Ақ Жайық - 33

жол бөгеуге қақыңыз жоқ. Войско хұкіметі берген куəлік міне.
Бассыздың істемеңіздер. Мен рұқсат етпеймін...— деді.
Бірақ оны екі жолдасымен қоса қоршалай қалған қарулы жандардың
жалаң қылыштары көз үйрене бастаған қоңыр түнде жарқ-жарқ етіп
төбеге төніп те қалды. Бір адам оның жағасынан, екіншісі — тізгінінен
алды да, үшінші қолдың беліндегі наганға жармасқанын Абылаев
жұлқып қалғаннан ғана сезді.
Ол сонда да өз ісін ақтап:
— Мырзалар, бұл хұкімет тауары... Бұларыңыз əділсіздік. Түн ішінде
бас салып күшпен жол бөгеу аса келіссіз іс. Бұған хұкімет алдында
жауап бересіздер,— деді, аттан аударып түсіріп, қаруын сыпырып
алып жатқан адамдарға.
Бұл кезде жаңағы орысша
жақтағыларға дауыстап:
сөйлеген
қазақ
кейінгі
керуен
— Керуен бастап келе жатқан жігіттер! Қарсыласпай қылышмылтықтарыңды тастаңдар. Егер де қару жұмсап, күш көрсететін
болсаңдар — қырылып қаласыңдар. Алдарыңда екі пулемет құрулы
тұр. Ал, айналаң қоршаған ғаскер. Кəдімгі қызыл ғаскер,— деді.
Ұрыс-соғыс түгіл, мылтық даусына да əбден құлағы үйреніп
жетпеген бұл қазақ жігіттері мына түнгі шабуылдан үріккен қойдай
жапырылып қалып еді. Оның үстіне Əйтиевтің сөзі аяқты аңдаусыз
басып құлама жардың қараңғыда қақ басына келіп қалғандай əсер етті.
Офицер Абылаевтың бойына қарай таңдап ерткен бұл ірі жігіттері
қаруларын лақтыра бастағаны былай тұрсын, көбі аттарынан қарғып
түсіп арба мен түйені баспана етуге тырысты. Бағанағы Хакімнің
жанында əнді күрсініп қойып тыңдап келе жатқан үлкендеу кісі
Кəрімғалидан:
— Қазақша сөйлеп тұр ғой... Сонда қызылдар да қазақ болғаны ма?—
деп сұрады күбірлеп.— Атамыз қазақ, бізге əйтеуір тие қоймас...
Бірақ баста үрейі ұшып кетіп, соңынан Хакімді танып қалып əкешешесін көргендей қуанған Кəрімғали оған жауап бермеді. Мүмкін
оның мына сияқты өзгеше уақиғаларды, əсіресе «қызылдар», «ақтар»
деген мағынасы терең сөздерді жете түсінуге шамасы да келмеген
шығар! Əйтеуір, ол жолдасына жауап берудің орнына:
— Біздің Кəкім. Өзіміздің кəдімгі білгіш Кəкім! Пай, пай, Кəкімнің де
жүрмейтін жері жоқ-ау! Жеті түнде кездесе кетті! Қараңғыда ақсүйек
ойнап жүрген балаша... пай, пай, қызық-ау өзі!— деді.
Оның жүзінде мүмкін балаша мəз болған пішін де пайда болған
шығар, бірақ тап сол шақта Кəрімғалидың бетіне үңілген ешкім болған
жоқ — əркім өз басымен қайғы болды.
Көрінгенге қожайынсып қалған өзіміздің кəдімгі ұрыншақ «казакорыстар шығар» деп Абылаев қатты үрейлене қоймай, тіл қайратын
көрсетуге тырысып еді, бірақ Əйтиевтің «айналаң толған қызыл
ғаскер» деген сөзін естігенде жүрегі су ете қалды да, майысқан жездей
екі бүктетіліп, жүресінен отыра кетті. Оның кенет дымы құрып қалды,
тілі сөйлеуге келмей көзі қарауытып кетті. Буынсыз адамдай сылқ ете
қалған офицерді жағадан ұстап тұрған жігіт қайтадан көтеріп аяғынан
тік бастырды.
