Ақ Жайық - 36

жақта ұрыс күшейіп кеткен көрінеді, біздің елдің үстіне келіп жүрмесін
бұл ылаң. Зеңбіректің бір оғы түскен жер тып-типыл болады дейді.
Жым-жылас етіп кетіп жүрмегей мал мен жанды,— деп уайым білдірді.
— Уайымдауға ерте əзір, Ақа.
— Ертесін ерте ғой. Сонда да жаман айтпай жақсы жоқ, хажы
тұнжыр... Мен сонан қорқамын. Сырын аша бермейтін адам ғой.
Бірдемені біліп, қатын, бала-шағаны үркітпейін деп іштей уайымдап
жүрмесе!
Əркім əртүрлі топшылады, бірақ Жүністің сырын ешкім аша
алмады. Ол Қара Обадан келген жиен жігіттің əңгімесінен кейін біраз
серпілгендей болды. Болысқа аттанысты ол табанды жəне алғыр түрде
бастады. Бірақ қабағы жадырап, көңіл жазы ашылмады... Қайта күздің
ашылмайтын ызғарлы бұлтындай барған сайын түнере түсті...
2
«Нағашы жұртына сəлемдеспекші» болып Қара Обадан ерген
Оразды Қажымұқан күн бата ортадағы ауылға алып келді.
Ауыл алдындағы Қисықсайдың қабағына шыға келгенде, алқаптағы
кешкі ауылдың сырт көрінісі көз алдына тұтас тартылды: бестен,
оннан шоғыр-шоғыр болып бейне бір өреге жайған құрт сияқты
жағалай тігілген киіз үйлер, көзді жерге түсірмей жапырлап тұр; сай
мен өзен арасы аса алшақ емес, екі шақырымдай-ақ енсіз ойпат, бірақ
өте ұзын, о шеті мен бұ шетіне көз жетпейтін құйқалы теп-тегіс сала,
сол саланың ұзына бойына қонған ел өте етекті көрінді. Бұрын бұл
елдің жайлауын көрмеген Ораздың көзіне сол көп ауылдың үстіне
кешке салым қыбырлаған қарақұрым мал симай жатқан сияқты. Жəне
малмен аралас аттылы-жаяулы адам аяқ алып жүргісіз, үйді-үйдің,
ауыл-ауылдың арасына лық толы. Тіпті жаяу қатынасарлық жерге де
ат мініп барып қайтатын сияқты.
Жүніс жігіт жинап Қаленді босатуға аттанатынын жариялағаннан
кейін, ел жігіттері тəуір деген бір-бір ат айғырын қолға ұстай бастағанды. Бұл кез жəне ораза айтының қарсаңы еді. Айт мейрамында мүшеге
шабатын, бəйгеге қосатын жүйріктерін кешке қарай мініп түсіп таң
асыратын шақ, бəйге аттарына сүт беріп, күндіз жабулап жүргізіп, түн
жетектеп отыратын кез-ді.
Нұрым саяқтағы кер атты ұстап мініп өзіне жаратып, жүйрік
қаракөк биені Хакімге арнап, суыттырып жүрген. Бүгін ол қаракөк
биені мініп шығып, молалы тоғайды бір айналып, Сүлейменмен бірге
үйге қарай келе жатты.
Сирек құлындайтын жіңішке қаракөк бие əрі жүйрік, əрі сұлу жылқы
— жұмыр жон, тұрқы ұзын, қазақтың байырғы жылқысындай емес,
қамыс құлақ, құлын жалды жануады. Аяңына жанындағы ат бүлкілдей
еріп отыратын. Екі-үш таң асып, бүгін тағы біраз жер желіп денесі
қызып алған бие аяғын өте жеңіл басып, ауыл сыртында көлбектей
берді. Жіңішке қаракөк биені аяңынан да, көлденеңдей бергендегі есік
пен төрдей тұрқы мен шұлғып тастайтын əдемі басынан да жұрт
алыстан танитын.
— Анау қаракөк биелі Жүністің үлкен баласы, дəу де болса айтқа
қарсы ат жаратып жүр. Қасындағы Сүлеймен болуы керек, үзенгіге
шіренуі сол сияқты,— деді Қажымұқан қасындағы жолдасына.
Ораз бүтін ауылды көзбен тұтас орап, қай жерде қандай байдың
ауылы барын сыртынан өлшеп, пішіп, туған нағашысы кедейлеу молда
Мерғалидің үйін шамамен «анау-ау» деп келе жатыр еді, ол
Қажымұқанның сөзіне жауап қайырмастан:
— Менің Мерғали нағашымның үйін шамамен табуға болады.
Ұмытпасам, Нығмет қой олардың бай туысқаны. Анау жалғыз отырған
үлкен үй сонікі болу керек, алға қарай шығыңқырап қонған, көрдің бе
басқаның үйлерінен озық бөп-бөлек, шаңсыздау тепсеңге тіккен үйін.
Міне, əгəр осы үй Нығметтікі болса, сол жағындағы кішірек екі қоңыр
ала үйдің бірі Мерекеңдікі. Баяғыда бір келгенмін, оған алты-жеті жыл
болып кетті. Таптым ба?— деді Қажымұқанды иығынан ұстап сілкіп
қойып.
