Ақ Жайық - 04

қарт,— деп мақтады Дмитриев Бақытжан Қаратаевты.
— Біздің ол қарт ақылды, ақ пейіл адам. Бірақ өте сенгіш, жəне
көңілшек жан. Сол мінезін біліп ана байшыл оқымыстылар: «Бəке, елді
екіге бөлмейік, бір болайық» деп араға кісі салып жүр...
— Ол жағын білмеймін де, ал табанды, алғыр, халық үшін тұра
білетін адам екеніне көзім алдақашан жеткен,— деп Дмитриев
адвокатқа үлкен баға беріп кетті.— Қарт мені елге алып шығамын,
қазақ халқының тұрмысымен жақсылап таныстырамын деді.
— Дұрыс айтады. Ішкі қиыншылықтарды жойып, бір жайлы
болғаннан кейін ауылды аралатармыз, Петр Астафьевич. Елдің
жайлауы мен киіз үйін де, қымызы мен салтын да, бəрін де көрсетіп,
бəрімен де таныстырармыз əлі.
— Жақсы, жақсы, Айтиевич, сөз жоқ, аралаймын ауылды. Шығыс
елдерінің өмірі маған ертегі сияқты көрінеді. Шынында да сахараның
көп жайлары жұмбақ; тұрмысты жете білмесе, жақсылап ұқпаса, қате
басып, теріс түсініп қалуға да əбден мүмкін. Сонымен, Айтиевич, менің
көзімнің тартқанын жақсыға жорисыз ба?
— Əлбетте жақсыға. «Жақсы сөз жарым ырыс» дейді біздің қазақ
халқы.
— Тек осы жағынан ғана көңілді көтеріңкі ұстау үшін. Ал нағыз
себебіне келсек: көздің, беттің тартуы нервіден ғой,— деді ол ойланып.
— Сөз жоқ, соңғы кезде ұйқысыз түндер көбейіп кетті. Бірақ ештеме
емес, халықтың жоруы көңілге демеу, жақсылыққа дей беріңіз.
Сонымен, Петр Астафьевич, мына үндеуді бастырып, тарата бер дейсіз
бе? Осы бастан таратсақ қалай болады, «ақ казактар мен генералдар
Совдепке шабуыл жасап жатыр» деген сөздер күні бұрын байбалам
салған сияқты болмай ма? Олар, дұрысында, шабуыл жасаған жоқ;
əзірге құр ниет қой, ниетті жүзеге асырып шыққанша көп уақыт бар.
Əбдірахманның бұл сөзіне Дмитриев таңданғандай, жүзіне қадала
қарады.
— Лениннің соңғы хатын білесіз бе, онда оның не дегені жадыңызда
ма?— деді ол жұлып алғандай. Сөйтті де жауап күтпестен: — Ленин
большевиктерге: ешкімге сенбеңдер, халықты, жұмысшыны
қаруландыра беріңдер деді. Мұның мағынасы жұмысшылар үстемдігін
орнатып алғанша ешбір мылжың сөзге, тəтті сөзге алданба дегені.
Халықты қаруландыра беріңдер дегені, дұшпанға қарсы тұру үшін сол
халықтың қолына мылтықпен бірге сана қаруын да ұстат дегені.
Кімнің жау екенін түсіндір, ол мылтығын соған кезенсін дегені. Сіз
Червяков екеуіңіз кеше де осы сөзді айттыңыздар: «Үндеу жазуға əлі
ертерек емес пе дедіңіздер». Жаудың əрекетін күн бұрын ашып, алдын
ала əшкерелеу керек, революция күтіп отырмайды, ол алдын ала
қимыл жасауды, қарсы қимыл жасауды талап етеді.
Дмитриевтің көзінің алды тағы да қатты тартып кетті. Сырт пішіні
сабырлы көрінгенмен іштен қатты толқығанын Əбдірахман жаңа ғана
байқады.
— Петр Астафьевич, Лениннің бүл соңғы тезисін өз басым оқығаным
жоқ, көп мəселелерді шамамен, естумен ғана болжап келем. Рахмет,
бəрі түсінікті болды. Халықты қаруландыра беру, алдын ала қимылдау
ең басты, ең жанды нəрсе бүгін таңда. Мен ана Орынбордан келе
жатқан отряд бар, өз күшіміз жинақталып жатыр. Бізге Сарытау
Совдепі де көмектесуге кірісті, ат төбеліндей атамандар, не істей
қояды деп ойлап едім. Бұл пікірімнің табанды, дəлелді пікір емес
екенін екі-үш күннен бері жаудың қозғала бастағанын көргенсін
түсіндім,— деді Əбдірахман.
— Жау аса зұлым жау. Қапыда бас салатын жау. Кешегі Орынбор
Совдепінің берген ультиматумына міне бір тəулік уақыт өтті.
Мартыновтың штабы ауызына су толтырып алған адамдай үнсіз
жатыр. Бұл тегін емес, ол опасыздық іске дайындалып жатыр. Егер де
бүгін түнде бас көтермесе онда, бəлкім, атаман Мартынов бойсұнар.
Меніңше бұлай емес, бұлар бүлік шығарады,— деді Дмитриев.