— Күйеуін көрген қалыңдықтай сен неменеге былқ-сылқ етесің.
Шығар, тағы қандай қаруың бар бойыңда, тез! Əйтпесе мойныңды
бұрап жұлып алармын,— деді ол Абылаевты «қол қатама, қайтеді» деп
ойлап.
Бұл Мырзағалиев жігіттерінің ішіндегі Əбілқайыр Əйтиев еді.
Қасындағы Сорока оның ниетіне əбден түсінбей:
— Шекесін сындыра сал, үгіттеп не қыласың итті,— деді қасқырша
гүрілдеп.
— Ағатай-ай, менің жазығым жоқ... өлтірме... қазақ баласымыз ғой...
— деді Абылаев үні шықпай зорға сыбырлап.
Аз уақыттың ішінде-ақ қоршап алған көп адам қарсыласуға да
жарамаған нашар конвойдың қару-жарағын сыпырып алып, өздерін
шоғырлап бір жерге жиды. Бұлардың тағдырын күні бұрын ойлап
шешіп қойған отряд басшысы:
— Не бəрі қанша көлік, қанша адам еді?— деп сұрады зыр жүгіріп
жүрген Хакімнен.
— Қарулысы он бес, екі керуеншімен не бəрі он жеті кісі. Түйе —
жиырма бір, арба — он бір. Тиеген жүк — қару-жарақ, қанша екенін
офицер Абылаев біледі. Сұраңыз,— деді Хакім аптығып сөйлеп.
— Ымм... Абылаевсыз да есебін табармыз. Ал, кəне, қаруын тастаған
хан солдаттары, бері қараңдар,— деп Əбдірахман ақырындап тамағын
кеней түсті.— Сендерді солдат деуге де болмайды. Жөні, адасып
жүрген адамдар деп есептеуге келер. Үйткені сендер Жымпиты
хұкіметіне қызмет етіп жүрсіңдер. Бірақ не істеп жүргендеріңді жақсы
білмейсіңдер. Мына жүктерің қару-жарақ, мұны сендерге беріп
отырған қалың бұқараның қас жауы атаман Мартынов дейтін жауыз.
Ал — бұл қаруды сұрап отырған Жанша бастаған қазақ
оқымыстылары. Олар бұл қаруды момын елдің аузын аштырмай
билеп-төстеу үшін алып жатыр. Атаман Мартыновпен бірігіп тағы да
қазақ еңбекшілерін езіп, құл ету ниетімен ғаскер жинап жатыр. Міне
осыған түсінбей мына Абылаевпен бірге керуен қорғап, қару ұстап, жүк
күзетіп келе жатқандарың адасқандықтың белгісі. Түнде жүрген
ұрыны түнде ұстайды, ұрлық істеп жатқан жерінде қолға түсіреді.
Сендер тап сол сияқты қылмыс үстінде қолға түстіңдер, Алайда
сендердің надандықтарыңды ескеріп жазадан босатпақшымыз. Бұдан
былай тірі қаламын десеңдер хан əскеріне бармаңдар. Тура үйлеріңе
қайтыңдар. Офицер Абылаевтан өзгеңді босатамыз,— деді.
Үрейі ұшып біріне-бірі тығыла түскен жандар Əбдірахманның
соңғы жылы сөзі аузынан шыққанда жылап жібере жаздады.
— Ағатай-ай, өркенің өссін. Зорлықпен жүрген адамбыз. Еріксіз
жүрміз. Енді қайтып хан маңын көрмеуге ант етеміз,— деді
жыламсырап бағанағы Хакімнің əнін ұйып тыңдайтын үлкендеу кісі.
Нақ жанынан жай түсіп есі шығып кеткен адамдай буыны құрып
қалған Абылаев, аздан кейін құтылу жолын жан таласа іздеп еді. Ол
басын көтеріп алып:
— Тақсыр, менде не жазық бар. Мен де бұйрық орындап жүрген
адаммын. Мұнан былай мойныма ілмейін. Жанымды қиыңыз,— деді
дірілдеп.