— Жиенжан, сенің табатыныңды мен баяғыда білгенмін. Саған
басшының керегі жоқ, тек қосшы бола берген жөн. Екі қоңыр ала үйдің
Нығметтікі жағындағы Сүлеймен дейтін салт атты, салбыр қамшы,
өзіңе айтқан ер көңіл жігіттікі. Өзі ана келе жатқан ұзынкөк биенің
жанындағы. Ал, шеткі қоңыр ала үй сол өз нағашыңдікі. Өздері қызық.
Мына Сүлеймен мен Нығмет байды айтамын. Нығметтің малы бүтін
алқапқа симайды. Екеуі бел немере, Нығмет Ақботаның баласы,
Сүлеймен Нарботаның баласы. Ал Сүлейменде өмір бойы бір сиырдан
артық мал болып көрген емес. Мінетіні Нығметтің бір биесі — оны да
жұрттан ұялғанынан берді-ау деймін, түгі жоқ немере інісіне. Сонда да
Сүлеймен Нығыметтен кедеймін деп ойламайды, ат үсті сонікі, ойынсауық сонікі, жиын басы сонікі. Үйінде төсеніп жататын көрпесі жоқ,
бірақ барсаң мал сойып береді. Сиырының бұзауына ауыстырып алса
да, қарызға алса да, ұрлап алса да, жырлап алса да тоқты сойып
сыйлайды. Қызық жігіт. Қазір келеді, бізді көрді... Қасындағы
Нұрымды ала келсе тіпті көрім болар еді, өлең айтқызар едік...— деді
Қажымұқан.
— Нағашы, Жүністің үлкен баласы болғанда Хакімнен үлкені ме?..
Əлде тентек ағам бар дегені ме?.. Імм... келсін, келсін,— деді Ораз.
— Тап өзі, түбі жоқ өлеңші. Өздері бір дегдардың тұқымы: бірі
өлеңші, бірі оқыған. Əкесі болса анау — өзі батыр, өзі би, ең қымбатты
жағы — болғанынша ақылды адам, əділ адам. Осы хажының мен
жарлыға жамандық істегенін, ағайынды ренжіткенін көргенім жоқ...
Əне, бізді көрді. Бермен қарай ойысты. Сүлекең көрмес пе?
— Елдеріңіз қалың отырады екен жəне малды екен. Мынау не деген
мал! Түу, ғажап! Өзен жақ бет те, қыр жақ бет те қаптаған қой мен сиыр
ғой. Жылқы қазір болса болмаса да қырда. Түйе де. Біздің ел мұндай
емес. Əрі аз ел жəне кедей ел. Кəсіп қылып күнелтеді көпшілігі. Байы
бірен-саран. Мына Нығметіңіздің қанша қойы бар?
— Осының қойын кім санаған! Мың жарым болар. Ал, мұның
байлығы жылқы ғой. Сонау Сырымшыққаннан бергі алқапты Нығмет
пен Қодамбайдың жылқысы ғана алып жатады. Ауылға тек байлайтын
бие, екі айғыр үйір-ақ жылқы келеді. Біздің елдің ең байы Шұғыл мен
осы екеуі ғой. Басқалары шамалы. Біздің Орынбек, Жұманияз
дейтіндерімізде жылқы үш-төрт жүзден ғана, қойлары да шамалы,—
деді Қажымұқан жас жігіттің таңданғанына онша көңіл бөлмей.
— Азық үш жүз, төрт жүз жылқы болса!..
Бұлар Мерғалидікіне жақындап қалды. Сайдың қыратынан бергі
тепсеңнен боз жусанның пияздай қышқыл иісі мұрынды жарып,
қолқаны кеулеп кетті.
Кешке қарай күн қоңырқай тартып еді, бірақ жаңбыр жаумай, төніп
келген қара бұлт жыртылып-жыртылып тарап кеткен болатын. Қазір
кешкі бір тымық кезде батқан күн аспанға əдемі сəуле шашып
жіберген. Қотанға иірген бұп-бұйра мəліш қойлардай шоғырланып,
аспан еңсесінде бұдырмақ шарбы бұлттар дүрмектеліп қалыпты да, ал,
ақ сарғыш сəуле оларды орнына өргізіп, бірте-бірте ыдыратып,
бозғылдандырып бара жатыр.
Ораз сəлем беріп үлгіргенше, жасы үлкен болса да Сүлеймен оларға:
— Ассалаумағалайкүм, Уаһа! Жиен, аман-есен бе? Үй ішіңіз тегіс
аман ба? Кəне, біздің үйге қарай. Қажеке, біздікіне түссін. Белкүллі,
өзіміз оңаша отырып сайрандаймыз. Шалдарға сəлем беріп шықса
болды. Өздерінің аузы берік. Ренжімейді. Бұр, Қажеке, аттың басын,
бұр!— деді Сүлеймен.
Қажымұқан мен Ораз бұлармен амандасып, азырақ тоқтап тұрды да,
ақыры Сүлеймен болмағаннан кейін, ат-арбасын Сүлейменге беріп,
өздері Мерғали молдаға сəлем беріп, амандық сұрасуға кірді.
Кешікпей-ақ Сүлейменнің үйі əңгіме-кеңеске құмар қара сақалдар
мен өлең-жыр тыңдауды аңсаған қара мұртты жігіттерге лық толды;
үлкендермен аралас балалар да қаптады, есіктен, іргеден сығалаған
жас келіншектер мен қыздардың да қоңыр көздері жылт-жылт етіп,
шашпау, шолпылары сылдыр-сылдыр қақты.
