Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 43

Total number of words is 4228
Total number of unique words is 2347
35.3 of words are in the 2000 most common words
51.7 of words are in the 5000 most common words
59.4 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
кішкене жұдырығын түйгендей ызалы үн бар еді. Аяқ басуы оның
ширай түсті: өзеннің жағасына жақындаған сайын, бір өзі емес, бүтін
үй ішінің ауыр жайын ойлаған сайын оның жүрісі де өзгеріп кетті.
Сүйгенін көруге асыққан жас жандай, жағаға жетуге ынтыққан бұл
əйелді жарқын өзен қоңыр самалымен қарсы алды — жиегі жасыл
бүлісті жалпақ айдыннан салқын леп есті.
Көктем тасқыны кезінде арнасына сыймай, лықсып, шалқып,
жағаның орманды тоғайы мен ойпатты алқаптарын көк ала дария етіп
теңізге жүгірген Жайықтың жалпақ суы қазір боз быламық емес, түсі
ақшыл тартқан: ағысы да самарқау, ені де алдақашан апшырып, мүсіні
сұлу қалпына қайта түскен: бейне бір қасын керген, маңдайы жазық,
бойшаң арулар сияқты, кербез жылжып, керіліп ағып жатыр.
Арғы беттегі қыр-қабақ орманды жағаның шеңберлі келген нақ
жиектегі жатаған қара ағаштары мен сида көк теректері кешкі
тымықта Жайықтың айна бетіне үңіле қалыпты: олардың төбесі төмен
төңкерілген судағы көлеңке елесі түрлі-түрлі: кейбіреуі суға шаншыла
құлаған шоп-шошақ көк сəукеле сияқты да, енді біреулері жүнін сілкіп
тірілткен үлкен-үлкен сеңсең бөріктерге ұқсайды. Су беті қаймақшып
майда желге дірілдеп кеткен кезде су ішіндегі бұл сəулелер де қосыла
дірілдейді. Су дыбыссыз, оның жылжығаны да көзге ілінер-ілінбес.
Əлдеқайдан құлап түскен шөп қиқымы, болмаса орашолақ ұшып су
бетіне жығылған шыбын-шіркейдің төмен сырғығанын көрген кезде
ғана ағысы барын сезесің.
Қос шелекті əйел жағаға жеткен кезде күндіз жым-жырт жатқан
өзен бойы жанданып кетті: суы сарқылып, сағасын айыл қоғамен итсадақ басқан шолақ бұлақтарының бір кезде бақасы шулай бастады.
Күндіз көздері бақырайып көк-тосапты балшықта отырған көк
бақалар, мергендерше бұқпалап, бір жерде «қырқ» ете қалып еді,
сəлден кейін бірі үздіксіз таңдайын қағып, бірі көмейінен қолқылдап
сөйлеп, бірі тынымсыз қырқылдап саналуан үнмен бақа базарына
айналып кетті. Бұған ықтасын жердегі үздік-үздік тулаған үлкен
балықтың шолпылы, алыстағы əупілдектің, бүтін көлді көтеріп
жатқандай ауыр күмпілі, əлдеқайдан ойысып келіп жылқышының
жаны шыға безектеген қиқуы араласып бүтін алқапты жаздың құлақ
құрышын қандыратын салтанатты жырына толтырып жіберді.
Əйел судың нақ жағасына иін ағашын тастай беріп, биік ақ шелектің
ішіндегі қымыз құйған торсықты, бүйендегі майды жəне қозы қарынға
салған жентті жерге қойды. Сөйтті де өзі жүресінен отырып мөлдір
сумен шелектерінің ішін шайқады, қаңылтыр шелекті қатты-қатты
біріне-бірін соғыстыра салдырлатып жіберді. Шелектің салдырын
кешкі өзен бойының жаңғырығы көтеріп көш жерге жеткізгендей
болды; арғы беттегі қойнаудың жарына соғылып екінші жақта тағы бір
əйел тап сондай шелек жуып салдырлатып жатқан сияқтанды.
Мұнан кейін əйел əлденеге құлағын тоса отырып, басындағы
біртартарын шешті, жеңін сыбанып, күміс білезікті жұп-жұмыр ақ
білектерін, құба жүзін, күн тимеген ақшыл мойнын тұнық сумен
тершіген дене əбден салқындап мейірі қанғанша жуды. Ол орнынан
тұрып орамалымен бетін сүртіп, бұрымын жөндеп сылана бастаған
кезде бір адам жөтеліп қалғандай болды... Бұл дыбыстың қай жақтан
шыққанын, алыстан ба болмаса таяу жерден бе — оны айыру қиын да
еді. Əйел жалма-жан биіктігі кісі бойындай жағаның қыратына жүгіріп
шықты да, ауыл жаққа қарап қойып, өзеннің арғы бетіне көзін тікті;
орамалын бір-екі рет бұлғай түсіп басына тартты, қатты-қатты
дыбыстап, екі-үш рет тамағын кенеді.
Көп уақыт өтпей, арғы беттегі суға жантая өскен үлкен жалбыр қара
ағаштың түбінен кішкене қайық сумаң етіп шыға келді де, əйел тұрған
жерден жоғары қарай, ағысқа қарсы өрлей берді. Қайық үстіндегі
шапшаңдап есіп еңкейе бүгілген екі адамның бейнесі алыстан-ақ көзге
шалынарлық. Ескекшілер бір бүйір есіп жоғары қарай біраз өрлеп
барып өзеннің ортасына жеткен кезде тез бұрыла салып, əйел тұрған
жерге тура тартты. Екі адамның қос ескекті қатар салып қайыстай
созылып құлаштай ескеніне ағыс күші қосылып қайық оқша зулады.