Көптен бері өзіне аты да, ісі де таныс Абылаевтың бүгін Хакімге түрі
де рақымсыз жанның түріндей: қанын ішіне тартқан қарасұр, көзінде
жылы шырай жоқ, ашаң өңді, суыр жүзді, иілмейтін қайсар адам
сияқты көрініп еді. Ал қазір офицерлік атын ұмытып қорыққаннан ісмақсатынан бір жола безгені табансыз бишара екенін көрсетті.
— Абылаев мырза, атыңа ісің сай келмеді, офицерлік абыройдан
көрі жаның қымбат екен,— деді Хакім оған. Сөйтті де Жүнісов
Əбдірахманға жақындай түсті.
— Жүнісов мырза, қалай десеңіз де мен басымды идім. Өйткені мен
жазықсызбын. Ешбір қазаққа қастық ойлаған жерім жоқ. Мұны сіз
жақсы білесіз. Бүгін Ақметше мырза тапсырғаннан бері сіз менің
қарауымда болдыңыз. Жамандық істесем қолымнан келер еді, бірақ
опасыз ойдан аулақ болдым. Сол ақтығыма қарап жəне ежелден келе
жатқан қазақтың ескі ерлік əдеті бойынша сіздерден жан сауға
сұраймын. Өле-өлгенше ешбір қазаққа қол көтермеуге ант етемін,
құдай бір құран шын. Ал, жазықсыздан жазықсыз жазалаймын десеңіз
— басым міне,— деп Абылаев төмен қарады.
Əбдірахман үндемеді. Оның қасындағы қазақша жақсы білетін
Довженко да үнсіз қалды. Басында жек көрсе де қазақ баласымыз ғой,
деген сөзге Хакімнің де іші жібіп кетті. Ол Əбдірахманға қарап:
— Əбеке, жігіттің аяққа жығылғаны — тірілей өлгені. Абылаев
мырза ант-су ішті.. Қайтесіз енді, жан сауға беріңіз,— деді.
Əбдірахман бұл сөзге де жауап қатпады. Ол тек Беланға қысқаша
түрде:
— Командир жолдас, қозғалайық,— деді.
Əскер қоршаған ұзын керуен ырғалып-жырғалып күн шығысқа
қарай бет алды.
Кешірім алып жол үстінде жаяулап қалған топ жігітті қоюлана
бастаған таң қараңғысы қымтай түсті. Олардың арасында көптен тісін
басқан қас дұшпаны жан сауға беріп, Абылаев та қалды.

ТӨРТІНШІ БӨЛІМ
БІРІНШІ ТАРАУ
1
Бала қойшы етектеп теріп əкелген ақ жапаларды айнала қалап,
кəдімгі ошақтың ортасындағы жалыны бетті шарпитын үйдегі оттай
етіп-ақ жаққан. Алаураған қызыл тапқа жапамен араластыра қалаған
тастары да қызарған. Өзінің дөңгелек беті де қып-қызыл... Отқа қызған
тарғыл тастар қандай əдемі, əсіресе күн көзі қоңырқай тартып бұлт
арасына жасырынғанда тастар ал қызыл тартады да, күн бұлттан
шыққанда қаракүреңденіп кетеді. От үдеп, шоқ молайып əбден қызған
кезде тасы қайсы, шоғы қайсы айырып аларлық емес. Жалпағынан
жатқан қызыл далап, қара ноқаттары қаптаған тарғақ-тарғақ бетті ақ
тастар да тегісінен қызғалдақ түстес. Сонда да қойшы нағыз шымқай
қызылын теріп, шеті кетік қара тостағандағы сүтке «быж» еткізіп
тастап жібереді. Қызыл тас түскен жер шымырлап сүттің беті
қаймақши түседі. Қойшы үзбей тас артынан тас салады, сүт бетінің
шымыры тұтасып, ұсақ-ұсақ отауланған көбік пайда бола бастайды.
Аздан кейін шұңғыл қара тостағанның қызыл тастар көтерген сүтінің
етегі де, беті де көтеріліп теп-тегіс бұрқылға айналып кетеді...