Көп ұзамай-ақ:
— Толға, Нұрым, толғап жібер. «Үш қиянды» айт, ана жиеніне.
Нағашысының күшін көріп кетсін, белкүллі,— деді Сүлеймен
домбырасын Нұрымға ұстатып.
Нұрым домбыраны алып, құлағын аздап қана бұрап, шертіп қалды
да:
— Мынау, сыңғырап тұр ғой, Сүлеке,— деді.
Жұрт Нұрымды қаумалай түсті.
— Уа-а-а,— деп бастады Нұрым кеудесін керіңкіреп, басын жоғары
көтере түсіп:
...Уа-а,а
Жайықтың бойы жайлы қиян,
Еділдің бойы елді қиян.
Маңғыстаудың бойы малды қиян —
Адыра қалғыр үш қиян!
Үш қиянның мына бойынан
Талай жұрт жосып жол салған,
Көшудің жолын мол салған!
Түндігін түнде түсіріп,
Іңірде сүтін пісіріп,
Жас балаға ішіріп,
Түні бойы дүрлігіп,
Теңдеп буып мүлігін,
Төртке бөліп түлігін,
Таң ата иесіз жұрт қалған,
Өреде жайған құрт қалған,
Қаңғыған жалғыз ит қалған.
Жеті жұрттың кеткен жер,
Адыра қалған неткен жер!
Ердің соңы Исатай
Ерліктің туын тіккен жер —
Жауды басқа тепкен жер,
Махамбетін ертіп ап,
Жəңгірге шеп құрған жер.
Жасқұстың арғы тұмсығы
Қамал етіп тұрған жер,
Уа, дүние-ай, қапыда
Санын батыр ұрған жер!
Қабыршақты Қарасу
Үйрек пен қазын атқан жер,
Ханнан бермен ығысып,
Шатыр тігіп жатқан жер.
Көпірі жоқ Ақ Жайық,
Атын жалдап өткен жер.
Мұз үстінде от жағып
Ала қыстай кезген жер.
Жылы төсек, ақ орда
Жар қойнынан безген жер.
Қара қазан, cap бала
Қамы үшін қайғы татқан жер,
Өкінішке батқан жер,
Уа-а-а, батқан жер!
— Е, уай де!— Уа, шіркін!
Семсерін сермеп айқайлап
Бір жол жүзін кескен жер,
Көк сүңгісін оң сілтеп,
Жау кеудесін тескен жер.
Ақ табан ат жануар
Сүрінбес тұяқ бола ма,
Қапыда орға түскен жер.
Биден пəтуа таба алмай,
Ханнан кегін ала алмай,
Ақ ордасын бұзып шаба алмай,
Тайманның батыр баласы
Торы ат басы тауында
Сүйтіп бір
міне, уай, сол заман
Қаза бір тауып, уай,
қалған жер.
Жұрт ду етті. Біреулер көзіне жас алып теріс айналды, біреулер
тамағын кенеп қалды. Енді біреулер:
— Уай, шіркін десейші! Ұл ғой Исатай!
— Дегеніне жетпей кеткен арыстан!
— Қарадан туған хан ұлына бергісіз сабаз!
— Өркенің өссін, Нұрым. Айналайын, тағы да сілте! Тағы да, тағы да.
Көп еді ғой сенің термең.
Ораз ұшып тұра келіп Нұрымның қасына жетіп барды.
— Уа, нағашым, жарайсың. Кəне, бетіңнен бір сүйіп алайын...— деп
Нұрымның мойнынан құшақтады.— Айналайын, айтыңқыра. Мынау
өзіңнің толғауың ғой. Əй бəсе, менің көрген түсім түс болса, осылай
болу керек жігіттің серпуі. Аяғы қалай? Аяғы болмаса Махамбеттің
өзінен сілтеп жіберші. Ана бір топ жігітімен Исатай қақаған қыстың
ішінде Ілбішіннің тұсынан өтіп, елсіз далаға түнеп, таңертең
бүгежектеп тоңып, орнынан тұра алмай жатқанда жігіттерге дем беріп,
Махамбеттің ауызша шығарып жібергенін айтшы,— деді.
Ораз енді Нұрымды қарақшыға жақындаған аттай көтермелеп, нақ
жанында тізерлеп отырып алды.
— Мен оны білмеймін ғой, жиенжан. Білсем саған айтпағанда кімге
айтамын,— деді Нұрым шын пейілді, ақжарқын жүзбен. Өзі тағы да
кеудесін көтеріңкіреп, қанатын қомданған бүркіттей желпіне түсті.
— Білмесең өз термеңді айт! Бізге, белкүллі, өзіңдікі де жетеді,—
деді Сүлеймен тершіген омырауын аша түсіп. Нұрым азырақ ойланды
да:
— Басқа біреуін айтайын,— деп айқайлап əндетіп, бұрын өзі көп
айтпайтын Махамбеттің бір ауыз өлеңін айтты:
Атадан туған аруақты ер
Жауды көрсе жапырар,
Үдей бір соққан дауылдай,
Жамандарға қарасаң,
Малын көред жанындай.
Жүйрік аттың белгісі—
Тұрады құйрық, жалында-ай.
Айтып айтпай немене
Халық қозғалса,—
(Уа, жиенжан) —
Тұралмайды хан тағында-ай.
Ай-ай.