Ескекті тары да өршелене тартып-тартып жіберіп ескекшілер
қайықты зулаған үстіне зулатып əйел тұрған жерге көзді ашыпжұмғанша жетті. Жиектің құмды сазын тіліп келіп, сүйір қайық тоқтартоқтамаста, «жігіттік» көрсетейін деген адамша, шұңғыл көздеу ақсары
бала ескегін қайыра салып қарғып түсіп жерге дік ете қалды.
— Ақырын, ақырын! Ойпырым-ай, жау қуғандай, соншама асығып,
аяғың сынып қалса қайтесің. Абайласайшы, айнам-ау!— деді əйел.
Бірақ бала онан да ерлік көрсетіп:
— Е, мұндай қайраң түгіл, біз жеті түнде де биік жарқабақтан секіріп
түсіп, қол созар жерден қарғып мініп үйренгенбіз. Апа, сен де бір
мамам құсап қорықпас нəрседен қорқады екенсің!— деді.
— Қорқамын, айнам, осы күні болмашы нəрсенің бəрінен сескеніп,
үрейленетін болдым. Тіпті, көрінген шөке сендерге сүріну үшін
тұрғандай көремін. Пайдасыз ерліктің не қажеті бар. Əсіресе көз
байланған кезде зəре жоқ...
— Қорықпас келін қой басынан қорқады деп мамам қоймайды. Апа,
сен де тап сол мамамның айтқаны болдың. Көз байланған кезде су
басына неге келесің? Ə, иə, білдім, апа, білдім...
— Түздегілерге ас жеткізіп бермеймін бе? Ерғали ағам мен шебер
қайныма. Олардан не хабар əкелдің?
— Олар емес, айтайын дегенің жездем ғой, ə?
Əйел ұялып қалды. Ойын інісі айтпай-ақ біліп қойды. «Менің Əбəшті
сағынғанымды бұл да сезеді. Біз бала дейміз, баланың білмейтіні жоқ»,
— деген ой келді оған. Көруге жас болғанмен жəне үй ішіне сəбидей
көрінгенмен бұл онша жас бала да емес еді. Ол су басына
«түздегілерге» жасырын тамақ əкелген жас келіншек Күлшанның інісі,
жасы он алтының шамасында. Тіпті оны үй іші: жылға ілікпей қалған,
əйтпесе ай есебімен он жетіге шықты десетін. Бірақ ауыл мұны бала
дейтін, осы күнге дейін «жас жігіт» деп бір жан айтқан емес. Бұған
дəлел де бар: ол булығып өсіп келе жатқан, сүйегі шағын жəне өте нəзік
денелі жас-ты. Аты Ықылас, бірақ бұл атын білетін əкесі мен шешесі
ғана, басқаның бəрі Ықатай деп кішкене күніндегі еркелетіп айтқан
атымен атап кеткен-ді. Ал, Ықатайды
араласып жүрген көршілес орыс балалары, неге екені белгісіз, Юра
дейтін.
Əйел інісінің болжалын мойындай сөйледі.
— Жездеңді айтқанмен не пайда. Қазір бізден ол алыс... Бұл арада
қайықтың бас жағындағы ескекте отырған орыс баласы баппен
ескектерін қайыққа қайырып салып, өзі асықпай-саспай түсіп,
тұмсығындағы шолақ шынжырдан ұстап қайықты көтере сүйреп
құрлық жерге шығарыңқырап қойды. Сонсоң ол тұмсық жағы көтеріліп
биікке шығып кеткен қайықтың арт жағына іркілген суды бақырашпен
шашып болып, жағаға шықты.
— Юра, тездет, баратын жер алыс,— деді де, Ықатайға қарап, сонан
соң өзі əйелге бұрылып: — Мынаны осылай саламыз ба, төгілмей ме?—
деп торсықты көрсетті.
— Петра айнам, сала бер, төгілмейді. Торсыққа не ғылушы еді,
қайықтың түбінде жата берсін; су кірсе де ештеңе етпейді, айнам.
Майға салқыны жақсы. Жентке де,— деді Күлшан.
Сөйтті де əйел Петро асықтырар деп қысылып, «түздегілердің»
жайын сұраңқырап қалуға тырысты.
— Ықатай, шебер қайным үйге соғып кетпей ме, саған ешнəрсе
айтқан жоқ па?— деп сұрады.
Апасын сынап қалжыңдауға да білмей, алып келген хабарын
естіртуге де асығып жымың қаққан бала:
— Əбілқайыр құданы қайтесіз, жездемді сұрай берсеңізші, апа,
көмейіңізде əуелден сол жездем тұр ғой,— деді. Сөйтті де өзі сақтанып
Күлшанның қасы мен қабағына қарай қалды.
— Өзіңнен үлкен апаңмен де ойнайсың ба? Жездеңді сұрасам сенен
ұялып жə қорқып тұрғаным жоқ, айттым ғой, жездең алыста деп.