Бала қойшы өзінің үйреншікті күндегі əдетінше тостағанға қой
сауып, оның сүтін тас қыздырып қайнатып отыр. Бүгін оның сүті əдемі
қайнады,— ауыз күйдірелік əрі ыстық, əрі ұзақ піскен дəмі таңдай
тамсандырарлық. Өрім-өрім жыртық көйлекпен жаңбырға жаурап,
жауын соңынан желпіген салқын желге дірілдеп құс еттенген дене өзі
ыстық, өзі аяққа жұққандай қоп-қою қой сүтін қандай керексітеді!
Əсіресе бүйрек бетің албырап, шарпып тұрған қызыл шоқтың жанында
отырып ұрттаған сүтке не жетсін!..
Жауыннан кейін аспан қандай əдемі, жер қандай жасаң тартқан!
Қазір бетеге — жастық, жер — төсек! Кішкене қойшы қан тамырға
тұтас тараған сүттің буымен денесі бусанып, балбырай бастады; аз
уақыт бір шынтақтап, жантайып жатты да таңымын керіп шалқалай
түсті...
Аспанда бір жағы ақ шағырмақ, бір жағы қарақошқыл бұлттар іркістіркіс, бейнебір көш керуені сияқтанып қалған. Анау арқа бетте Сырым
шыққаннан бастап Ханкөлге дейін адарғы көрген өрмектің жібіндей
тарам-тарам болып бозқылау жаңбыр жауып барады. Сол жаңбыр
желді өзіне тартып кетсе керек — əлем ішінен тынып қалған сияқты,
қыбырсыз, үнсіз маужырай түсіпті. Толқынданып жататын даланың
үлпек шаш бетегесінің де бір талы қозғалмайды; дамылсыз көшіп,
тіркесе домалап, ойдан сайға ентелеген ебелек-қаңбақ та қалт тұрып
қалыпты. Қос Обаның басын көлеңкелеп тұрған түндік бұлттан
əрігірек көшкен елдей бір бұлттар тізбегі тұр: тең-тең жүк артқан
нарлар, қос өркеші баладай тайлақтар сияқты... Шұбаған ұзын көштің
алдында ырғақ мойын ақбас атанды ұп-ұзын жел бұйдасынан соза
жетелеп, сеңсең бөрікті көш басшысы да кетіп бара жатқандай...
Осы бұлттарға қарап жатып ішінен: «Бұлттар да адам сияқты көшіп
жүреді... Анау жүк артқан түйелері... Қойлары да бар... Бұлттың үсті
шыжып тұрған шығар, күнге тиіп тұр ғой...» деп ойлап қойшы қалғып
кетіп, көзін жұмып қалып, қайтадан зорға ашып, қайта жұмып, бірер
минут ішінде-ақ мызғып кетті. Жаңбыр соңынан жасаң тартқан шөпті
құныға қырқып, ендеп жайылған қойлардың əрілеп кеткенімен кепі
жоқ, қойшы ұйықтап жатып та: «Шəйт! Шəйт!» деп дауыстайды. Бірақ
өзі ұйқының құшағына мейлінше еніп кетті...
Сыбызғышы Қайыпқожаның кіші баласы Қалидың қойшылыққа
жарағаны биыл. Шұғыл хажы оны екі жылдан бері жаз жалдап алып,
ауыл жанында қозы-бұзау бақтырып жүрген. Түсте қозы көгендеп, қой
келген кезде сауатын саулықтарды қосақтасқаннан басқа Қали желінің
басына бие қайырып береді, бірақ мұнан өзге оған сеніп тапсыратын
жұмыс шамалы болатын. Əйелдердің ұсақ-түйекке жұмсағаны есеп те
емес. Тіпті тезек теруге алып шығып хажының еріккен келіндері мен
ауыл қыздарының əңгіме соғып отырып Қалиға тезек тергізетіні,
қабының түбі жер сызып мықшия көтеріп баланың тезекпен бір
арбаны бір өзі толтыратыны, қой қырқысатыны, жүн жинайтыны,
тағы басқа толып жатқан жұмыстары санға қосылмайды. Оның
қолынан іс келетіні, істеген ісін тыңғылықты етіп бітіретіні хажыға да,
басқаларына да белгілі болатын. Бірақ оны сонда да екі жыл бойы үй
төңірегінде жүргізумен болған. Тек биыл ғана қойшылыққа жарады.
