің бұл сөзіне тағы да сілесі
қатқанша күлді.
— Əмір, сенің қарабайыр, арғымақ, қаланікі, даланікі деп бөлуің əділ
емес. «Сегіз қарасыз» алатын болсаң қызды пародаға жіктеудің не
қажеті бар?— деді Сəлмен.
— Е, солай десейші. «Талассыз пікір жөнделмейді» дейді біздің
филологымыз. Сендер де сүйтіп, пəтерлеріңде тас бүркеніп жатып
алмай, бізбен айтысқа түссеңдерші. Мен қарабайыр деп шаруаның
қызын айтамын. Дүниенің тетігі шаруада... Заводта кеше митинг
болды. Дмитриев тамаша сөйледі. Сендер болмадыңдар. Міне оратор
деп соны айт. Бес жүздей адам жиналды. Жиналыстан кейін
жұмысшылар Дмитриевті қолдан қолға көтеріп əкетті. Бүгін
фронтовиктердің митингісі болады. Киініңдер, барамыз! Қызық
болады. Дмитриев сөйлеуге тиіс тағы да,— деді Əмір.
Хакім орнынан ұшып түрегелді де киіне бастады. Ол сөйлесіп
отырған екеуінің əңгімесін бөлген жоқ, сыртқа шығып келіп, жуынып,
таранып, костюмінің қылшығын тазартуға кірісті.
Хакім, əйда біз де барып қайтайық. Əмір митингке студенттер тегіс
барады дейді ғой. Сол жақтан мектепке соғып, тамақ ішіп қайтармыз,—
деді Сəлмен Əмірдің тілегін қостап.
Хакім көнбеді. «Елден келген адамдарға жолығамын» деп екеуінен
бөлініп кетті.
2
Жымпитыдан келген доктор Ехлас Шұғылов тілмаш Минхайдар
Құрбановтың үйіне түскен еді. Ол бірнеше күнге созылған земствоның
мəжілісіне баруға асықты, ертеңгі тамақты тез ішіп, алдыңғы бөлмеге
шықты да киініп болып:
— Көргенше сау болыңыз!— деді есіктен, от басында отырған
кемпірге қарап.
— Жолыңыз болсын! Обедке кешікпеңіз,— деді кемпір.
— Кешікпеуге тырысармын, əби.
Доктор сыртқы есікті жапқаннан кейін, кемпір:
— Міне, əдепті кісі. Көшеге шықса да қоштасып кетеді. Қайта
келгенде де есендеседі. Осы күнгі жастардан бір бөлек. Бек көргенді
адам,— деді үйінде жатқан қонақты мақтап.
Ызбайлы жас доктор кемпірге əдептілігімен ғана ұнаған жоқ,
мырзалығымен де ұнады. «Ақшаның қадірін» жақсы білетін əбиге
оның уыс-уыс жаңасы, ескісі аралас қағаз ақшаны тамаққа деп күнде
қалдырып кететіні жомарттық сияқты. «Бұл ақшаларға бір күндік
тамақ емес, бір жетілік тамақ келеді. Əтиі бай кісі деп еді, рас екен. Өзі
де жалақыны көп алатын шығар. Ақшаны пашкасымен санамай
береді» деп ойлайды кемпір есі кетіп, құны кете бастаған «Николай»
мен «Керенді» текшелей санап.
— Бик матур кісі, бигірак та матур. Осындай зор білімді кісілердің
қасында жүрсең де қор болмайсың... Төмен қарап, ыдыс-аяқтарды
жинап жүріп, кемпір бұл сөздерді өзіне айтқан сияқтанды: ол əмəнда
өзімен-өзі əңгімелескендей күбірлеп сөйлейтін.
Мүкарама бұрыштағы үлкен айнаның алдына барып шашын түзеп
жатыр. Минхайдар «Орал жаршысын» қарап отыр. Əрқайсысы өз
жұмысында, кемпірдің сөзіне елең етпеген тəрізді. Тілмаш газетті
шұғылдана қарап, бірақ тегіс оқымай, ақтық беттегі ірі əріптермен
шым-шытырық жазылған құлақтандырулардың ішінен əскер қызметін
атқаратын казактардың тегіс есебін алуға станица атамандарына
берген наказнойдың бұйрығын тұтас оқып шықты. Сүйтті де ол газетті
стол үстіне қойып, сол қолының бас бармақ тырнағын тістелеп, бірер
минуттай отырып қалды. Орнынан тұрды, бөлмесіне кетіп, киініп
қайта келді, əлдебір нəрсесі ұмыт қалғандай ойланып, сəл бөгелді де:
— Мүкарама, мұнда келші,— деп қарындасын кабинетіне шақырды.