Шебер қайнымның жайын атам біле кел деді. Екі бірдей баласы үйінен
безіп кеткені оңай дейсің бе, кəрі шал мен өлмелі кемпірге?!— деп
ұрсып тастады Күлшан. Сонсоң інісіне ұяң шыраймен:—Ықатай айнам,
өзіңнен үлкендерді сынап қайтесің, сен əлі жассың, ешнəрсеге
түсінбейсің. Сағыну, сарғаю деген сенің басыңнан кешпеген нəрсе...—
деп мұң шаққандай болды.— Немене, жездеңнен хабар бар ма, əлде бір
нəрсені естіп əдейі бүгіп тұрған адамша жымыңдайсың?!
— Естідім. Сүйінші бересің, апа, бермесең айтпаймын. Бересің бе? Ə,
бересің ғой?
— Не деп сүйінші беремін, мен саған? Рас па? Көріп пе?— Күлшан
күле берді.— Сүйінші сұрағандай ұрын келген жездең бе, сенің
соншама?! Иə, қайда дейді?
— Өзіңіз айттыңыз ғой жаңа: сағыну, сарғаю, күту, тарығу, жабығу
деп. Жездемді көрмегеніңізге үш айдан асты. Сүйінші бермегенде...
— Қой, қалжыңбастанба. Мен сенің құрдасың емеспін, əзілдесіп
ойнайтын. Жұрттан ұялсайшы. Апасымен қалжыңдағанды қай жерден
көрдің, кімнен үйрендің. Күту, тарығу, жабығу деген сөзді қайдан
тауып алдың тағы? Бала апасының қабағы қатулана бастағанын көріп
сескеніп қалды. Тік мінез Күлшанның балаға қату екенін, ыңғайына
көнбесе шапалағы да əзір екенін білетін, бұл əдеті бала күннен мəлім.
«Жігіт болған баланы шапалақтау ұят болар» деп шəлкес апа ойланып
та тұрмайтын.
— Əбілқайыр құда айтты: бүгін я ертең екеуміздің біреуіміз шалкемпірге соғып кетерміз. Маған: «Сен алдын ала барлап келерсің» деді.
Күлшан апа, өте сақ болуымыз керек. Ана төбеттер арс етіп етектен
алып жүрмесін,— деді Ықатай байсалды түрде.
Ол енді қалжыңбас балалық мінезді салып, салмақты, ақылды сөзге
көшті. «Төбеттер» дегені Күлшанға түсінікті, жездесінің соңына түсіп
жүрген қас дұшпандары еді, осыны ол қадап, нығарлап, қыр жаққа
қолын шошайтып тұрып айтты.
Күлшанның жүзі гүл-гүл жайнап кетті. Ол жалма-жан Ықатайды
құшақтай алып, екі бетінен кезек-кезек сүйе бастады.
— Аман ғой. Шебер қайным көрген ғой шамасы. Атам менен енем
«бір көрсек арманымыз болмас еді» дейді. Енем байғұс мейіздей қатып
жүдеп бітті. Ұзақ түнге көзін бір ілмейді. Тілейтіні Əбештің тілегі.
Кеше түнде екеуі ала таңды жайнамаздың үстінде отырып аттырды.
«Қадір түні. Тəңірім тілекті беретін түн. Бізге басқаның керегі жоқ.
Əбешім аман болып, досына күлкі, дұшпанына таба болмай, еліжұртының алдында қадірі артса болғаны. Тілегіміз осы»,— дейді.
Шешем маған күнде Қобыландының қиссасын оқытады. Аналықтың
қоштасқан жеріне келгенде еңіреп отырып алады. Ой, Ықатай айнам,
қиын. Кемпір мен шалға қиын,— деді ол ентіге сөйлеп.
Баланың көңілі босап, сəл уақыт төмен қараған күйі үндемей тұрып
қалды. Сонсоң ол:
— Жарайды, Күлшан апа, құдағиды қуантыңыз. Біздің мамам сияқты
ол кісі де бір көңілшек адам. Ерғали ағамды ол да тап осылай күтіп
жүр. Кешігіп қалсам менің де алдымнан зарлап қарсы шығады. Бүгін
атарман-шабармандардың төбесі көрінген жоқ па? Ана сұмырайлар
қалай? Əбілқайыр құдаға не дейін, жамандық білінбейді дейін бе?—
деді.
— Жоқ, əзір жаманат сезілмейді. Шебер қайныма сəлем де. Ағасымен
бірге келсін. Біреуден екеу жақсы. Жəне кемпір мен шал екеуін қатар
көрсе — арманы жоқ,— деді Күлшан қайыққа қарай жүруге
ыңғайланған інісіне.
2
Орал қаласында болған ойраннан кейін, Əбдірахман Əйтиевтің өлітірісін елде ешкім білген жоқ еді. Тек үш күн өткенен кейін қарулы
отряд келіп бүтін ауылды қуыс-тесігіне дейін қалдырмай тінтіп, інісі
Əбілқайырды «большевик ағаңды тауып бер» деп, ұзақ күн
сабағансын, үрейі ұшып кеткен үй іші «тірі екен» деп үміт еткен-ді.
Тағы бір көңілге тоқ саналған нəрсе: ел ішінде жаман хабар мен
жасырын сөз жатпайтыны белгілі: «Əбдірахманды Үйректі көлден де
іздеп жүр екен. Онда да, мұнда да аңдуға жансыз тастап кетіпті.