— Не дейді, не дейді? Хан тағында тұра алмайды дей ме? Қайта
айтшы, Нұрым нағашы, мен бұл өлеңді бірінші рет естіп отырмын. Бұл
да Махамбеттікі ғой,— деп Ораз қолқа салды.
Нұрым өлеңнің соңғы төрт жолын жаяулатып айтып, домбырасын
ақырындап шерте берді.
— Міне, міне,— деді Ораз, үйдегі қалған адамның бəрін бір жерге
жиыстырғандай қолымен айналаны орай көрсетіп — Махамбет өлеңі
екені үдей соққан дауылдай орап алғаннан-ақ көрініп тұр. Батырлығы
мен қайраттылығы жалындап тұрған жоқ па, айтшы нағашы? А, солай
емес пе? Дəл айтпай ма? «Халық қозғалса, хан тағында тұра алмайды»
дейді. Тап бүгінгі күнге де арнап айтқан, қараңдаршы! Бүтін қара халық
табан тіресіп қатар тұрса тыпыр еткізбес, хан, сұлтандарыңды! А,
солай ма, нағашы? Əулиенің лебізіндей ақиқат сөз!
Сүлеймен оны қостап:
— Дұрыс, дұрыс. Нұрым өлеңнің, белкүллі, марқасқасын тауып
айтады. «Қыз Жібекті» біледі. Ал, «Қырық батырды» жыр қылса,
Қалекешіңнің өзінен артық, үш түнге таусылмайды, белкүллі, бұлақ,—
деді.
«Қыз Жібек» те жақсы, алайда, мынау теңдесі жоқ асыл сөз ғой.
Қарашы, қайраты мен даналығы қатар тұрған жоқ па! Бұл нағыз көк
найза өлең, халыққа арнап айтылған, жетпіс жыл жер астында жатса
да, жасуды білмейтін шын алмас! Жарайсың, нағашым! Өлеңді көптен
айтып келесің бе?— деп сұрады Ораз, Нұрымды арқасынан қағып.
Нұрым ақырын езу тартып, домбырасын ермек етіп қаға берді,
жауапты Сүлеймен қайырды.
— Бала кезінен өлең айтып келеді. Нағашысы сері болған адам,
өнерлі сойдың тұқымы. Белкүллі, түпсіз ақын. Айлап, жылдап елден
кетіп қалатын да уақыттары болады,— деп күлді ол.
Асан мен Қажымұқан да Сүлеймен сөзін демдей түсті.
— Суырып салма ақын. Жиын-тойдың жанын кіргізіп жіберетін
жайсаңымыз ғой,— деді Қажымұқан.
Асан оған басын изеді. Бұл екеуі өзара сөйлесіп күбірлесе қалды да,
бірақ Ораз олардың сөзіне құлақ тоса қоймады, оның бар ойы мен
назары бір Нұрымның басында ғана болды. Бұл өлеңінен жалын
шығып тұрған ақын-жыршы оған ойламаған жерден кездескен қазына
сияқтанды.
«Мына Нұрымды Жанша жігіттерінің арасына апарып қойсаң не
болар еді! Өлеңіне аузын ашып, көзін жұмып шұлғыр еді де, ақын
қалай ұйытқыса көп солай толқыр еді. Егер де қарсы үгіт-тастайтын
өлең болса?! Еріксіз жиналған қазақ жігіттері қарасабындай іріп
жөнелмей ме? Қақ ортасына тастап жіберген зеңбірек оғынан да күшті
болмас па?! Орнында айтылған бір өлең мың үгітшіге тең түсер еді...»
деп ойлады ол.
Ораз Нұрымды өз жанынан шығармауға,. онымен көбірек сырласуға
тырысты.
— Күрес нағашы, қарт пен кемпірдің Хакім мен екеуіңнен өзге
баласы бар ма?— деп сұрады ол Нұрымның иығына қолын салып.
— Бір-екі қозы бағарлары бар,— деді Нұрым оның неге сұрағанын
ойланып жатпастан.
— Үлкен адамдар баланы аяқтандыруға əуес келеді, онда өзіңді
үйлендіріп, қарт пен кемпір бөлек отау етуге ыңғайлап-ақ жүрген
шығар,— деді ол Нұрымның жайымен шұғылдана түсіп.
— Белкүллі, солай. Қарттарға қалса тап бүгін-ақ үйлендіріп
Нүресіңнің аяғын жіпсіз тұсайтын. Бірақ қашаған құлындай зымырап
бұл да құрыққа жуи қоятын емес. Дегенмен жақсы қыз тапсаң, жиен,
өзім жаушы боламын,— деді Сүлеймен Нұрым үшін жауап қайырып
— Жоқ, жоқ, нағашы. Əзірге ұстатпағаны жақсы. Үйленуге əлі уақыт
бар. Қазір мына жыр мен өлең, əн мен күй базарын дуылдата берген
жөн. Нүрес көнсе екеуміз бірге Жымпиты жаққа сапар шексек пе деген
ойға да келіп тұрмын. Бірақ бұл алдағы нəрсе. Оны соңынан көрерміз.
Солай ма, Нүрес?— деді Ораз иығынан бүріп ұстаған күйі Нұрымға
бүркітше шүйіле түсіп.
Асанмен сөйлесіп отырған Қажымұқан бұлардың əңгімесін бөліп
жіберді.