Дмитриевтің сөздері Əбдірахманға бойлай дəлелді, жинақты, айқын
көрінетін. Мына пікірі де қарсылыққа жол қалдырарлық емес. Сонда да
ол осы сияқты облыс Совдепінің тағдырын шешетін ең ірі, ең ауыр
мəселеге мына көреген большевик жолдасының көзқарасын жете біліп
алуға тырысты.
— Жақсы, сіздің пікіріңізше ақ казактар бізге бас салады. Мен бұған
түгел қосыламын. Өйткені бұлардың Цвилинг жолдас қойған шартқа
жауап бермей, түнерген бұлттай тұнжырауы да, қаланың жан-жағын
торлаған атты казак пикеттері де, станциялардағы казактардың
топтанып басын көтеріп жатқаны да, осы пікірдің жанды екенін
дəлелдейді. Ал, ана Орынбордан келе жатқан отряд, мына жақтан
Сарытаудың көмегі, Самардағы қызыл гвардиялық армияның
бөлімдері күні ертең Мартыновтың сорайған мойнын жұлып алмай ма?
Бес күнге өкімі жүрмейтінін біле тұра Оралдың облыстың Совдепіне
қол көтермекші ме?— деді.
— Орынбор отрядын бізге жеткізбей жолын бөгесе қайтесің? Жоқ,
бұл тартыс бес күн емес, ұзаққа созылуы мүмкін, Кейінгі тылда,
Гурьевте генерал Толстов əскер жинап жатыр. Донда Краснов
көтерілген, мына жерде Дутов бар жəне ең опасыз жау шетел
интервенттері. Жоқ, Айтиевич, азамат соғысының ұзаққа созылу қаупі
бар.
— Мəскеудің пікірі де осылай ма?
— Əлбетте, бірақ Ленин бастаған жауынгер жұмысшы табы мен
Ресейдің қолына құрал алған қалың шаруасы мұндай ойдым-ойдым бас
көтерген контрреволюцияны кешікпей құртып, бейбітшілік өмірге тез
көшуі күндей айқын,— деді Совдеп председателі. Үндеу текстін
ақылдасу үстінде комиссар Əйтиев пен Совдеп председателі осындай
кең əңгімелесіп еді.
Кешке қарай оқиға кенет шиеленісіп кетті.
2
Сол күні кешкі сағат алтыда Дмитриев екі ауыр хабарды қатарынан
алды.
Əйел аяғын есіктен ептеп басып кірді де, үстел жанында отырған
облсовдеп председателіне үрейленген көздерін қадай қарады;
шырамытқанмен жыға танымайтын адамша, бет əлпетіндегі оның бір
таныс белгілерін іздегендей болды; киіміне көз жіберді, бой тұлғасын
өлшей бір сүзіп өтті.
— Мына кісі сізді көрсет, шұғыл жұмысым бар дейді. Деревнядан
келіпті, «аты-жөнімді, жұмысымды Дмитриевтің өзіне ғана айтам»
дегенсін алып келдім,— деді Червяков председательге қарсы тұрған
орындыққа отыра беріп.
— Отырыңыз. Мына орындыққа отырыңыз,— деп Дмитриев
орнынан түрегеліп, əйелге Червяковтың жанынан орын көрсетті.
— Дмитриев сіз боласыз ғой... Айып етпеңіз, қалай, сізді жолдас деп
атай ма? Наданбыз, айып етпеңіз, сұрағанға,— деп əйел күбірлеңкіреп
сөйледі. Шаруа əйелдер тартатын жылы, қоңыр шəлісін шешіп,
құлағын босатып аша түсті: — Есіміңіз бен əкеңіздің атын білмеймін...
— Дұрыс, дұрыс. Айыбы жоқ. Жолдас Дмитриев десеңіз болады.
Петр Астафьевич Дмитриев мен болам, шүбəланбаңыз,— деді ол
əйелдің сенімсіздеу көзбен қарап тұрған ойын сезіп.
Əйел отыра қоймады. Ұлтарған киіз байпақты аяқтарын кезек
суытып, кең кабинетті айнала жүгіртіп бір шолып өтті де, Дмитриевке
қайта қарады. Дмитриев те көзін тікті. Тотыққан толық қара қошқыл
бетінен күдік нышаны бірте-бірте жоғала бастағандай, қабақ үстіндегі
аздап түйілген ұсақ сызықтар жазыла түскен, көнетоз қара сукно
пальтоның бірі үлкен, бірі кіші түймелерін Дмитриевтен көздерін
аудармаған күйі ағытып жатыр; қолдарының жарылған терісі қыпқызыл.
— Сіз Быков деген кісіні білесіз бе?— деп сұрады Дмитриевтен əйел,
көзін айырмай сынай қарап тұрған күйі.
— Январьцев Совдепінің председателі ме?
— Ия.
— Январьцев Совдепінің председателі, облыстық Совдептің мүшесі
Быков Игнатий Иванович. Айта беріңіз, гражданка, қысылмаңыз, мен
бəрін де түсініп тұрмын. Құпия жіберген ғой сізді. Немене, шұғыл
жұмыс болып қалды ма?