Жансыз болғандар ел адамдарының ішінен көрінеді. Əбдірахманды
бұрыннан жек көретін, «əй, сені ме!» деп жүргендер жабыла ізіне
түсіпті» деген сыбыс таралып еді. Бірақ қорқу, үрку, күні-түні үрейлену
үстінде көп күндер өтіп кетті. Тірі деген Əбдірахман тірілігін білдіріп
өз аузынан ешбір хабар бермей қойды. Онымен бірге қызмет істеген
жолдастарының тағдырын да біліп болмады. Азамат басына ауыр күн
туып, біреуді біреу сұрап-біліп болмастай кезең тап келді.
Ақтар Жайық жағасындағы көп поселкелер мен сан ауылдардың
ауылдың, поселкелік комитеттерін таратып, басшыларын ұстап, атып,
қырып-жойып ап-сап еткеннен кейін де екі айдай уақыт өтті. Бірақ
үлкен басшылардан хабар-ошар болмай кетті. Сол торығу күшейген
кезде осы Сүгірбай аулына Ілбішін тұсындағы бор, жоса, əктас сататын
кəсіпқор елден бір жігіт келіп жоса сатты. Бір күні сол жосашы жас
жігіт Əйтей қарттың үйіне қонып, нағыз хабарды сол жеткізді, ол:
«Мен Қарасу мектебін бітірген Əбекеңнің қолқанат есебінде
жұмсайтын көп інісінің бірімін.
Атым Ораз. Əбекең ел арасында жүр, жұмысы көп... Сіздерге
қорықпасын-үрікпесін,— деді. Маған өз көзіңмен көріп, ауыз екі дұғай
сəлем айт деп тапсырды», деп сыбырлаған-ды. Оған да көп күн өтті.
Міне содан кейінгі хабар осы еді...
Күлшан өзен жағасынан үйге жан ұшырғандай тез жетті. Жайықтың
сап-салқын екі шелек тұнық суы оған құр иін ағаш көтергендей де
болған жоқ. Екі беті албырап, демін жеделдете алған күйі, ол үйге тура
шелегімен кірді. Үйдің етек киізін қос босағадан бастап, төсектің
тұсына дейін түріп тастап, кемпір мен шал іңір алакөлеңінде шайды
орталап қалған кез еді.
— Я, Алла, бергеніңе шүкір!— деп қарт кеп-кең, ақ көйлегінің етегін
желпіп-желпіп қойды. Келінінің қимылына ол аса назар аударған жоқ.
Бірақ қамқор кемпір:
— Ақырын, қарағым, ақырын. Қараңғыда ана қазандағы сүтті төгіп
алма. Суыңды есік алдына қоя салмадың ба, бетін жапсаң ит тимейді
ғой,— деді.
Ол келінінің бір қуаныш əкеле жатқанын алыстан-ақ сезген. Үй
алды қоңырқай тартқанмен, қызылы сембеген батыс жақтың бозала
сəулесі жап-жарық. Іргеден қарағанда жағадан бері жазық жердегі
қыбырлаған жанның бəрі көрініп тұр. Күлшан судан шыққаннан бір
жерге де кідіріп иінін суытқан жоқ, оң иығындағы иін ағашын сол
жағына алмастырмастан дедектеп келе жатқан. Оның жүгіре басып
ұшып келе жатқаны жалғыз кемпірге ғана емес, сол жердегі үйлердің
көзіне тегіс шалынды.
— Бір хабар естіді ме, келін ұшып келе жатыр. Жақсылыққа болғай
тағы,— деп кемпір күрсіне дем алып, шалына қарап еді.
Бірақ қапелімде жауап бере қоймайтын маңғаз қарт:
— Я, Алла, бергеніңе шүкір!— деп жайбарақат пішінмен көйлегін
тағы бір желпіп қойды.
Қарттың сақалы ұзын да емес, қысқа да емес, қою да емес, аса сұйық
та емес, əппақ сұлу сақал. Ол сол сақалының сұлулығын əдейі
байқатқандай, біреумен амандасқанда, жə жұрт ортасында отырып
сөйлескенде сөзді доғара салып, сұлу сақалын қос қолдап сипап, ұш
жағын екі айырып қояды.
Кемпірінің қатты қобалжып айтқан сөзі оның құлағына жеткені ме,
жетпегені ме — оны кім білсін, əйтеуір ол елеңдемесе де, көйлегін бір
желпіп, сақалын қос қолдап сипады...
— Ене, шешетай, сүйінші! Балаңыз келеді!— деп сыбырлады
Күлшан отырған кемпірдің иығына балаша асылып.
Кемпір жылап жіберді.
— Əбешім менің... Тұңғышым... Алпыс екі тамырымды иіткен
құлыным...
— Қойшы, шеше. Қуанған кісі жылай ма?!— деп келіні оған
жылағанын білдірмеу үшін мойнына асыла түсті.
Кемпір жылаған күйі, езіліп Күлшанды екі бетінен кезек-кезек
сүйіп:
— Тентек келінім, Əбешімнің серігі... Сен екеуіңнің алдыңда ал деп
тілеп едім, құдайдан...— деді еңкілін баса алмай.
Əжесі мен шешесінің не қуанғанын, не қорыққанын айыра алмай
кемпір мен шалдың ортасында жалтаңдап қарап отырған кішкене қыз
да бақырды.
Əйтей қарт:
— Я, Алла, бергеніңе шүкір!— деді.