— Не айтасың, əби?— деді қыз оның ізінше кабинетке ілесе кіріп
келіп.
Үй ішінің ұсақ əңгімесіне оңашалап шақырмайтын ағасының нендей
ниеті барын білуге тырысып, қыз оның бетіне тіктеп қарады: сұп-сұр
жүзінде өте салмақты пішін бар: жабылыңқы қабағының үстіндегі
жиырылған жіңішке сызықтар мен еріндерінің аздап жымқырыла
түскені етсіз бетіне қату рең беріп тұр. Көкшіл көздерінің астын
кіреукеленіп көлеңке басқан, мұны қарындасы шай үстінде көрген
жоқты, бейне түні бойы кірпігін ілмей шыққан адам сияқты. Оның
бойдақтығын есіне алып қыз ішінен: «Бір жерде сауық-сайранда болды
ма екен?» деп ойлады, бірақ түн бойы оның бөлмесінің шамы жағулы
тұрғанын өз көзімен көрген-ді.
Тілмаш терезе алдына барды да, Мүкарамаға бұрылып жүзіне тура
қарады, екі қолын айқара қусырып, түрегеліп тұрған бойы:
— Əти өлгенде сен жас едің. Сені өсіру, тəрбиелеу, оқыту деген
секілді міндеттер менің мойнымда қалды. Мұны өзің жақсы білесің.
Міне енді бұл зор міндет орындалып та келеді, сен қазір медицина
курсын бітірдің. Алайда бұл білім жеткілікті емес. Сен институтқа
кіруің керек. Бірақ қазір дүние түбімен төңкерілген, оқуға мүмкіндік
жоқ. Соғыс, азамат соғысы. Ұзаққа созылады. Сондықтан осы
мамандықпен қызмет істеп, алға бара берген жақсы. Мен саған осы
жөнінде ақылымды айтқым келді, қайда қызмет істеуді айтқым келеді,
— деді.
Адамды жалықтырарлық қоңыр үнмен алыстан бастап, ұзақ сөйлеп
осы мектепке кірерде де, онан кейін, оқып жүрген кезде де ағасы
«ақылын» талай айтқан-ды. «Сол баяғы ақыл» деп көшеге шығуға
асығып тұрған қыз іштей жаратпай амалсыз тыңдады да:
— Мен сіздің айтқаныңыздың бəрін орындаймын,— деп салды.
Сөйтті де ойланбастан аузынан шығып кеткен «айтқаныңыздың
бəрін орындаймын» деген үзілді-кесілді қортындыдан шошып кетті.
«Егер де маған ұнамайтын ақыл болса да көне беремін бе?» деген
шүбəлы ой келді, Белгісіз бір бұлдыр сезім оған: «Қалай да сенің ағаң
тілегіне қайшы келеді» деп тұрғандай. Ағасының қатал жəне өз
дегеніне көндіретін қайсар жан екені бұл ойын шиеленістіре түсті. Қыз
үрейлене бастады, құлағын сақтана тікті.
— Шуңа күрə, мен саған жақсы практика алатын жерді көздедім. Сен
мына біздің үйде жатқан доктор Ехласпен бірге істейсің, сол кісінің
қарамағында практика аласың. Бұл кісі зор хирург.
— Осы Оралда ма?— деді Мүкарама жұлып алғандай.
— Жоқ, Жымпитыда. Жақында, ол кісі қазақ правительствосының
министрі болуы да ғажап емес... Бұл саған жақсы емтихан... Во всяком
случае доктор Ехлас уездік больницаның қожасы. Алдында үлкен
перспективасы бар, шуңа күрə, сенің перспективаң да зор...
— Əби, сестра болуға зор перспективаның керегі қанша, мұндағы
қалалық больница да маған жарайды...— дей беріп еді қыз, ағасы оның
сөзін аяқтатпай:
— Сен жаңа ғана «айтқаныңды орындаймын» деп уəде бергенсің.
Менің ағалық борышым сенің қамыңды ойлау: моральдік,
материалдық жақтарынан да сенің қызметіңе мен жауаптымын,— деді.