— Ол қандай қожайын тағы жер астынан шыға келген? Мен
көрсетейін оған дəкіменттің қандай болатынын,— деп Қажымұқан ішкі
қалтасынан ақша салатын шиланын алып ашып жіберді де, төртке
бүктеп салған губерналық советтің қағазын Асанның алдына тастай
берді.— Оңы мынаны, оқымасаң да бір қарап қой, кім қол қойып,
қандай мөр басылды екен өзіне! Əттеген-ай сен тек хат танымайсың.
Мен де орысша сөйлей алғанмен, құрғырыңды жүргізе білмеймін.
Əйтпесе бір келістіріп оқып берер едім шіркінді. Мен бұл дəкіментті
қалай алғанымды айтсам, оның өзі бір кешке таусылмайтын əңгіме.
Бұл соңынан. Қырық үй балықшының қолынан суы мен балығын бір
құдайдың өзі тартып алмаса, енді ешкім ала алмайды,— деді ол үйді
басына көтеріп сөйлеп. Сөйтті де Асанның шақшасын сұрап алып,
Қажымұқан алақанына түсірген насыбайды қос бармағымен шымшып
иіскелей бастады. Сүлеймен мен Асан да документке үңіле қалды.
— Қырық үй емес. Мына Асекеңмен мен де кірейін деп отырмын
балық артеліне. Белкүллі, жүз үй боламыз күзге қарай,— деді
Сүлеймен қағазды қолына алып, алдымен оның мөрі штампына қарап.
Асанның көзі де үлкен мөрдің көк сиямен басылған айқын
таңбасына түсті. Сүлеймен қағазға қатты риза болған пішінмен ыржия
езу тартты да, бірақ Асан келген бойдағы тұнжыр қалпында қалды. Ол
ішінен: «Мынаның мөрі де мықтысын мықты сияқты. Бірақ ана Нұрыш
əкелген қағаздың да мөрі осал көрінбейді жəне біреу аз дегендей екі
жерден басқан, атаңа нəлетті» деп ойлады, күні кеше өз көзімен көрген
жаңа қожайындардың аренда қағазы есіне түсіп.
— Айналайын, мынаны оқышы, көктен тілегенді жерден берді емес
пе, мұның аты! Бұл белкүллі, үлкен тойдың басы. Жалғыз сиырымды
сойып той жасаймын мен бұған. Бүкіл Аңқаты бойындағы халықты
шақырамын. Ол аз болса болыс қоластын тұтас шақырамын. Бүкіл елелге жар саламын. Аман болса Текеңнің базарын балықтан толтырып,
Сарытауға дейін жеткіземін, Мəскеу мен Петербурыңа да жіберемін
Шалқардың cap сазанын!— деп көтеріле сөйлей бастады.
Насыбай иіскеп отырған Қажымұқанның еңсесі де бұрынғыдан
едəуір жоғарылай түсті.
— Сүлеке-ау, менің орысша оқи алмайтынымды өзің білесің, маған
неге ұсынасың. Əлде қазақша жазылған екен деп қалдың ба?— деді
Нұрым қағазды Оразға ысырып.
— Маған белкүллі, бəрібір. Кім оқыса да оқып берсе болды, құй
қазақша, құй орысша жазылсын.
Қажымұқанның көзіне бұл қағаздың құдіреттен де күшті көрінетінін
Ораз алдақашан білген еді. Жалғыз Қажымұқан емес, бүкіл шаруа
атаулыға бұл документтің мəні өзгеше екенін сезіп Ораз жалма-жан
оны оқып беруге кірісті. Бірақ ол қағазға қарап ежіктеп аударып
жатпады — дəл мағынасын өз тілімен айтып берді.
— Тыңдаңыздар! Совет хұкіметінің декіреті бойынша Ресей
қоластындағы жер мен су маңдай терін ағызып еңбек ететін қалың
қара шаруаға беріледі. Бұрын бар байлыққа ие болып келген арам
тамақ, жатып ішер алпауыттар мен бай-бектер бұдан былай жер мен
суға қожа емес. Хұкіметтің де, жердің де, судың да, темір жолдың да,
фабрик-заводтың да қожасы кедейлер. Сондықтан Оралдың
губерналық атқару комитеті казак-орыс байлары мен қазақ бектерінің
мүлкі болып келген Шалқар көлін айналасындағы қалың кедейге яғни
балық кəсібімен күн көрген шаруаларға берілсін деп ұйғарды. Бұдан
былай көл иесі — балықшы артелі.
Орал губерналық советінің атқару комитеті.
Төр аға орнына: Петр Парамонов.
Атқару комитетінің мүшелері: Меңдікерей
Əбдірахманов Əйтиев, Андрей Колостов.
Ипмағамбетов,
Хатшы орнына: Қапи Мырзағалиев, мөрін басқан Багдановка
советінің төрағасы депутат Довженко.— Міне документтің қысқаша
мазмұны. Түсіндіңіз бе? Ал, түсінсеңіз, ақсақалдар, əңгіме мынадай:
қолында асыл қазынасы бар адам «қазынам бар!» деп айқайламайды,
оны ақылмен пайдалануға кіріседі. Өйткені достан бұл күнде дұшпан
аз емес, азғын адамдар аяқ астынан шыға келеді. Араларыңда
азғырушы жүрмесін. «Байларға, бектерге қарсы ештеме бітіре
алмайсыңдар», деп жасытушылар да кездесер. Бірақ онан
қорықпаңдар. Бір қол, бір жең болып қолдарыңа берген асыл қазынаға
не болуға тырысыңдар. Сендерді қолдайтын хұкімет барын міне
көрдіңдер ғой,— деді Ораз.