Сол күні кештетіп жатқан үй іші түні бойы кірпік ілмей тағы бір
таңды көзімен атырды. Өткен қызықты шақтары бұл үйдегі əртүрлі
адамның көз алдына əртүрлі жағынан елестеді...
...Ол Əбідрахманның оқуға баратын жылы болуы керек... Шөптікөлге
ауыл тегіс қонып болмаған кез. Бір күні Əйтей құс салуға баласын
ертіп шықты. Бала дауылпаз қағуды үйреніп алған. Тақылдақ
дауылпаздың даусы қандай, үсті-үстіне соғып бала Оймақкөл үстін
даңғыр-дұңғырға бөлегенде қаздар қанатымен су сабалап дүрліге
көтеріледі. Үріккен қойдай жан-жаққа ұмтылған құстар сап түзеп
алдымен көлбей ұшады да, сəлден соң аспандай бастайды. Бала көлді
айнала шауып кеткенде Əйтей үлкен кер биенің үстінде дөң басында
қалған. Бабына келтіріп асықпай салмасаң құс та, нысанаға дəлдеп
келтірмесең мылтық оғы да дарымайды. Көл үстін орала ойысқан
қаздар деңіне келгенде қара сақалды құсбегі көк қаршығаны тастап
кеп жібереді. Қанатын жыпылықтата қағып қаршыға жер бауырлап
кетіп бара жатады. Қаршыға төмен, қаз аспанда. Ара əлі алшақ.
Тұстасты... Қаздар шошынғандай екеуі ілгерілей түсті де, үшеуі бір
бүйір бөлінді. Бірқатары төмен ойысып кетті. Тура кетіп бара жатқан
қаршыға артына қараған иесіне жұдырықтай-ақ. Əбден деңдесті. Өкпе
тұсы нағыз сол Құрқопаның үсті. Енді көтеріледі... Қазір көк тұйғын
тіп-тіке көкке шоршиды. Əне! Əне! Кішкене құс сары садақтың қозы
жауырын оғындай өрге сызды. Айқасты. Бауырдан ілді. Жұмарлана
құлап барады. Биік шаңырақтан қан-көбелектеп жерге құлаған үлкен
үкілі малақай сияқты. Бала да көзікті... Жирен құнанмен құйындата
жөнелген Əбдірахманның соңынан желе бүлкілдеген Əйтей:
— Бала, ақырын шап, ақырын. Жыра-мыраға кездесіп жазым
боларсың. Ақырын! Көрдің бе? Құс ана Құрқопаның түбіне құлады. Ау,
ақырын!..
— Ақырын, ақырын, тарт қолыңды, тарт. Немене құс салған адамша
қолыңды жұлқына сермейсің?! — дейді өз ойымен шырмалып жатқан
кемпір.
Кемпір қартының темірдей қатты қолын, қорғанғандай, əрегірек
ысырып тастап: «Айналайындарды аман қыла көр. Осылардың
жаманшылығын көрмей, алдында өлсем болды. Басқа арманым
жоқ!»— деп жыбырлатады тісі жоқ кемсиген аузын.
...Оң жақта, өз төсегінде, шəйі көрпені қайта-қайта ысырып тастап
Күлшан жатыр.
...Бəрі алыста қалды, бірақ тап күні кеше сияқты. Ол күнде Тама
Бəйестің ауылы Қос Жайықтан Қос Обаға көшеді. Жұрт алды дəулеті
бар, атының үлкен ұлы мырза, қызы көрікті. Шөптікөлде жаз ауыл
аралас, мал қоралас кердері бастасып жатады. Ит жүгіртіп, құс салған
салқам Əйтейдің оқыған үлкен баласы Бəйестің күйеуі. Қалыңдық
Күлшан. Өткір Күлшан, ерке Күлшан, ашық Күлшан. Астында Кер
жорға, сауырына құйған су төгілмейді. Көш алдын ойқастап келіп ол
топ қызға қосылып шырқап əн салады:
Салмаймын сəндікпенен балағымды,
Ораймын ақ торғынмен тамағымды
Көш бастап, нар жетектеп мен мəз-майрам,—
Əлдекім ермек қып жүр қарағымды.
Өз тобымен Ерғали кетіп бара жатыр. Астында жүйрік буырыл. Жас
қыздардың шырылдаған əні құрбыларымен салтанат құрған мырза
ағаға ойыншық сияқты. «Көштен ұзамаңдар. Біз жайлауға асамыз!» деп
бұйрық етеді аға жас қарындасына. Баласынады. Көштен аулақ
шығармайды. Өздері ұзап бара жатып əн шырқайды. Аға əні қарындас
көңілінің қайда жатқанын сезе ме?!
Тағы да бас қосқаным Жағалбайлы,
Жылқысын көптігінен баға алмайды,
Жайлауда екі рулы ел бас қосқанда
Жесірін керделілер неге алмайды.
Қос Оба көп жер. Əн де таусылмайды. Ойын да сарқылмайды. Əзіл,
қалжың көзі бар бұлақтай. Жібекше бастап, сəукеле киіп көш бұйдасын
бір қырдан екінші қырға дейін жетектегенде қоныс қараған ақсақал да
көрінеді... Жарыса шауып обаның тасасынан шыға келген топ жігіттің
ішінде Əбеш... Ұялады. Өлең айтпайды. Қыстаған жігіттердің бетіне
қинала қарайды.
Дуылдаған жұрт.