Ағасының өктем үні қазір айқын шықты: «Рақымсыз мінезіңнен
əйелің де Түзтөбедегі əке-шешесінің үйіне қонаққа кетіп, келмей қалып
еді. Маған да əміріңді жүргізбексің» деп ойлады қыз. Ол ағасын тап осы
минутта дұшпан сияқты көрді, оған кенет бір жек көру сезімі пайда
болды. Бірақ ағасына ашық түрде қарсы тұра алмай, ішкі қатты
наразылығын сыртқа шығармауға тырысып, жүзін бұрып əкетті де:
— Көрмеген алыс түкпір, танымайтын адамдармен қалай барамын?
— деді.
Қыздың үні баяу шықты, дауысы дірілдегендей болды.
— Түпкір емес, жақын жер, уезд центрі. Онда да таныс татарлар көп.
Қара Уəлиге хат жазып жіберемін, сонда жатасың. Дауысыңды
дірілдететін сен бала қыз емессің. Кісі он сегіз жасында государство
қызметін атқарады. Сенің онда баруың басқа жағынан да аса қажет, бұл
əңгіме соңынан... міне осы... саған деген сөзім. Жарайды...— деді.
Қыз соңғы сөзге елең етті де, бірақ ешнəрсе айта алмай қалды, ағасы
кабинеттен тез шығып кетті. Оның алдыңғы үйде киінгенін де, сыртқы
есікті жауып, көшеге шығып кеткен дыбысын да Мүкарама естіген
жоқ, ағасының айтқан сөздерін бастан-аяң əбден түсінуге тырысқандай
қабағын түйген күйі терезеге қарай мелшиіп тұрып қалды.
Құрбанов үйден шығысымен ізінше кабинетке кемпір жүгіріп келді.
— Мүкарама, сен бар! Минхайдардың айтқан жерінен бас тартпа!
Ехлас доктормен Жымпиты түгіл Стамбұлға да бар! Ондай матур кісі,
е-ей...— деді ол сөзін аяқтамай.
Кемпірдің жүрісі де пысып кеткен, сөзі де ширақ шықты жəне арғы
жағында үлкен мəні бар сырды бүккен сияқтанды. Мүкарама оның
бетіне аң-таң болып қарай қалды.
— Хисапсыз бай дейді оның əтиісін... Өзі де бик жомарт кісі. Біздің
татарларда мұндай кісілер сирек. Только ана Ақчуриндер ғана.
Ақчуриндердің бəрі де үйлі-күйлі...
Кемпірдің сөзінен қыз көп нəрселерді аңғарып қалды... «Шынымен
бұлар мені осы докторға.. екеуі ақылдасқан... əйелі... баласы бар... жоқ,
мүмкін емес..» Оның көз алдына Хакімнің толқынданған ұзын қою
шашы, ер келбетті аққұба жүзі толыспаған, бірақ, тік ұзын бойы,
формалы қарамауыт бешпет-шалбары, киімі де, пішіні де— бəрі тұтас
келді.
— Білемін, Жас уақытта қиын... бірге билеп, үйреніп қалған,— деді
тағы да кемпір, қыздың ойын көзбен көргендей шамалап.— Ондай
студенттер көп кездеседі, ал ана доктор бақытты кісіге ғана кездеседі,
— деді ол енді қыздан ниетін жасырмай.
— Əби, мен сізден бақытты кісі сұрап тұрғаным жоқ.
Өз əниім болса ондай қатыны бар кісіні... баласы...
Сөзін аяқтамай қыз кабинеттен шығып кетті.
— Ей, жассың. Білмейсің,— деді кемпір оның ізінше.
3
Хакім келіп есік қаққанда Құрбановтікінен ешбір жан дыбыс
бермеді. «Бұл қалай, Мүкарама үйде болмаса да кемпір болуы керек
қой. Мүмкін емес Мүкараманың үйде болмауы. Уəделескен сағат—
алты. Ешбір дыбыс білінбейді. Ғажап». Аса қатты да емес, бір қалыппен
тықылдатып ол тағы да қақты. Үн жоқ. Сəлден кейін сенектің едені
сықыр еткен сияқтанды. Қозғалмастан, демін ішіне тартқан қалпы
тыңдап тұр. Жым-жырт. Əлде мысық па, соның еппен басқан дыбысы
ма? Ол енді қаттырақ қағып-қағып жіберді де есікке құлағын таңады.