Əйел ауыр күрсініп жіберді, жүзі кенет өзгеріп кетті, көзіне
мөлтілдеп жас келіп қалды. Пальтоның ішкі қалтасынан əрі қолын
бойлатып жіберіп, уқаланған мен жыртылмаған, əлденеше бүктеген
қағазды алып Дмитриевке ұсынды.
— Қарғыс тигір Песковтар тұрғанда мұжықтарға күн болар ма?..—
деп булығып, əйел сөзін айта алмады.
Бір ауыр оқиға болғанын бастан-ақ болжап келген Червяков
орнынан түрегеліп:
— Сіз отырыңыз сабыр етіңіз. Іздеп келген адамыңызды таптыңыз...
Не істеу керек екенін бұл кісі айтады, қолдан келген жəрдемді
бергізеді,— деп əйелді қолынан ұстап орындыққа отырғызды.
Дмитриев қағазға қадала түсті, бірнеше жолын оқып əрілеген сайын
оның жүзі сұрлана бастады, Чернязяковке оның оң жақ беті бір рет
жыбырлап кеткен сияқты көрінді.
Көз мүдіртпейтін айқын етіп, қара сиямен шебер жазылса да, дəптер
қағазының тұтас екі парағына толтыра жазған бұл төрт бет хатты
Дмитриев ұзақ оқыды. Оқып болып, сол қолымен шашын бір сипап етті
де, орнына келіп бірнеше секунд үн қатпай төмен еденге қаpaп отырды
да, қайтадан түрегеліп:
— Жолда қару асынған, топтанып жүрген казактар кездескен жоқ
па?— деп сұрады күңгірттеу үнмен.
— Станица біткеннің, хутор біткеннің бəрі толы əскери
қызметкерлер, сұрап, тергеп: «Қайда барасың? Онда кімің бар еді?» деп
моқшап жүргізбейді. Мен: «Алексеевоға барамын. Апам ауру, хал
үстінде жатыр» деп сылтаураттым. Бір хуторда хорунжий жібермей
жылап та алдым. Василий Иванович сізге жолығып, қалай да хатты
бере көр деп тапсырды маған, Игнатты босатып алуға жəрдем
көрсетеді деді. Дмитриев жолдас, қалай болады, мұны Песковтар
істетіп отыр,— дейді əйел жадыраңқырай сөйлеп.
Дмитриев қағазды Червяковқа берді де, əйелге:
— Рахмет сізге, көп-көп рахмет, бұл хабарды жеткізгеніңізге.
Қайғыңыз ауыр, бізге де ауыр. Бірақ жасымау керек. Босанады олар,
босатамыз, бұған тек уақыт керек,— деді.
— Осы жақтан барған комиссардай етіп Игнатты да турап тастамай
ма?
— Жоқ, турамайды. Сіз ол комиссарды турағанын көзіңізбен
көрдіңіз бе?
— Ой, сұрамаңыз, адамның денесі түршігерлік, біздің сайдың
жағасында... Страшно...— деді əйел елеуреп, екі көзі үрейлене үлкейе
түсіп.
— Жақсы, жақсы. Түсінікті. Сіз бүгінше пəтерге барып дем алыңыз.
Таныс үйіңіз бар ма еді қалада тоқтайтын?
— Бар, тəтем бар. Макаров диірменнің түбінде, жездем сонда жұмыс
істейді.
— Ендеше сонда барып тынығыңыз. Ертең өзім білермін істің мəнжайын, көмектесерміз...
— Рахмет, жолдас Дмитриев, көргенше сау болыңыз.
— Қош болыңыз, көргенше.
3
Бұл хат — Орынбордан шыққан үш жүз совет жауынгерін қарсы
алып, ірі-ірі казак станицаларына соқтырмай, төте жолмен тезірек
Оралға жеткізу үшін аттандырылған екі елшінің тағдыры жөнінде еді.
Дмитриев пен Червяков екеуі де үнсіз. Қалың ойда. Бірақ нəрсе
екеуіне де айқын. Ол: Орынбордан күткен қарулы отряд казак
найзасының ұшы иыққа төнген кезде кешеуілдеп қалды...
Бірақ екеуі де тіл қатыспай отыр. Не демек? Арғы жағы ауыр. Ащы
шындық көз алдына көлденең тартыла береді. Айнала қоршаған ақ
казак отрядтары қалаға бас салуы шəксіз. Бүгін-ертең оған қарсы
тұрарлық күш жоқ. Мұны мойындамау ессіздік. Ендігі шара қайғылы
халге ұшыратқан себепті біліп, басқа амал көздеу...
— Павел Иванович, кім деп ойлайсыз осындай опасыздыққа барған?
Сөз жоқ, жау... өз ішімізде...— деді Дмитриев.
— Ми жетерлік нəрсе емес. Хатқа қарағанда казактар олардың
жолын тосқан, демек, Быковтардың ойлаған ниетін станица атаманы
біліп қойған ғой.
— Хабар қаладан жеткен болып шығады ғой сонда?!
— Енді не істеу керек, Петр Астафьевич?
— Исполком мүшелерін жиып, ақылдасып шешу керек істейтін істі.
Менің ойымша алдымен: подпольный комитет құрып алған жөн.
Екінші шараны тағы да ойласа көрерміз...
Дмитриевтің сөзін аяқтатпай, аяғын ентігіңкірей басып Əбдірахман
кіріп келді.