— Уа, Күлшан келді. Əндет, Күлшан. Кердерінің келіні, шырқайтын
жерің келді. Сені тентек атандырған əнің емес пе деседі. Жас кезде ес
жоқ еді-ау, үлкенді-кішілі қаумалаған еркек-əйелдердің арасынан шыға
келіп, былай дейтін ем:
Басы екен өлеңімнің айым-қайым,
Бітеді қия тауға тал мен қайың.
Сарғайып ай мен жылдар қыз күткенде
Жас шақта жігіт сезбес жардың жайын...
... Бір күні атам келді. Кəдімгі сері Əйтей. Сері емес, кербез Əйтей.
Үстінен түйе жүріп кетсе де сақалын тараштап асықпайтын Əйтей.
Қызық адам-ау атам да! Өте қызық жан! «Құда, сен ренжімесең... құдағи
ренжімесе... бала беру қиын ғой» деп біреу үшін қиналады. Мен сыртта
босағада тыңдап тұрмын. «Іштен шыққан баласын беріп жіберу қиын
ғой. Оңай емес мен де амалсыздан сұрай келдім. Келін жұмсап,
баламды аяқтандырып, қызығын көремін, бар, сұра, деп құдағиың
болмай жіберді»— дейді... Сол Əбеш міне... Тағы осы сияқты кезеңдерді
көз алдынан шұбатып өткізіп жатып Күлшан жаздың қысқа таңын
тəтті күндер мен ұзын ойдың, бал қиялдың құшағында атқызды.
Бірақ ертеңіне бұл сарғайып күткен ең бақытты сағаттар қайғылы
арманға ұласып кетті.
3
Қызыл шапақ шашып ұясынан көтеріліп келе жатқан күн əлемді
аяғынан лезде тік тұрғызған сияқты: Жайықты жағалай қонған ауыл
үсті өрген мал мен жүрген жанның қимыл-дыбысына толып жүре
берді; алыстағы бөкен бел қыраттарды өрмелеп жылқылар да жоғары
жылжып барады, ал ана арқа беттегі өзен бойының жасыл тымақты
орманы сілкініп-сілкініп жіберіп, тұрып жатқан бір жанды нəрседей
боп көрінеді.
Ертеңгі шақ демге қандай жеңіл — ауыр басатын кəрі аяқ та жерге
тиер-тимес, адам бейнебір салмақсыз үкі тəрізденіп дөңгеленіп кетеді.
Əйтей қарттың аяқ басысы да əлдеқайда ширақ. Оның бүгін қолындағы
кіршігі жоқ ақ таяғы əр жерден бір тиеді. Жасына, мінезіне қарамастан
ол жорғалап келе жатқан сияқты, əсіресе, қырдан төмен қарай түскенде
дөңгелеген ақ қаңбақтай болып кетті. Оның үстіндегі ақсұр көйлегі де
аппақ, көп жуылған бөз дамбалы да көйлегіндей. Танымаған адам оны
тап осы кезде таң сəріден тұрып далада оңаша тағат етіп қайтқан ізгі
сопылардың бірі дерлік. Айнала атырапқа сүйсіне көз жіберіп жас
балаша мəз болып келе жатқан бұл кəрі адамның, мүмкін, сырт көрінісі
секілді ішкі дүниесі де кіршіксіз шығар.
Қарт аса сабырлы адам болғанымен түні бойы кемпірі мен келінінің
бір күрсініп, бір сыбырлап, көптен көрмеген Əбдірахманды тақатсыз
күткені оны да мықтап қобалжытқан еді. Ол да аунақшып, ол да əлдене
бір өткен күннің алыста қалған сағымды елесін көз алдына келтірумен
болған. Үлкейген шақта қара шаңырақтың қайғысыз болып, келін
қамсыз, немере шат, от басында кемпір күрсінбеуі оның да арманы еді.
Өзгеше толқып, елегізген күйі ол ертемен тұрды. Күн қызғанша қыр
отына жайылсын деп сиырын қырдан асырып айдап салды; енді мына
төмендегі үйіне қайтып келе жатыр.
Кейде ауыл арасы алшағырақ отырып, кейде қаз-қатар қанаттас
қонып жүретін Əбіл өткен айдың аяғында Əйтей қарттың нақ іргесінен
келіп үйін тіккен-ді. Бұл қоралас қонудың мəнісін Əйтей шал аса көңіл
бөліп талдап жатпады, үй ішінің іштей: «Бұл қара қағынды келгірді кім
шақырды? Бауыры шіріп бара жатқандай іргеге ірге тақауын қара!
Пəледен машайық қашады дегендей, қарт, жұрт ауыстырмасақ болмас»
деген күңкіліне де Əйтей құлақ қоймаған-ды. Бұл Қара Оба болысына
бүтіндей аты мəлім белгілі. Нысанның баласына момақан қарт
ежелден жанама ағайын, тату көрші болатын, оған үнемі райлы ниет,
ізетті құрмет көрсететін. Бұл жолы да ол жасы үлкен бола тұра кіші
Əбілге өзі келіп «Жайлы қоныс!» тілеп, ата дəстүрімен ерулігін беріп
сыйлаған-ды. Кемпірі күбірлеп, келіні түксие қараса да, шал Əбілден
жұмсақ лебізі мен жылы шырайын аямай, елпеңдеген еді. Сөйтіп əзірге
көше қашып, жұрт жаңартпай қой қоралас, көршілік күндері ақырын
жылжып өтіп жатты.