Əлі дыбыс жоқ. Ақырын ғана есікті ішке қарай итеріп еді, болмашы
саңылау көрінді, бірақ кілтті ме, əлде іштен сұқпа салынған ба—
байқап болар емес. Берік жымдасқан ауыр көк есік өте нық. Не істеуге
білмей тағы да бірнеше минут тұрды да, Хакім биік крыльцоның
таянышына асыла есік жақ терезеден бойлап ішке үңілмекші болды.
Терезе əрі биік те, əрі таяныштан қашық: жерден де бой жетерлік емес,
бірақ үйдің забеліне шықса іште адам бар-жоғын байқарлық. «Не де
болса тəуекел» деп ол көше жақты бір қарап алды. Адам сирек,
алысырақтағы кісілер көрер емес. «Мына бір келе жатқан əйел өтіп
кетсін» деп ол сəкіге отырды. Орта жасқа келген əйел бұған назарын да
салған жоқ, аяғын салмақпен санап басқан күйі əрі асып кетті.
Мойнын соза забелдің үстіне шығып, терезеге үңілгенде Хакімнің
көзіне бұрыштағы үлкен айнаның ішіндегі Мүкарама түсті. Қыз
білегіне маңдайын сүйеп еңкейіп қалған, басы жарға тіреліп, жүзі
көрінбейді. Бұл қалай? Хакім терезеге жүзін тақай түсті. Жылап
отырған болуы керек, екі иіні жоғары көтеріліп селк-селк етеді,
айнадан ап-анық көрініп тұр. Терезенің алдына келіп қарап тұрып, тап
сол жерге отыра кеткен тəрізді. Хакім аң-таң болып бір минуттай
əйнектен бетін алмай қарап тұрды да, есік алдына келді.
Көшеден өтіп бара жатқан адамдар сезбесін деген пікірмен ол
басқыштың оң жақ сəкісіне отырды да, жай адам сияқтанды. Ойы үйде,
Мүкарамада. «Неге ашпайды есікті? Терезеден қарады... кəміл-ақ
қараған.. Əлденеге күйініп, жылап көз жасын көрсетпеу үшін ашпай
қойғаны анық. Мен жөнінде ме?.. Арамыз кіршіксіз, мұндай толқуға
ешбір себеп жоқ... Ағасымен ренжісіп қалды ма? Олай деуге осы күнге
шейін бірде-бір қатты ренішке кездестіретін араларында қыңыр
қабақтық байқалып көрген жоқ...»
Хакім қаншама тырысып, түрлі болжалға сайса да, ойы ешқандай
дəлелді пікір тауып бере алмады. Ол қалайда қызбен жолығып,
тілдесіп, неге ренжігенін өз аузынан білгісі келді. Бір жағы аянышты,
бір жағы жұмбақ бұл бір жайдың мəнісіне түсінбей қайтып кетуге оның
шамасы да келместей, ертеңге дейін тақаты да төзбестей. Есікті ол
қайтадан қақты, салмақпен қақты. Терезеден қарай қалса қыздың
көзіне түспейін деген ниетпен өзі есікке тақалыңқырап тұрып алды...
Тағы да бір-екі рет баппен қағып тыңдай қалып еді, ішкі есіктің
ақырын ғана сықырлағанын есітті. Қыздың жүрісі... Жүрегі лып-лып
ете қалды. «Құшақтап сүйіп алсам» деп ойлады ол сабырсыздана түсіп.
Бірақ есік тез ашылып кетті де:
— Сізге кім керек еді?— деді кемпір мүлде бейтаныс, бірінші рет
көріп тұрған адамдай.
— Əби, мен... Мүкарамаға жолығатын шаруам бар еді,— деп Хакім
кіруге ыңғайланды.
— Мүкарама үйде жоқ,— деді де кемпір қатал пішінмен жалма-жан
есікті жаба бастады.
Хакім қапелімде не дерін білмей қалды, бірақ есікті жаптырмау
ниетімен шынтақтай тіреп, қолын ішке қарай соза түсті.
— Əби, сіз бір минутқа ғана жіберіңіз, бір-ақ ауыз сөз айтып
шығамын. Терезеден көрдім. Мүкарама үйде, ана бөлмеде отыр...
Бұрын да əлденені күбірлеп сөйлеп, есікті зорға ашатын кемпір енді
өзіне бəле сала сөйледі.