— Мен бір жаман хабар естіп келдім, жолдастар, жоғарғы Барбастау
бойындағы кулактар бүлік шығарып, поселка, деревня совдептерін
талқандап жатыр дейді. «Совдепті кулактардың шабуылынан қорғауға
перселендер казактардан айбынып тұр. Отряд ұйымдастыру жұмысы
қиындап барады»,— деп Алексей Колостов записка жіберіпті.
Ол Дмитревке записка ұсынды.
— Жаман хабар мұнда да жеткілікті,— деп Дмитриев оған
Требухадан келген хатты берді. Əбдірахман көзін тез жүгіртіп, хатты
басынан аяғына дейін бір қарап алды да:
— Бұл қай Быковтан? Василий деген кім?— деп сұрады хаттың
аяғындағы қол қойған адамның аты-жөнін оқып.
— Требуханың учителі Игнатий Быковтың ағасы,— деп еді
Червяков.
Əбдірахман шошына:
— Меңдікерейге бір бəле кездеспегей?— деп хатқа көзін қайта
жүгіртті.
— Меңдікерейді казактар шауып тастапты. Быковты ұстап алып
кетіпті, не істері мəлімсіз,— деді Червяков. «Ол хаттың несін оқисың»
дегендей тізбектеп жазған учитель қағазының бүктелген беттеріне
ренжи қарады.
— Опасыздың еткен ғой... Михеевтің тыңшылары,— деп сөзін
аяқтамай Əбдірахман маңдайын ұстап, сəл ойланғандай болды да,
ұшып тұра келіп, басындағы кепка бөркін алып, қаза тапқан комиссар
жолдасының қабіріне бас игендей тəжім етті.
Дмитриев пен Червяков ұшып түрегеліп, бастарын иіп бір сəт
тынып қалды.
Аздан кейін тыныштықты Əбдірахман бұзды.
— Бұл Яковлевтің сөзінен,— деді ол ызалы пішінмен.
— Ол не депті?
— Яковлев не депті?— деді екеуі қатар сұрап. Əбдірахман екі
жолдасына Яковлевтің Войско үкіметінің өкілі генерал Михеевқа
барып Орынбор Совдепінің қойған ультиматумына тез жауап беруді
талап еткенін, бұл талапты орындамаған күнде Орынбордан шыққан
отряд Войско үкіметін тұтқынға алады деп «қорқытқанын» айтты.
— Əскердің шыққанын күні бұрын жауға білдіріп қойған, соны естіп
дұшпан қарсы əрекет жасауға кірісті,— деді ол Червяковке қарап.
— Парықсыз мылжың, сырды ашып қойғаны,— деді Червяков.
Дмитриевтің көзі жайнап кетті, өңі сұрлана түсті, оң жақ беті жыбыр
ете қалды.
— Бұл жай мылжыңдық емес. Бұл опасыздық. Сағат жетіге
баспаханада жиналайық,— деді ол.
Үшеуі де председательдің кең бөлмесінен тез-тез шығып кетті.
Қарулы екі солдат есікті бекітіп алып, алдыңғы бөлмеде түнгі күзетте
қалды.
4
Баспахананың шағын бөлмесінде жиналған коммунистер саны да
шағын. Асығыс шақырылған мəжіліске Макаров диірмендерінен екі
адам, мекемелердегі партия мүшелерінен жеті-сегіз кісі жиналып
үлгірген. Оған баспахананың төрт жұмысшысы мен облыстық атқару
комитетінің бес мүшесі қосылып не бəрі он тоғыз кісі болды.
Көше жақ терезелер тастай жабық, есік бекітулі. Ішкі жақтағы торлы
терезенің форточкасынан салқын ауа жер еденге құшақ-құшақ құлап
жатыр. Адамның демі, тартылған шылымның көк түтіні баспахананың
зілдей иісіне араласып, тамақ қырғандай қоп-қою қышқылтым тартып
тұр. Керосин шамның сарғыш жарығы бұрыш-бұрышқа күңгірт
көлеңке шашқан, станокке сүйенген, сəкіде отырған адамдардың
жүздері көгілдір-сарғыш көрінеді.
Облыстың атқару комитетінің екі мүшесі Нуждин мен Половинкин
үстеріне сұр шинель, бастарына əскери фуражка киген, бұлар жоғарғы
жақ бұрышта қабырғаға сүйеніп өзара əңгімелесіп тұр да, ал терезе
алдындағы кішкене столдың жанында Червяков бір нəрсе жазып отыр.
Бұрын атын ғана естіп жүзбе-жүз көрмеген адамдардың көздері терезе
алдында тұрған қара былғары бешпетті, былғарымен тыстаған қара
бұйыра құлақшынды, аң сұр өңді Дмитриевте; оның орта бойлы
денесін, бет əлібін, тіпті оң жақ құлағының түбіндегі кішкене айшық
таңбасын да жіті көздер айыра қамтып жатыр.