— Естідіңдер ме?— деді Қажымұқан Асанға қарап,— бұрынғы
қожайындардың маған енді пұты бір тиын.
— Илаһи, солардың пұты бір тиын-ақ болсын. Мейлі тіпті жарты
тиын болса да, менің көңілім баяғыдай — оған қайғырар мен жоқ. Бірақ
ана сенің Нұрыш туысқаның кеше маған су да, балық та менікі, міне
қағазы деп, қалтасынан суырып алып, екі жерден мөр басқан сала
құлаш сары қағазын көрсетті. Көрсетіп қана қойған жоқ «кəсіп еткің
келсе менің ауымды тартасың, тартпасаң Шалқарға аяғыңды қия
баспайсың» деп мыңқылдады. Мен міне, соны көріп келіп отырмын. Ол
ол ма, онан да зорын істеп жатыр Шұғылдың баласы,— деді Асан.
— Нұрыштың сөзін сөз деп, сен де, Асеке, жоқ нəрсені айтасың-ау,
сол үшін мұңайып, а?— деді Сүлеймен.
— Тағы не жасапты?— деп Қажымұқан айқайлай түрегелді.
Асан оған ренжіген пішінмен:
— Маған неге айқайлайсың, сен. Шұғылды қожайын қылған мен деп
ойлайсың ба? Көлің, балығын оған аз. Ана Ханжұртын бұрнағы күні бар
машинесін салып сипап салған. Сағадағы сорлыларың «жалғыз сиырға
он-он бес шөмеледен пішен аламыз деп отырған шабынымызды да
шауып алды» деп зарлап отыр,— деді.
— Мен қазір кетемін. Көрсетемін мен ол Шұғылдың баласына
көрімді, ол шапса — мен шапқан шөбін тасып аламын. Жалғыз мен
емес, бүтін Сағадағы елді ертіп шығып мен оған көрсетемін көресісін.
Елірген екен, мырық неме. Əкем бай, інім хакім болды деп. Менің де
табан тірер жерім, сойылымды соғатын елім бар,— деп қызынды
Қажымұқан. Үйде отырған Сүлеймен, Асан, Нұрымдар болып оны
қайта отырғызды.
— Жеті түнде ештеме бітірмейсің. Ертең ертемен кетсең де кештік
етпейді. Бірақ туған-туысқандармен ақылдасып алып, іс істеу керек,—
десті.
3
Асанның шамалауы дұрыс болды. Жүніс тұйық көрінді.
Сəлем беріп кірген Қажымұқан мен оның жолдасына хажы
салқындау пішінмен амандасты да төрден орын көрсетті.
«Мұның кірбің қабақ отыру себебі не болды екен?
Мені баласымен бірге Қара Обаға аттандырғанда «Əбдірахман не
ақыл айтар, Қален екеуі заманы бір дос жандар еді. Мына бүлікке
өздері тиым сала ма, болмаса кəрі Жүніс атқа мінсін дер ме? Біл. Тез
қайт», деп еді. Қазір жүзінде не қуанған, не асыға хабар сұрайтын пішін
жоқ. Əңгіменің басы не болар, түбі неге соғар? Хажы көзінің астымен
Оразға бір қарап қойды да, Қажымұқаннан:
— Мына баланы мен танымадым білем. Бұл қай бала?— деп сұрады,
«оқыған, ел басқаратын» деген сөзге елең еткендей болып.
Бірақ ол жас қонақтың оқыған жігіт екенін кіргеннен-ақ шамалағанды, киімі қазақы болғанмен, жүріс-тұрысы білімді жанның сипатын
аңғартып-ақ тұр еді. Қажымұқан шапшаңдап тамағын кенеп алды.
«Қалай, икемге келіп қалған жоқ па? Тінін тауып тартсаң қартыңның
қыртыс-тыртысы жазылар» дегендей ол Оразға жымың ете қалды.
— Хажеке, сіздің танымай қалуыңыз ғажап емес. Бұл бір біздің
ауылға сиректеу қатынасатын жүнбастау жиен. Алма апайдан туған,
Қынық Жанұзақтың баласы Ораз деген жігіт осы болады. Бор мен жоса
сатпайтын Қынық пен Сасай бар ма, Жайық бойында жоса сатып жүр
екен, менімен бірге келді нағашыларыма барамын, деп. Бүгін сізге
сəлем беремін дегенсін ертемен алып келгенім.
Жүніс Оразға тура қарап:
— Ə, Мерғалидың жиені ме. Енді білдім. Аман-есен бе, шырағым.
Əке, шешеңнің дені сау ма? Жанұзақтың оқыған баласы бар деп естуші
едім, сен сол екенсің ғой,— деді.
Жүніс мəсісінің қонышын тартып, қыртысын жазды да, желбегей
жамалған сары нəнке бешбетінің омырауын қаусыра түсті. Оның жүзі
аздап сергігендей болды.
Ораз жүгініп отыр еді, сөйлерде орнынан қозғалып еңсесін көтеріп
алды.