— Есіктен, терезеден сығалап жұрттың үйіне сырттан көз салады
екен бұл əдепсіздер. Қыз үйіне келіп есік қаққан жігітті міне енді ғана
көрдім. Зорлап кіруге де ұялмас бұлар. Мүкарама шерлі, ешкімді үйге
кіргізуге қоспады. Тарт қолыңды, есікті жабамын. Кемпірдің сөге
сөйлегеніне Хакім тұтанып кете жаздады, бірақ əдеп сақтауға
тырысып, кешірім сұрай сөйледі.
— Əби, сіз айып етпесеңіз, мен есікті ұзақ уақыт қағып, ешкім
ашпағасын терезеден үйде кісі. бар-жоғын білу ішін қарап едім.
Мүкарама шерлі болса, кіріп халін білуім керек,— деді.
— Жоқ, жоқ, рұқсат жоқ...
Есіктің арғы жағынан үйден шығып, бері жақындаған қыздың
жүрісін Хакім аяқ басқанынан таныды; кемпірді ығыстыра есікті
итеріңкіреп, Хакім:
— Мүкарама, сəламатсыз ба? Мен бір минутқа ғана кіріп шығайын
деп едім, əби бөгеп екеуміз келісе алмай тұрғанымыз,— деді.
Қыз үндемеді, селқос пішінмен кемпірге мағынасыз көз тастап,
Хакімге қарады. Жүзінде «бəрі түсініксіз» деген шырай бар; бұрынғы
ыстық леп сөніп, құмартқан көз қарасы су сепкендей.
Хакім сасып қалды. «Шынымен ауру ма?» деп жүзіне тік қарап еді:
баяғы ең ілкі көргендегідей, ұзын кірпіктерін қақпастан көздерін
Хакімнен асыра қарап тұр, сол сабырлы тəкаппар пішін. Оң жаң
бетіндегі кішкене шұңқыршақ күлген кездегідей емес, тайыз, боларболмас қана білінеді. Астыңғы ерні аздап жымқырыла түсіпті де сəл
қабағын шытқан, көзге ілігер-ілікпес. «Бұл қандай өзгеріс?! Араға суық
сөз жүгіргені ме? Қандай?..» Бірнеше сауал оның басына бірден келді
де қобалжыған күйі:
— Сізге не болды?.. Бұл не өзгеріс? Мүкарама, не болды?— деді.
Бұл сұрауларға жауап берудің орнына қыз кінəлағандай:
— Мен сізге үйге келіңіз деген жоқ едім,— деді.
— Рас, клубта жолығамыз дедіңіз, бірақ келмеңіз деп те айтқан
жоқсыз. Сізсіз өткізген бір сағат маған бір жылдай, сондықтан көруге
асықтым.
— Жалғыз сіздің қалағаныңыз жеткіліксіз. Бұған менің көзім əбден
жетті,— деді қыз салқын лебізбен.
— Бұл не деген сөз, Мүкарама? Мен түсінбей тұрмын?..— деді Хакім
дауысы күңгірттеніп.
— Уақыт жеткенде түсінесіз...
— Бұлай тұйық сөйлегендей, кінə қоярлықтай менің жазығым жоқ,
Мүкəш.
— Мен ешкімді кіналамаймын, кінə өзімде...
— Сіз періште...
Сөзін аяқтатпай қыз кері айналды да, кемпір Хакімге көзімен ата
қарап есікті жауып жіберді. Хакім не істерін білмеді, ішке кіру керек пе,
əлде кері қайту керек пе? Ол əрі-сəрі күйде бір минуттай тұрып қалды.
— А, бала, сен маған келдің бе? Үйде кісі жоқ па екен?— деді Ехлас
доктор баспалдақтан жоғары көтеріліп келе жатып.
Хакім жалт қарады да қып-қызыл болып кетті.
Ие,— дей салды ол екі ұшты жауап қайырып.
— Отыр, отыр. Əңгімелесейік.
ЕКІНШІ ТАРАУ
1
Жуырда ғана басын құраған облыстық Совдептің ішінде де,
сыртында да қым-қиғаш талас-тартыс.