Онда да екі қойшының бірін Шұғыл сататын, соятын бір қора қойды
Жымпиты түбіне бақтыруға бөлгеннен кейін ғана Қалиды қатарға
қосып, бақташы еткен-ді. Қалидың «қойшылыққа жарамауының»
себебі де бар: ол өте кішкентай, көзге тым қораш; он алты жасар дерлік
емес. «Бардың баласы он бесте отау иесі» болса, Қалиды жиырма жаста
да «жігіт болыпты» деу қиын. Ат жақты келген, ұзын бойлы, қапсағай,
нар өркеш мұрынды əкесінің, жауырыны қақпақтай, кеудесі кере
құлаш алып денелі Кəрімғали ағасының бойы мен қияпатын Қалидан
құдай əдейі аяп қалған ғой. Ол аумаған Жұбай: бойы əлі күнге келіден
екі-ақ елі биік, беті де шешесінің бетіндей дөп-дөңгелек жəне күйіп
піскен бауырсақтай, қып-қызыл; ал мұрны шымшып ұстағанда ғана
қолға зорға ілінерлік, оның үстіне титтей танауы, таң қалған адамдай
қабағына қарап қалған. Мысқылшыл Шұғыл оны «мысық мұрын» деп
тауып та қойған ба, қалай?!
Қалидың бұл сырт көрінісі есепкер Шұғылдың көңілін көншіте
қоймаса да, оның тіл алғыштығы мен аңғарғыштығы шотын бір-екі
қақтыруға жарап қалатын. Бірақ Қалидың ең нашар, тіпті қағуға
келмейтін нəзік пернесінің бірі ұйқышылдығы еді. Əрине, оның
мінезінде мұнан өзге кетіктері толып жатыр, олардың ішінен көзге
бірден түсетіні қорқақтығы. Осы сияқты жақтарын салмақтапсалмақтап, адам жоқта бір жағы амалсыздан, бір жағы көлденең
шығынсыз арзан қойшы болғандықтан Шұғыл:
— Мысық мұрын, сені қойға саламын. Жақсы бақсаң — ақың бір
тоқты емес, қозылы қой. Қозылы қойды өсіре білсең он жылда қанша
болатынын білесің бе?.. Жауап орнына Қали аңқиып Шұғылдың тұптура аузына қарап қалды. Басын көтерген сайын, кішкене таңқы
танауы одан əрі шалқалады.
— Бірақ сенің анау шақша басыңдағы миың оны есептеуге он жыл
жүгіртсең де жетпес. Бір қой он жылдың ішінде мың қой болып
шығады,— деді Шұғыл оған.— Сана, сана. Екінші жылы бір қойың екеу
болады, үшінші жылы төртеу, төртінші жылы сегіз, бесінші жылы он
алты болады, алтыншы жылы отыз екі, жетінші жылы алпыс төрт
болады, сегізінші жылы жүз жиырма сегіз, тоғызыншы жылы екі жүз
елу алты болады. Ұқтың ба? Оныншы жылы бес жүз он екі, ал он
бірінші жылы бір мың да жиырма төрт қой болады...— деген еді. Елтіп
қалған Қалидың тіл қатуға да шамасы келген жоқ — қозыдан қой
бағуға көшіп «есейген» Қали, аяқ астынан мың қойдың иесі болды да
шықты. Шұғылдың айтқанына шүбалануға оның миы жеткен жоқ.