— Шүкір, нағашы! Өзіңіз де сау, сəлəматсыз ба? Атам Исаның кім
болғанын анық білмеймін, ал, əкем Жанұзақ Ілбішін мен Бударин
казак-орыстарының қасқа сиыры қанша, ала өгізі нешеу — соны
түгендеп күн көрген адам. Сонда да оның көңілге медеуі бар еді, ол —
Сырым да қой баққан, атадан арызымсыз алтау да туады, жемін алып
жей білмейтін жетеу де туады; бар болсаң — аспа, жоқ болсаң — саспа;
үлкенге сəлем бер, кішіден əлик ал,— дейді. Сол əке сөзі кеудеге хат
боп, ақылгөй кəрияға сəлем беріп шығайын деп келдім. Жəне
нағашысы жаманның жиені оңбас деген ат маған сіз жағынан
жұқпайтынын білсем де, қызыл тілге тиек жоғын ескердім. Ертерек
келгенімді кешірерсіз,— деді.
Жүніс Ораздың бетіне тік қарады. Ол үндемей бір сəт ойға тиек
берді.
Сөзді орынды жерде ғана орнына дəл жұмсайтын, реті келмесе жас
түгіл кəрімен де шешіле сөйлеспейтін Жүніс кешікпей Оразбен
жарасымды əңгімеге көшті. Бұл жігіттің Жүніске ұнағаны: алғыр
сөйлейді, жүйелі сөйлейді; арғы жағында сенер ой бұлағы мен сөз
жүгірер арнасы түзең сияқты. Қален учитель де ақылды, салмақты,
білімді адам, бірақ сөзге жүйрік, тіл безеген адам емес. Ал мынау топқа
түсер белі бекім палуандай еркін, аяқшыл аттардай еңсесі жоғары.
«Нағашы жағында кім бар... Құлбарақ бидің сөз саптасы деуге арасы
алшағырақ. Мүмкін өз тұқымында бір сой бар шығар», деп ойлады
Жүніс Оразға риза болып.
— Шырағым, Қажымұқан жиен деп əзіл айтты, ол да жөн. Алайда
өнер түрлі, кəсіп — өнер арқауы. Жоса қазып, бор сатқанды мен айып
демеймін. Ал менің байқауымша бұл бас кəсібің де емес, қанағатқа
жарар өнерің де емес. Сөз əлпіңнен көрініп тұр — жақсыдан өнеге алған
баласың. Баяғыда əкеміз айтып отырушы еді: əр кезеңде ұл да туады,
ұлға жарарлық ат та туады; Нұралының өктемдігі — ақылды
Сырымды, хан Жəңгірдің ақылсыздығы — ер Исатайды туғызды,—
деп. Бірақ заманның жыры басқа. Ит сүйекке қақалмас дейтін
қағидамен жүретін жебір би мен ардаңдаған əмірші елге өнеге емес.
Елге өнеге беретін жігер мен ақыл иесі жандар. Сен біздің баламен
замандас екенсің, өрер жерің мен өрісің бір жотаның асты мен үсті
болған. Сол баланың не істеп жүргенінен хабардар емессің бе? Қала
беттен келесің ғой, кеше ертемен дүңкіл естідім, əркім оны əртүрлі
жориды, бірақ бұл соғыс алды деп білем. Жақсылар не дейді екен, ел
үсті майдан астында қалып һəлəк болмас па?— деді қарт Жүніс жас
жігіттен үлкен үмітті жауап күтіп.
Ол бұрынғыдан анағұрлым жадырап сөйлеп, жас оқымыстыға
жоғары бағалап терең сауал бергенмен, оның қандайлық жауап
қататынын сынау ниетінде болды. Мұны Ораз да түсінді. Ол бұрын
топқа түсіп жарып сөйлеп жүрмесе де, дос-замандастар бас қосқан
жерде əрі батыл, əрі тапқыр жауап айтқан. Бірақ бұл жауап үлкен сын,
мұнан көп нəрсенің тағдыры шешілетіндей көрінді. Өмірде көпті
көрген үлкен сынды жерлерде ел тағдыры шешілетін қиын
тартыстарға түсіп жүрген тəжірибелі шалдың көңіл қошының жоқтығы
үлкен өзгерістің дүмпуінен екенін аңғарып қалды. «Ел үсті майдан
астында қалып һəлəк болмас па? Жақсылар не дейді екен?» дегені —
мені ұлы дүбірмен бір дегені, менің жауабым — жақсылардың жауабы
болғаны. Қарт екі жолдың айырығында тұр. Əбдірахманды,
Сақыпкерейді, Бақытжанды, бізді қолдап Қаленге ара түсе ме? Əлде
шынтуайтқа келгенде жасыған жездей майырылып, бектер мен
сұлтандар, қазіреттер мен билердің сапында тұрып қала ма? Онда
мына дүмбірлеген көп кедей өзіне езі палуан боп Жымпиты
əміршілеріне шүйдесін көрсетуге тұрыса алар ма? Жоқ, штаб барлық
күшті негізгі жауға қарсы шығар деді ғой...» деп ойлады Ораз.
Ол Жүніске таман жылжи қомдана түсті; еңсесін көтеріңкіреп алып,
бір шалды билей алмайтын несі бар дегендей, төстеп сөйлеп кетті.
— Ардақты нағашы, əділ сөзге бала да тоқтайды, дана да тоқтайды.
Əр кез өзіне лайық бетке ұстарын белгілейді деген данышпандық
сөзіңіз бізге сабақ есебінде. Біздің бетке ұстар жақсыларымыз бар.