«Бұл реальный іс емес, аңғырттық аяқ алыс» деп бастайды Яковлев
сөзін. Исполкомның қаншама мəжілісі болса да, ол мəжілістерде не
мəселе қаралса да Яковлевтің «бұл реальный іс емес» демей қалған
жері жоқ. Кешегі мəжілісте тағыда жер мəселесі жөніндегі съездің
қаулысын іске асыру шаралары сөз болды. Сонда да ол сөзін ақылгөй
ағаша жұмсақ бастап жорғалата сөйледі. «Буынымыз қатып, бұғанамыз
бекігенше ауырдың үстімен, жеңілдің астымен жүріп қарсы тарапты
мақтамен бауыздасақ...» деген еді. Оның жаймашуақ сөзі үстінде
исполкомның оқу-ағарту комиссары болып тағайындалған учитель
Червяков орындығын қозғай берді, қабағын шытты, қайта-қайта
председательге қарады, ақырында шешеннің сөзін бөліп:
— Яковлев жолдас, «он мың десе шабындық, егістік жерімнің тоғыз
мың тоғыз жүзі артық екен, кəне, соны өлшеп алыңдар» деп алпауыт
Овчинников өзі келіп айта ма?— деп сұрады, зілді кескінмен.
— Мен олай дегенім жоқ, мен ушықтырмай жараның аузын уақыты
жеткенде ашу керек дедім...
— Бұл теңсіздіктің— осы əлеуметтік жараның əбден пісіп, аузы
ашылғанына көп уақыт болды, өзегін суырып тастамай дүмбілез
қалдырып келген мына сіз сияқтылардың сөзі мен ісі.
— Мұныңыз түсінбеу, құр демогогиялыққа салыну... тап тартысы
қиын тартыс...
— Пролетариат үстемдікті өз қолымен алады, оған билеу тізгінін
помещиктер мен капиталистер басын иіп, тағзым етіп ұсынбайды...
Бұл екеуінің айтысқа айналған бір-біріне қарама-қарсы шəлкес
пікірін исполком председателі Дмитриев əрілетпей, Червяков сөзінің
əрі дəлелді, əрі батыр екенін аңғартып өтті де, бірақ кекесінсіз кең
түсінуге жол ашқан еді. Ал бүгінгі сөзін де Яковлев тағы: «Бұл
реальный іс... емес» деп бастады.
Орынбор Совдепінің председателі Цвилинг түнде Дмитриевті төте
телефонға шақырған еді: ол Орал Войскосына бір тəулік срок ішінде
Совдепке бағын деп талапты шарт қойған болатын. Қазір
председатель Дмитриев исполкомның мəжілісін шақырып, осыны
мəлімдеп, таяу уақыттағы істер жөнінде кеңесіп отыр. Бұл хабарға
қуанышты жүзбен жайнай сөйлеген. Червяков:
— Наказной атаманға елші жіберіп, жауабын тездеттіру керек, —
дейді...
— Қырын қабақ көршінің енді қоржынын тезірек бөктертіп, іргесін
аулақтатқан жөн шығар,— деп Əбдірахман Əйтиев көзінің астымен
Яковлевке қарап қояды.
Оты аз жағылған, қоңыр салқын бөлме. Іші кең, мебельсіз. Отырған
бес-алты адам төрдегі председатель үстелінің айналасында, ертеңгі
салқынның бұйықтырған ызғары ешкімді де шешіндірмепті — бəрі де
киімшең отыр. Яковлевтен басқасының кейбіреуі шолақ қара былғары
күрте киген, кейбіреуі көнетоз сұр шинельді, бастарындағы былғары
тысты құлақшын-фуражкалары мен құлақшын-бөріктерін де
шешпепті. Ал Яковлевтің үстінде қызғылт түсті драп пальтосы,
басында қара қалпағы, аяғында галошы, қара бəтеңкесі бар.
Ешнəрсеге тез толқымайтын, бірқалыпты адвокаттық пішінмен
Яковлев мына Дмитриевтің сөзін де, исполкомның басқа мүшелерінің
пікірлерін де самарқау тыңдап отырды да:
— Орынбор Совдепінің Войско үкіметіне жасаған қысымы мен
қойған шарты — саяси тəсіл, бірақ мұнан біздің қолымызға тиетін
реальный күш пен құрал жоқ. Войско үкіметінің қол астында əскер
тəртібіне үйренген, шетінен қылыш пен найза ұстай түрегелетін бас
кесер казачество тұтас тұр. Қазірдің өзінде де генералдардың
қарауында екі полкқа жуық қарулы əскер жинақталған. Ал бізде не
бар? Бізде құр талап пен игі тілек қана бар. Қарсыласуға, табан тіреп
тартысуға шамамыз келмейді, — деді.