Шұғыл айтса қалай болмайды. Болады! Шұғылдың айтқаны келмей,
дегені болмай қалған күн бар ма? Бүтін елге, бүтін болыс қоластына
атағы жайылған Шұғылдың білмейтіні бар ма? Содан бері Қали қой
бақты, мың қой болатын қозылы қой ойынан шықпай қойды. Қазір
ұйықтап жатып та ол «Шəйт! Шəйт!» деп жатыр кім білсін, түсінде сол
өзінің есепсіз көп қойын өрістетіп «оты мол жерге қайырып, Шұғыл
сияқты, атпен келіп алыстан бақылап тұрсам» деген арманы тілге
оралды ма...» Бірақ өзі қазір ұйықтап жатыр. Өрісте ұйықтап қалу оның
бойына сіңіп алған. Жаяу жүріс, зеріктірерлік жалпақ дала, жансыз
қыр, ертеден кешке шейін ерген қойдың соңы —ұйқының бесігі
сияқты. Əсіресе бұйықтырған қоңыр салқын күндерде қою сүтті
ыстықтай ішіп алғаннан кейін ауыз есінеуді, самарқау дене керілуді
керексітеді де тұрады...
Əкесі Қайыпқожаның қайтыс болғанын өткен жұмада Қалиға
жылқышы Аманқұл естірткен-ді. Ешкім жібермесе де Аманқұл
жылқыдан шығып қой соңындағы Қалиға əдейі келді. Ол Қалиды
баласынған жоқ, кəдімгі үлкендерше, тіпті билердің осындайда
айтатын сөздерінше бастады. Сəті түскенде Қали қой соңында екен,
əдетінше ұйықтап қалмапты. Келе жатқан аттылыны көре салып,
пысықтығын көрсету үшін қойды қайырғыштап, «шəйт-шəйтін»
жиілеткен Қалиды Аманқұл:
— Қалижан-əу, ə, Қалижан! Бері кел, Қалижан!— деп айқайлап
шақырып алды да: — Қалижан, сен үлкен адам болдың ғой, соншама
қойды бір өзің бағып. Үлкен кісінің ісіне ие болдың. Мұқым, жігіт боп
кеттің.
Сенің өзіңе айтатын, ауыр болса да амал жоқ, естіртетін жай бар. Кел
мына жерге отыр. Қойы құрғыр қайда барар дейсің, қойдан да қымбат
нəрселер...— деп бір қойды. Жылы шырай, жақсы сөзді сирек еститін
қойшы жайнай түсті. Əсіресе Аманқұлдың: «Үлкен болдың. Өзіңе
айтатын əңгіме бар» деп тең санап сыр айтпақшы болғаны оның
төбесін көкке жеткізерліктей əсер етті, бала езу тартып, Аманқұлдың
сөзіне басын изей берді.
— Əкең Қайыпқожа Жүрсебай баласы,— деді Аманқұл салмақты
үнмен: — Жүрсекең батыр болған адам. Ал, Қайпекең батыр болмаса да
өнерпаз болды, өнерімен сыбызғының тілін білді, арқалы сыбызғышы
болды. Қаз болып қаңқылда десе — сыбызғысы қаз болып
қаңқылдады; киік бол десе — ақсақ киік болып шойнаңдады;
ботасындай боздап, мұқым, нарды иітті. Марқұм... (ол «марқұм» деген
сөз аузынан ерте шығып кеткеніне шошып кетіп, Қалидың бетіне жалт
қарап еді, Қали əлі басын изеген қалпында бейғам отыр екен)... Иə,
марқұм Қайқаң алты арыс Қараға аты тегіс жайылған сабаз еді.
Жақсылардың аузынан түспейтін, жамандардың қолы жетпейтін
арыстан еді. Үй ішінде — пана, ел ішінде — дана еді,— деп көп сөзді
шұбыртып келіп аяғында: — сол Қайқаңдар да өтті дүниеден. Бұл
шіркін, жалған кімге жолдас болар дейсің. Өзі де көптен көкірек ауру
еді ғой, үйірге қосылмайтынын мен, мұқым, алдақашан білгенмін.
Жаны жаннаттың төрінде болсын. Сенің қадірлі əкең, менің қымбатты
ағам илаһи иманды болсын!— деп бетін сипаған-ды.
— Илаһи иманды болсын!— деп Қали да оған ере езу тартқан күйі
қосыла бетін сипаған болатын.