— Я, Алла, бергеніңе шүкір!— деді Əйтей қыр беттегі Əбіл үйіне
жақындап келіп.— Баяғыда да, Нысан марқұм тірі кезінде де, осылай
бір қаз-қатар қонып отырушы еді ауыл. Əлі де сондай. Қисықтан
өрбіген баланың ішінде қара шаңырағы қыл елі мызғымай, аузымен
құс тістеген жігіт осы Əбіл. Өркені өссін шіркіннің, бұл өңірдегі өз
қатарының алғыры!
Ол Əбілдің кішігірім кебендей, етекті келген үлкен он екі қанат ақ
ордасына көңілі көншігендей болды. Киіз үйі мен қыстауын
салыстырғандай ол алыстағы Қисықтың дəу қара ағашына да бір қарап
қойды; айнала атырапқа көз жіберіп, қойнау-қойнауы ұйысқан
орманды өзенді шолып өтті. Дүниенің бəрі өзгеріссіз, жайбарақат
қалпында жəне бүгін ағаштар да, үйлер де, адамдар да нұрлы сияқты;
тіпті оған өзінің бетегелі келген орта қолды ақбоз үйі де жарқырай
түскен тəрізді.
Əлгінде қыр басында зығыры қайнағандай зарлап келіп қона қалып,
алдына түсе жүгірген ораң тұмсық жылқышы «күйт-күйт, күйт!» деп
тағы да бүкшеңдей жөнеліп еді. Ол алдап əлдеқайда жетелеген бұл
айлакер құсты көңілін аулау үшін қайтып оралған досындай көріп
қалды. Ол бала шақтағы ұша алмайтын құсша бүгежектеген қызғыш
пен жылқышыны қуалайтын əдеті есіне түсіп кетіп «күйт, күйт!» деп
құстың соңынан ере түсті де, сайдан атын жетектеп шыға келген.
Əбілді көріп тұра қалды; сақалын сипай көршісінің өзіне де, атына да
кезек қарап баптана түсті; ол əдейі тоқтап Əбілмен лебіздесуге көңлі
кетті.
— Əбіл шырағым, бір жаққа жүргелі жатырсың ба, ертемен ат
жетектеп келесің, əлде басқа біреу міне ме?— деді ол, басын жоғарырақ
көтеріп Əбілге тура қарап.
— Я, жүргелі жатырмын, Текеге жүремін. Қарт, немене құс қуып
ойнап жүрсің бе, істейтін жұмыс болмағансын?— деді Əбіл кекесінді
үнмен баптай сөйлеп.
Ол Əйтей қарттың «күйт, күйт!» деп құс соңынан ере түскенін көріп:
«Қартайғанда мынау бала болып құс қууға айналған екен. Мұндай
кісіден шығар, ел аралап жүрген дуаналар сияқты түрін қара: ақ
көйлек, ақ дамбал киіп, қолына ақ таяқ ұстаған: Бұтында шалбары да
жоқ. Құтты дуана Жүзіндегі есалаң адамның езу тартқаны сияқты
елжіреген сиқын көрдің бе! Бұл неге мəз болып жүр таң атпай?!»— деп
ойлап еді, қалайда оны бір мұқатып, кеміту жолын іздеп.
— Жоқ, жоқ. Əшейін. Жай қорқытып, таяқ сілтегенім ғой, айлакер
құс алдыма түсіп жорғалай бергенсін,— деп Əйтей сасып қалды.—
Текеге жай барасың ба, Əбіл шырағым?
Əбіл қабағын түйіп оған бір қарап қойды да, ауыздығын салмай
жетектеп келе жатқан атының мойнын сипай түсті. Өзінен өзі балаша
мəз-майрам болған мына шалдың түрі мен мінезі оның іште жатқан бір
шеменін қозғап жібергендей болды. Былтырдан бері жиналысмəжілістерде, қазақ оқығандарының бас қосып əңгімелескен жерлеріне
жаңашыл, алғыр Меңдікерейлермен оның соңына ерген Əбдірахманды
жə сөзден, жə іспен жапыра алмай жүрген Əбіл қазір олармен белдесе
түсуге дайын еді. Сондықтан ол қолға түспей жүрген қашаған
большевиктің əкесін болса да бір жаншып өтуге кірісті.
— Текеге жай барасың ба деп сұрайсың ба, қарт? Жай емес. Қазір
жай жүретін уақыт емес. Азу тісін батыра алмаған азғындар енді
етектен тартып жатқанда адам мына сен сияқты дуана құсап мəзмəйрам болып секіріп жүрмейді. Бұрын болыстың шабарманы болсаң
да қатарласа отырып, халық алдында өз пікірін айта алатын Əйтей деп
сені кім айтар! Өз баласына: əй, сен не істеп жүрсің, деп бір ауыз сөз
айта алмаған əке өз шаңырағына бəле төнгенде тілі шығып қайратын
жинап қам істей алар ма?.. Əбіл тізгін ұстаған оң қолымен атының
жалын тараштай түсіп, көзі қысылып қалған Əйтейдің аппақ сақалына
көзі қадалды.
— Əбіл шырағым... не болды... жамандық естідің бе?..