Дмитриев мəжілісті жай кеңеспен бастап кетті. Ол ішкі Ресейдегі
совет жайын əңгімелеп, жұмысшы мен шаруа үкіметін қорғайтын
Қызыл Армия құрылғанын айтты. Көрші Сарытау қаласы мен қанаттас
Орынборда Совет үкіметінің нығайып, буыны бекіп үлкен күшке
айналғанына тоқтады да, əңгімесін Орал казактарының жасырын істеп
жатқан жаулық əрекетіне тіреді.
— Жолдастар, жау жыртқыштық сүдінін көрсетіп бас салуға дайын
тұр. Бірақ революцияны қорғауға тамшы қанымыз қалғанша, соңғы
дем біткенше күш саламыз. Бұл үшін қайраттылық, табандылық,
тапқырлық пен қажырлылық керек, əдіс керек, ақыл керек. Жасымау
керек — қолда қазір күшіміз аз. Егер де заводтармен диірмен
жұмысшылары, темір жол қызметкерлері тегіс көтерілсе, қолына
құрал ұстап қарама-қарсы тұрса ақ казактарға оп-оңай қамал болмас
еді, ат үстінен шауып келіп жапырып кете алмас еді. Жұмысшы
коллективтері қару тауып үлгіре ала ма, үлгірсе ұйымдасқан түрде иін
тіресіп, тап осы сағаттардың ішінде шыға ала ма? Міне, əңгіме осыған
тіреледі. Олардың арасына қайратты, қажырлы басшылар кетті, бірақ
түрліше жағдайлармен байланысты ұйымдастыру ісі кешірек
басталды, құралдану жұмысы қиынға түсті...
— Оның орнына сана құралымыз күшті, саспа, жолдас Дмитриев,—
деп дем берді Червяков.
— Дұрыс айтасың, жеңіп шығудың басты айғағы сана-сезімнің
оянуы. Партияның күші — жеңімпаз идеясында. Халық өз бақыты үшін
күресетінін өзі білсе оған ешбір жау төтеп бере алмайды. Алайда
революцияны контрреволюциядан құр қолмен қорғап қалуға
болмайды. Мына ақ казактардың ниеті Совдепті жою, қанды өктемдік
орнату, жұмысшы табына бас көтертпестей əлек салу. Бүкіл ақ
армияның қалдықтары, оған дем беріп қару-жарақ, азық-түлігін төгіп
жəрдем беріп жатқан шетел капиталистері тегіс жиылып келсе де бұл
қара ниеті орындалмақ емес, Ресейдің жұмысшы табы мен қалың
шаруасы енді қайтып құлдық қамытын кимейді де, оны ешкім зорлап
кигізе алмайды да... Бұл айқын нəрсе, бұл бір ешкім өшіре алмайтын
шындық. Менің айтайын дегенім басқа. «Ақ қайысады, сынбайды...»—
дейді халық нақылы...— деп Дмитриев тамағын кенеп бөгеліп қалды.
Сөзге шешен, жалынды Дмитриев сөз таба алмай бөгелген жоқ
сияқты, оның аузына «жау уақытша бел алғанмен түпкі жеңіс біздікі»
деген сөз келіп тірелді.
Бар жағдайды салмақтап, бар мүмкіншілікті өлшеп, екі жақтың көзге
көрініп тұрған күшін теңдестіріп келгендегі «жау уақытша бел алады»
деген ащы қортынды оның көмейінен бері аспады; революция ісіне
шын берілген, қиын-қыстау жер келгенде тайсалмай оққа қарсы
барарлық табанды жолдастарының алдында да оны ашық айта
алмады, тамағын кенеп тоқтап қалды. Отырғандар мұны бірден сезді,
өйткені осы жерде бас қосқан жиырма шақты коммунистердің бəрі де
осы пікірде еді. Сондықтан тына қалған көптің ойын бөліп тағы да
Червяков сөзге араласты:
— Петр Астафьевич, астыртын ұйым мүшелерін белгілесек болмас
па? Партия мүшелеріне жұмысты жасырын істеуге тура келер.
Басшылық ететін үштік, не бестік болса қалай болар?— деді ол,
терезеге бір қырын отырған жүзін Дмитриевке бұрып.
Дмитриев терезе алдында түрегеп тұрып сөйлеп еді, екеуінің де сəл
мұңайыңқыраған көздері секунд бөлшегіндей мезет кездесе кетті де,
жалма-жан жүздерін басқа жаққа бұрып əкетісті. Дмитриевтің ажарлы
беті сəл сұрғылт тартыпты, ашық, сүйкімді, алғыр көздерінің алды
аздап кіреукелене түскен, жазық маңдайында бұрын жоқ екі сызат
пайда болып қалған. «Соңғы ұйқысыз, азапты, ойлы, əбігерлі жұмысты
түндердің таңбасы... Мұнан екі жұма бұрын бұл сызықтар жоқ еді.
Петроградтан келген күнгі жүзінің өзгеше жарқын нұры мен
көздерінің жайнаған өткір шоғы бүгін ала-бөле солғын. Адамды еріксіз
билеп, өзіне ырықсыз тартып əкететін екпін де баяу деп ойлады
Червяков. Бірақ оған Дмитриев екінші рет қарағанда көз құйрығы
сазарған кекесінмен: «Учитель, əлденені ойлай беру лайық емес;
мұңаюға орын да жоқ, əзір себеп те аз!» дегендей болды.