Олар: жер бітіп, су аққалы көксеп келе жатқан теңдікке, əділдікке аяқ
басып тұрмыз. Бұл бірақ оңай қолға түсер олжа емес: ерлік пен
тапқырлықты керексітетін, құрбандығы мол, қару айқастырып, қан
төгісетін жол деседі. Ана сіз айтқан дүңкіл сол майдандасқан екі
жақтың зеңбірегінің дауысы. Қазір майдан үсті Тасқаланың арғы жағы,
кешікпей Текеге төнбекші; күзден қалмас, күзден қалса — қыстан əрі
кетпес. Жайық өлкесінде озбырлық етіп келген атамандар мен
жандаралдан, жер мен судың шұрайлысын атасының ақ мүлкіндей
иемденіп, жатып жеп ыңғыршағы айналған борсықтардан босатамыз;
қамшы үйіргендерден құтқарамыз; хан мен сұлтандарға қарсы
тайталасып келген қара қазаққа теңдік əпереміз, жетім мен жесірге
қамқор боламыз, барға жоқты жем етпейміз, бағасын түсіріп еңбекті
қор етпейміз деп тұр. Мына Қажекең сияқты (ол Қажымұқанды қол
шошайтып көрсетті) балықшыларға, біздің ел сияқты сіңірі шыққан
кедейлерге тəңірдің өзі берген бай қазына — балықты Шалқарын
қолына ұстатамыз,— дейді. Міне, жақсыларыңыздың айтатыны. Іні —
ағаға қарайды, аға — данаға қарайды. Жайықтың саласы мол, бірақ ол
салалардың құяр арнасы бір — басы бұлақ, аяғы теңіз. Сондай-ақ
жалпақ сахарадан жас талапкер аңдап өрсе — олардың құшақтасар
жері халқы емес пе? Халық дегеніміз мына сіз сияқты ардақты атаның
алды ғой. Өзіңіз айтқан Хакім мен біздің өрер жеріміз де, өрісіміз де
биік жонның асты мен үсті — ел. Мінгеніміз бір кеме, жүзеріміз бір
дария — ел. Алма, піс, аузыма түс деп шалқамыздан жатсақ, сіз бізді ұл
деп танымас едіңіз. Сондықтан, көш алдына жүгірген қолды-аяқтай
балаңыз біз болып тұрмыз; ал, көштің қонар жерін сіз дайындағансыз,
— деді. Қажымұқан қымызды сіміріп-сіміріп жіберді, «ой, шіркін,
мынау Жүкеңнен басым жатыр сөзге. Бəрекелде! Алдын орай
бастады», деп ойлады ол. Хажы Ораздың аздап қызғылт шырай жүгіре
бастаған үлкен көзді ақшыл жүзіне қадалып қалды. Ол сақалын
сипады, сөз саптады.
— Семіздікті қой көтереді дейді. Опасыздың — көбіне байлықтан.
Жиреншенің көсіліп жатар жері де болмапты деседі. Ал, ақыл мен
адамшылыққа Жиреншеден асқан адам аз ғой. Сен шырағым, көзін май
жапқан балпаң жүрісті мырзалары көп шіренген елдің баласы емессің.
Мен мұны жақсы білемін. Сенің елің аузы тұщыдан көрі ащыны
татыңқыраған, жамбасы жұмсақтан көрі қаттыны көбірек көрген ел.
Сондықтан сен де, мына Қажымұқан да еріккеннен салтанат үшін
сарғайып жүрген жоқсыңдар. Мен сырттарыңнан не істеп
жүргендеріңді, не ойлайтындарыңды шамалаймын. Өз жемдеріңді
өздерің алып жейтіндеріңе көзім жетеді. Сондықтан батамды
бергеннен басқа, айтар ақыл, көрсетер күш менде шамалы қалды...—
деді Жүніс.
Ораз қымызды бір жұтты да, тостағанды жерге қойды. Атақты
Қостəйке палуан айтқан екен,— деді ол: — Өй, шырағым, Бүкінің
баласы күпілдегенде сөздің түбін түсіресің, батырлық айтсаң сенен
асқан ел жоқ. Ал əгəрда бар Бүкі бір күнде өлсе, көміп үлгеру менің
қолымнан келер-ау; ал мен өлсем, мені бəрің жиылып бір күнде көміп
үлгіре алмайсыңдар ғой, деп қорқамын,— депті. Жұрт Қостəйкенің
айтқаны келген екен деседі. Қазған қабырдың лахаты тар келіп бір
мəртаба оны қайтадан кеңітіпті; онан кейін аяғы симай қабырды үш
мəртəба ұзартып қазып, қараңғы түскеннен кейін жерлеуді келесі
күнге қалдырыпты-мыс. Сол сияқты, сіздің игі батаңызбен бірге, айтар
ақылыңыз да, көрсетер қайратыңыз да əлі ұшан дария, ол Қостəйкеден
де зор. Онымыздікін қоссақ — сіздің топ бастар тəжірибеңізге жетер
ме, болмаса бəріміздің ақылымыз — сіздің алқалап айтқан жалғыз
сөзіңізге тұрар ма? Өзіңіз айтқан адыраңдаған əміршілердің арсыз ісіне
тиым салуға, атқа мініп əділ сөз айтуға жиын жасап жатыр деп естідік,
жолыңыз болсын. Сіз басшы, біз қосшы,— деді жас жігіт хажіге сəл
басын игендей ишарат етіп.
— Імм... қымыз іш, шырағым, қымыз іш,— деді Жүніс, ақырын ғана
сақалын жұмсақтап бір сипап өтіп.