— ...Сен аға едің. Сенімен осы күнге дейін ища деспегеніме мына
аппақ сақалың куə. Ал менің «əй кəпір атанып» ағайын арасын бұзған
жерім болса айтшы! Баяғы алғыр Əйтей, шабарман Əйтей, құсбегі
Əйтей болып жүрген кезде де: «Əбіл, сенің мынауың иттік» дей алған
жоқсың. Рас па, осыным?
— Рас қой... Əбіл шырағым. Айтқаныңның бəрі рас...
— Рас болса, тыңда! Дұшпан күлдіре айтады, дос жылата айтады.
Мен жылата айтамын. Сен бүгін секіріп қуанбауың керек, жылауың
керек. Неге? Тыңда...
Толық денелі, дөңгелек жүзді, сақалды, баппен сөйлейтін атақты ірі
Əбілдің жанында кəрі Əйтей айдаһардың алдында күржеңдеген сұр
көжектей дəрменсіз қалды. Ол Əбілдің сызды лебізін бір жағынан
баласына бір пəле кездесті ме деп үрейі ұшып, бір жағынан құрандай
бас иіп, қыбыр етпестен тыңдады.
— Қартайғанда бала сияқты болып кетсең де, сен тегінде ақылды
адамсың. Сол сен ақылды адам болғансын айтайын деп тұрмын мен
мұны. Əйтпесе сөзге түсінбейтін қалың наданға жағымды
ауыртпайтынымды өзің де білесің ғой. Адам əкесінің өлімін де естиді,
мен мұны өзіңе көптен бері естіртейін десем де, жөні келмей жүр еді.
Əрине, менің естіртетінім өлім емес, өлімнен де күшті, өлімнен де
ауыр, саған да, маған да бататын жай... Өйткені Əбдірахман сенің балаң
да, менің қатар өскен ағайыным. Бірақ ол өлген жоқ, өлсе — бұл əңгіме
бүгін айтылмас та еді: сынды бір ақаулы ағаш, жарылды бір қаяулы
жұмыртқа, дер едік те қояр едік. Күні жетсе бастан жақ та айрылады
дейді қазақ. Міне сол жақтың бастан айрылатын кезі келіп тұр...
— Я, Алла, бергеніңе шүкір!...— деп күрсініп қалды шал.
— Ескі Ғарап елінде Құрайыш таһифасы дейтін белгілі белді ру
болған. Сол Құрайыш тұқымы Мұхаммед пайғамбарды (с.ғ.с.) Алланың
жіберген елшісі деп бас ұрып, сəжде қылып, дінге көнгенде — ƏбуЖаһил деген адам хақ дінге көнбей, кəпір қауымында қалған. Жалғыз
Құрайыш тұқымы емес, күллі Ғарап елі, Мұхаммед пайғамбардың
(с.ғ.с.) ақ туы астына жиналғанда Əбу-Жаһил қарсы тұрған. Міне біздің
Кердеріден де кəзір Əбу-Жаһил шықты. Бұл жалғыз Кердері емес, күллі
қазақ халқына қарсы шыққан Əбу-Жаһил. Бұл мына саған да, қасында
тұрған мына маған да қарсы шықты. Бұл ата-анаға қас, халқына қас
Əбу-Жаһил. Бұл бүгінгі заманның Əбу-Жаһилының аты —
Əбдірахман...
— Я, Алла... Əбіл шырағым?..
— ...Əйтеке, мен сені сол аузыңдағы Алланың атынан жаңылмасын
деп айтып тұрмын. Əбдірахман қазаққа қалай қас? Мына саған қалай
қас? Маған қалай қас?— міне осыны тыңда...
...Сиырын сауып болды да Күлшан ескі сүттің қаймағын алып
қазанға құйды. Өзі терген құрғақ ақ жапаны ошаққа толтыра қалады да,
отты тұтатып жіберіп сүт пісірді. Сүт піскенше ыдыс жуды. Сарғайып
күткен жарды қалай қарсылауға білмей жан таласқан келіншектің
жұмысы да өнбеді. Уақыты да жылжымаған сияқтанды. Ол үйге бір
кіріп, бір шығып, екі көзі өзен мен қырда болды. Бірақ кеш алыс, күн
ұзақ, дала жалпақ, қимыл жай.
Қалбалақтаған ата қырдан төмен түсіп, Тортоғайдың бергі иінінен
ат жетектеп шыққан Əбілге кездесіп тұрып қалды. Ат жанындағы
Əбілдің баптанып, жалын тараштап, қайта-қайта қара жорғаның
кекіліне қол апарғанына қарағанда ол бір əңгіме айтып тұр... Сөйлерде
оның жə күміс сағатының бауын, жə кеудесін сипайтын əдеті. «Бұл не
сөйлеп тұр соншама! Атам неге төмен қарап сақалын сипай қалды?»
деп ойлады да, Күлшан ошақтағы жанған тезегін аударыстырып қойып
қайтадан қарады. Сөз қыза түскен сияқты. Əбілдің көзі қартта, бос
қолы кеудесінде көрінді.
— Шеше, сүт тасып кетпесін. Мен түзге кеттім,— деді де, Күлшан
Əбілқайырдың түйе жүн шекпенін бүркене салып сайға түсіп кетті.
Келіншек екі-үш жүз қадамдай жерді аяғын жүгіре басып, тез игеріп,
сөйлесіп тұрған екеуінің өкпе тұсына жеткенде Əбілдің ұзын əңгімесі
аяқталуға да жақын қалып еді. Бірақ оның соңғы сөздерінен басты
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 44
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.