— Дұрыс, өте дұрыс пікір. Ойдың түйіні осыған ойысады. Егер де
əңгіме жұмысты жасырын түрде жүргізуге тірелсе— жаман айтпай,
жақсы жоқ, қиын күндер кездеседі, ол анық — осы отырған жəне басқа
жердегі коммунистердің бəрі де тегісінен жасырын ұйымның мүшесі
болып қалады. Сондықтан менің ойымша облыстың Совдептің атқару
комитетіне мүше болып сайланған жолдастардың бəрі басшылық
етуге міндетті...
— Дұрыс!
— Дұрыс!
— Ең бірінші міндет: байланысты үзбеу. Қаланың ішіндегі
жұмыскерлері мол жерде партия группаларының жұмысын
жандандыра
беру.
Саяси
үгіт-насихат
жұмысын
күшейту.
Станицаларда, селоларда, ауылдарда, поселкелерде үгіт жұмысының
барлық түрін жүргізе білу. Жолдастар, көмекке Қызыл Армия келіп
жетеді. Ол алыста емес. Революцияны қорғаймыз, қорғай береміз!—
деді Дмитриев көтеріңкі дауыспен.
— Қорғаймыз!— десті бəрі бір ауыздан.
Шеткерірек түрегеліп тұрған Əбдірахман, сəл күйбелектегендей,
орнынан қозғала түсті, бір нəрсені ұмытқандай сол қолын маңдайына
таман апарды да, қайтадан төмен түсіріп, Дмитриевке қарай соза түсті.
— Менің бір-екі сөзім бар еді. Орынды ма, орынсыз ба, бірақ,
қалайда сол сөзімді айтқым келіп тұр,— деді ол Дмитриевке.
— Айтиев жолдас, айтыңыз. Бұл жерде айтылған сөздің бəрі
орынды, ұсынысыңыз болса, міне, жолдастар арасында ақылдасып
алған жөн,— деді Дмитриев маңдайына түскен шашын сол қолымен
кері қайырғыштап.
— Ұсыныс емес, Петр Астафьевич. Сіз облыстық Совдептің атқару
комитетіне сайланған жолдастардың бəрі де жасырын партия
комитетінің басшысы болып есептеледі дедіңіз. Ол дұрыс қой,
Совдептегі адамдар мен партия мүшелерінің түп тілегі бір. Алайда, мен
партия ұйымының мүшесі емеспін, сондықтан беспартийный бола
тұрса да облсовдептің мүшесімін деп, партия жұмысын басқару
келіссіз емес пе? Біздің қазақта мақал бар: «Əңгіменің басы байлы
болса, түбі сайлы болады» деген. Басын ашып алған жөн. Əрине, «əрі
жүр» деп жолдастар менің кеудемнен итермес, оны өзімде жақсы
білемін...
— Айтиевич, білеміз, білеміз сіздің кім екеніңізді, большевик болу
үшін жаныңда партиялық билетің болуы шарт емес. Анау завод
жұмысшыларының ішінде партияда бары аз, сонда да ондағы
жұмысшылардың бір тобы партия қатарында барлардан артық
жауапты қызметтер атқарып жатыр. Партияға мүше болу қашпайтын
нəрсе, соңынан бола бересіз. Оның үстіне сіз коммунист партиясына
тілектестер қатарындасыз ғой, айырма жалғыз қағазда ғана,— деді
Червяков.
— Мен сізді көптен бері коммунист деп білемін. Керек десеңіз мына
қазір-ақ қағаз жүзінде устав тəртібімен оформить етейік. Бірінші
кепілдікті өзім беремін,— деп еді Дмитриев.
— Мен де беремін кепілдікті.
— Мен де беремін,— деді Петр Нуждин мен Павел Червяков оның
сөзін бөліп.
— Меніңше сіздің большевик екеніңіз жолдастарыңыздың ниетінен
де көрініп жатыр. Ал басқару жұмысына, коммунистік жұмысқа сіздің
қатынасуыңыз аса қажет, өйткені ана өздеріңіздің қалың мұсылман
еңбекшілеріңіздің революциялық санасын ояту сіздің жəне
Шамсутдинов пен Епмағанбетовтардың ғана қолынан келеді. Еліңіздің
тілін, əдетін, ғұрпын, тілегін бізден гөрі сіздер жақсы ұғынасыздар,
оны бұл жерде менің ұғындырып жатуымның қажеті аз, мұны сіз
менен артық білесіз,— деді Дмитриев.
Əбдірахман аяғын сəл талтақтау басып Червяковтың жанына
кимелеңкіреп келіп, оның бетінен сүйді, бір секундтай құшақтап тұрды
да, көңілі босап Дмитриевке жақындай түсті. Дмитриев оның ниетін
күні бұрын сезген еді — жүрісі ебдейсіздеу Əбдірахман жақындап
үлгіргенше оның өзі ұмтыла түсіп, қара мұрт жапқан толық еріндерін
аузы тола сүйіп алды. Əбдірахман төмен қарап қалды, ол қатты
қобалжып кетті. Оның шын сезім билеп ерекше елжірегені басқаларға
да үлкен əсер етті. Сөйлегенде тілі де дөрекілеу, үні де жуан шығатын,
келбетінен де, қимылынан да қайратты, бетті адамның пішіні көрініп
тұрған, көрінгенге көңілі жіби кететін нəзіктіктен көш алыс мына
сабырлы мінезді, берік жанның елжірегеніне басқалары да қосыла
толқыды, аса ыстық сезіммен кезек-кезек келіп оның қолын қысты...