Ол төмен қарап отырып сөйледі де, алдында жатқан қағазды
қарындашпен мағынасыз сызғылай берді.
— Сонда не істеу керек, сіздің ойыңызша?
Яковлев басын кенет көтеріп, Дмитриевке тесіле қарады да, жалмажан бетін терезеге бұрып əкетті. Екеуіне кезек көз тастап отырған
Əбдірахман Дмитриевтің шаршаған реңді қой көздерінде ұшқындаған
бір от барын байқап қалды.
— Не істеу керек екенін жақсы білесіз, Дмитриев жолдас. Қалған
жолдастардың да іші жақсы сезеді, егер тағы да қайталау керек болса
қайталайын: қазір бізге іс емес, мұнан пайда аз, зиян көп. «Облыстық
Совдепке бағынасың, жүздіктеріңді тарат, өздерің граждандық
əрекетке көш!» — деп бұйрық беріп көрші, олар сонда не істер екен?!
Бас салып бəрімізді тұтқынға алады, сонсоң Совдепті тартып жібереді
де қысымды қатайтады. Активті соттайды, асады, атады. Тегіс жоқ
қылады, — деді де столды саусақтарымен баяу тықылдата бастады.
Дмитриев орнынан
көкшілденіп кетті.
асығыс
түрегелді,
оның
сұрғылт
жүзі
— Облыстық Совдепке бағын, өкіметіңнің тұқымын құрт, Войскоңды
тарат деп Мартынов, Михеев, Емуганов, Акутин генералдарға
əлдеқашан айтылды, съездің осындай қаулысы болды. Ақ генералдар
мен елірген атты казак байларының қытығына тиеді екен деп,
революция туғызған Совдепті мен мына столдың ішіне тығып қоя
алмаймын жəне олардың қолында жүздіктер бар екен деп съезд бен
облыстық атқару комитетінің белгіленген шараларын жүзеге асырмай
қол қусырып қарап отыруға, күштің теңелуін күтуге уақыт жоқ, уақыт
болса да мұндай қылмыс жасауға пролетариат алдында менің правом
жоқ. Бұл бір. Екінші — тұтқыннан қорықса большевик партиясы
əлдеқашан тарап кетер еді, немесе Керенский сияқты əпжылан
социалистермен баяғыда келісім жасар еді. Сөйтіп жұмысшының
құлдық қамыты мойнынан, шаруаның қайыршылық шəркесі аяғынан
түспес еді. Жоқ, революция алдында мұндай былқылдақ саясат пен
ымырашыл бықсық əрекет жүргізуге жəке мұндай қылмысқа
басқаларды итермелеуге менің ұжданым бармайды,— деп Дмитриев
басқалардың жүзінен достық шырай іздегендей, отырғандарды
көзімен тегіс сүзіп өтті.
Отырғандар жағалай бас изесті, Оң жағындағы Червяков:
— Дмитриев, Əйтиев, Черзяковтар түрмеге отырса отырсын, бірақ
олардың соңынан ерген мыңдаған тілектестер мен активтер бар,
рухани сүйеніш — көпшілік бар. Жұмысшы өкіметі бастаған үлкен
Ресей бар. Ендеше дұшпанға позициямызды жарты ширек те
ұттырмаймыз. Орынбор Совдепі бір тəулік ішінде бағын деп шарт
қойған екен ғой, міне, Войско басшыларынан сол шарттың
орындалуын талап ету керек,— деді.
— Əңгіменің логикалы түбі осы ғой, — деді кəрі юрист Бақытжан
Қаратаев. Басқалары:
— Дұрыс! — деп жамырай мақұлдасты.
— Сөйтіп, жолдастар, мені ымырашыл деп таптыңыздар ма, əлде
қорқақ деп бағаладыңыздар ма? — деп сұрады да Яковлев жауап
күтпестен:— жоқ, мен қорқақ болсам екі рет түрмеге отырмаған болар
едім, царизмнің тамырына балта шапқан көптің бірі Яковлев, келіскіш
Яковлев жоқ, революционер Яковлев бар. Осындай орынсыз ат қойып,
айдар тағудың, құр шешенси берудің не қажеті бар?— деді қызарып.