Бір минуттай үнсіз тұрып қалысты.
— Жолдастар, мен кеттім,— деді, дауысы əлі де сəл дірілдеген күйі,
Əбдірахман.
— Қазір бəріміз де шығамыз,— дей беріп еді Дмитриев, Əбдірахман
есікті аша беріп:
— Жаман айтпай, жақсы жоқ, Совдеп документтерін, саяси
əдебиетті басқа жерге көшіремін... Сенімді жерге...— деп күбірледі ол.
— Қай жерге? Қасыңызға адам алыңыз, жалғыз болмайды, күшіңіз
жетпейді, көп нəрсе...
— Жəрдем беретін адамдар бар. Қазір көлік əкеледі, поштабай
аттары... Ана бай саудагер Акчуриндердің товар складтарына қоя
тұрамын.
— Акчуриндер? Ол қалай? Аюдан қашып...
Əбдірахман Дмитриевтің сөзін аяқтатпады.
— «Аюдан қашсаң дөңбекке» демексіз ғой. Əрине, біліп қалса
Акчуриндер бізді жұмақты қоя тұрып, тамұққа тура аттандырар. Бірақ
білуге тиіс емес. Біз Червяков екеуіміз онан қолайлы, онан сенімді
орын таба алмадық. Бай саудагердің товарының қабатында сол жерден
алып жан-жаққа жіберіп тұруға өте қолайлы. Елге таратып əкететін де,
қала ішіне де жаятын өз жігіттеріміз көп. Мына типографиядағы
қағаздарды да сонда қоймақпыз,— деді Əбдірахман Дмитриевке жүзін
бұрмастан, былғары бешпентінің түймелерін салып жатып.
Ол есіктен шыға берді.
Дмитриев Червяковқа қарады, оның жүзінде шүбəланудан гөрі
таңқалған шырай бар еді; көздерінің құйрықтарында, жұқа еріндерінің
езулерінде жұмсақ бір ұсақ сызықтар жинақталып келіп ішкі
ризалықты сездіргендей болды.
Алғыр жұмысшы Половинкин тері-тон заводтарына, ал Нуждин
диірмен жұмысшыларының арасына кетті, басқалары да түрлі
тапсырмамен баспахана үйінен шығып, жан-жаққа тарап жатты.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
1
Аспан ала бұлтты. Шағанның теріскей жақ жалаң бетінен үздіксіз
соғатын ызғарлы жел əлі де бетті қариды; март айының ішінде де
өңменнен өтерлік суық. Кешке қарай бүгін күн ала-бүле суытып, күндіз
беті жібіген қар көксоқталанып қатып қалған. Үлкен тас көшенің бойы
домбыраның ішегіндей дыңғырап тұр — алыстағы жүрген адамның
аяқ басқаны көш жерге естіледі; ал сонау көпір беттегі оқтын-оқтын
қосарлана шауып өткен атты казак пикеттерінің дүрсілі қаршылдай
жыңылдап, биік тас үйлерге соғып, күңгірт дыбысты бір жаңғырық
беріп жатыр.
Тоңған бетін жалап тұрған желден де Сəмиге анау аттылардың
дыбысы əрі мазасыз, əрі суығырақ. Дыбыс шыққанда ол селт ете
қалады, жеткен қақпасына арқасын сүйейді, сəл кідіріп, тас пен мұзға
тиген тұяқ жыңылы əрілегенде ғана ілгері жүреді. Көше ұзын, жел
қарсы. Кеш қараңғы. Бала адымын алға қарай күшпен басады, аяғын
сүріне аттайды.
Қақпақты көп терезелердің алдынан өтіп бара жатқанда жаны
кетуге айналған, сірескен саусақтар желім жаққышты қоя берді. Оның
жерге түсіп кеткенін Сəми «тық» еткен дыбысты естіп қана сезіп
қалды. Үй ішіндегі шамның кəшек саңлауынан іргеге түскен ала жолақ
сəулесі ешнəрсені анықтап айырарлық емес, өте əлсіз, қақпа
жанындағы фонарь жарығы да, қызғылт тартып, тек қарыс аттам
жерге төгіліп жатыр. Ол қарманып, тамшы бұжырлаған мұздақ жерден
сипалап жаққышты тауып алды да, оны аузына тістеп тұрып, жаны
кеткен қолдарын кезек-кезек уқалап жылытып, саусақтарын икемге
келтірді. Қақпаның жақтауына жете беріп, алысқа құлағын тосты, жанжағына көргіш көздерін де жүгіртті— құлаққа ұрған танадай, айнала
тым-тырыс, көзге ілігерлік жанды қыбыр елестемейді. Үйреншікті,
дағды алып қалған қол ебдейсіз қимылдаса да, оның тақтаға желім
жаққан жерінде қос-қосынан жарнамалар пайда бола қалады.
Жарнаманы бала екі қойнынан кезек суырып жапсырады, кейде
байқамай теріс жапсырып қойып, оның үстіне басқасын жабыстырады.
Əрі əлсіз, əрі тоңып дəрмені кеткен бала қолы қорғасындай нық:
Азаматтар! Жұмысшы мен шаруа депутаттары сайлаған облыстың
Совдепті патшашыл, алпауытшыл атамандар мен ақ генералдар
күшпен таратпақшы. Озбырларға жол бермеңдер!
Совдепті қорғаңдар! —
деген жалынды жарлық қалдырып кетеді.
Биік басқышы бар үйге келгенде оның қақпасы таныс сияқты
болды. Сəми жақынырақ келіп, еңкейе түсті де: «Ə, Құрбановтың үйі»
деді ішінен, бірақ ол басқыш үстінде отырған адамды қараңғыда
көрмеді. Ал үй-үйді жағалап келіп, қақпа алдында еңкейіп əлдене бір
ниетпен тұрған баланы Хакім анық көрді. Жұрт аяғы саябыр болған
кезде қақпаға үңіліп жүрген бала оған жұмбақ көрінді. «Əлде үй
нөмерінен адасып таба алмай жүр ме, əлде болмаса терезеден түсейін
деп жүр ме екен?»— деп ойлады ол. Сейтті де қақпа жақта тұрған
баланың бейнесінен көзін айырмай, не істегенін аңдыды.
Əкесі жоқ, жесір əйелдің жалғыз баласы Сəми Ғаділшин баспаханада
əріп теруді үйреніп жүрген-ді.
Аңғарулы бала көрсеткен жұмысты бұлжытпай істеп, аз уақыт
ішінде көп нəрсе білген еді. Оның үстіне, баспа ісімен бірге, сəби миына
сіңе бастаған тағы да бір үлкен ұғым бар-ды. Ол — баспахана
жұмысшылары жүргізіп жатқан төңкеріс күресі болатын. Бұл күрестің
мəн-жайын мықтап ұқпаса да үлкендердің ыңғайымен, жұмысшыға
кімнің дос, кімнің қас екенін бала ішінен сезетін болды. Əсіресе, соңғы
кездегі, халықты бостандық күресіне шақырған плакаттар, үндеулер
мен жарнамаларды алдымен ашық түрде таратып, соңынан жасырын
жаю ісі жиіленгенде Сəми ақты-қараны мықтап айырды. Өздері теріп,
өздері таратуға өзі тіленіп, алдымен кірісті. Ол бүкіл қала адамын:
«Мынау біздікі. Мынау бізге дос емес» деп өзінше екіге бөлетін əдетті
тауып алды. Чиновниктердің көбі Сəмидің ойынша «біздікі» деген
топқа кіре бермейтін. Сондықтан, түсі суық үлкен тілмаштың үйін
таныған кезде ол: «Осы біздікі ме, біздікі емес пе?» деген ойға келіп,
бірнеше секунд тұрып қалған-ды. Өйткені қазақ пен татарларға
«тілмаш» болып, сөздерін сөйлеп жүрген Құрбановты Сəми «біздікі деп
те қалатын, ал суықтығына қарап біздікі емес» деп те битарап
болатын. Қазір ол аз ойланғаннан кейін: «Мейлі, кімдікі болса да
оқысын!» деп тілмаштың қақпасына да екі жерден ірі əріпті баттиған
үндеуден ақ жолақ таңба басты да, əрі қарай аса берді.
Сəми ептеп жылжып, үлкен екі қабат тас үйдің күзетші отыратын
будкасына жақындады; қақпаға арқасын сүйеп тұра қалып тыңдады,
ешқандай дыбыс білінбегеннен кейін будкаға қарай ол батылырақ
жылжыды. Будка бос тұр. Жалма-жан будканың қабырғасына үлкен
үндеуді, екі жақтауына екі кішірек жарнаманы жапсыра салып, үйдің
маңдайына қарады. Бұл қақпаның фонары басқалардан анағұрлым
жарық, кішкене есіктің маңдайшасындағы ірі жазулы вывескені көзі
əбден айырарлық. Бірақ, Сəми оны оқымай-ақ таныды; сол кеңсесі, анау
төменірек тұрғаны «прокурор барон Дельвиг» деген ірі жазу; талай
көрген үй, көрген жазулар. «Тап осы ұлықтар мықтап оқысын! деп
ойлап, есіктің екі бетіне де, фонарь тұрған бағанаға да, қақпаның
тақтайына да түр-түрінен жанама, үндеулердің бесеуін жабыстырды.
Сөйтіп, өзі насаттанған адамша, бұқпай, бойын жазып шеткерірек
шықты да айналасына көз жіберді. Бейсеуіт жүрген адам да, қаланың
шет жақтарынан шығатын ат дүбірі де естілмейді, уілдеген жел ғана
бар, құлаққа телеграф сымдарының зыңылын əндетіп əкеледі.
...Бұл жер тас көшенің шеті, енді кері қайту керек. Қалғаны оңай,
ыққа қарай тез жүріп, тоңбай жапсырып, баспаханаға жетіп жылыну.
Жолдастарға көрген-білгенін əңгімелеу қандай рахат.
Бұрыла бергенде қолынан оның желім құйған бутылкасы жерге