Жұрт сияқты еңіреп жіберер деген Қали езу тартқан күйі, ойында
ештеме жоқ, бетін сипағанына қайран қалып Аманқұл: «Біреуден естіді
ме екен, əлде күні бұрын ауру əкесінің өлетініне көзі жетіп күдерін
үзіп, еті өліп кетті ме екен? Мұндай да тас бауыр жан болады екен?
Əлде сорлының дені дұрыс емес пе?» деп ішінен таңданды да:
— Қали, сен жігітсің. Қайқаң марқұм сияқты ақылды болмасаң да,
Кəрімғалидай боласың. Қош!— деп атына мініп жүре берген еді.
Қалың қой дүрліге үріккен кезде Қали тағы да: «Шəйт! Шəйт!»—
деді, бірақ өзі оянбады. Бес жүзден астам қойдың бір ауыр кесегі
Қалиға қарай төңкеріліп мыңдаған тұяқ жерді жеміріп жібере жаздады
да, қойшы жатқан тепсең тегіс солқылдап кетті. Алыстан күркіреген
күндей күңгірт дүрсіл түйдектеліп шапқан қойдың зуылымен
араласып қыр астын тұтас дүрілдетіп жіберді... Шаң-тозаңнан арылып
жаңбыр соңынан жасаң тартқан тұнық ауа қой иісін қасқырдың желге
қарай көтерген тіміскі тұмсығына көш жерден-ақ жеткізді.
Тосқауылдап көбірек шоңқайып, қара тұмсығын көкке жиі-жиі қадап
келе жатқан бөрі, жабағылы қойдың шуаш исі шыққан қырға қарай
өндіре текіректеп кетті. Бауырын көтермеген көп бөлтірікті жарау
жыртқыш жылы-жұмсақ жемнің дəмін алғандай шауып келе жатып
аузын арандай ашып бірнеше рет ауаны қауып-қауып жібергенде
балғадай азу тістер біріне-бірі етті. Ол бір қыр асқан соң-ақ қой
қарасын көріп бетегеден биік, жусаннан аласа бола қалды; бұққан күйі
бойшаң алашағырды тасалап біраз жер жүгіріп келіп, əудем жер
қалғанда жүрелей қалды. Қасқырдың қызылтарғылданған көзіне жер
құйқасына кенедей жабысып қалған қалың қойдың ендеген алабы
тұтас ілікті; оның жерден қарыс сүйемдей ғана көтеріліп, желді ішіне
тарта шүйірген қара ноқат тұмсығына ащы қара жусанмен араласқан
қой жынысы құйылып кеткендей болды. Сабалақ жүнді сұр жыртқыш
елтіп кетті, тарамысты тірсектері дір-дір қағып, езуі ыржиып, аузы
ақсия түсті. Ол көрген төстіктей боп жермен-жексен жылжи жөнелді:
болат серппедей бүгіліп жазылған сіңірлі тірсектер төстек денені алға
қарай аршындай жылжытты. Жатқан қойшының əлсіз шыққан адам
иісін ол елеген де жоқ. Оның есі-дерті тек қана қарсы алдына көлденең
тартылған жемінде еді. Ойланғандай, шөпті баяу қырқып, басын
үздіксіз көтеріп далаға қарап тұрған мықшықтау келген үлкен азбанды
ол бір-ақ сілкіп, жұмсақ бөксесін тұтас жұтып қойғандай болды.
Алысқа көз тіге алмайтын, аяғын жыбыр-жыбыр басқан өнімсіз
қимылды, момақан мінезді жануар жыртқыштың таяу келіп қалғанын
сезді ме, басын көтерген күйі, бөрі бетке ұстаған шөкенің қимылын
аңдағандай қарап тұрды да, алдыңғы сол аяғымен жерді тарпыптарпып қалды. Қалған қойлар оған елең ете түсті...
Садақтың оғындай ытқып, қарғыған бөрі үш саржандай жерге бір-ақ
түсіп, тағы да екі-үш ұмтылғанда, бұрылып қана үлгіріп тарпаңдай
шапқан қызыл азбан бөрінің бассалып қатты-қатты сіліккенінен екі
рет домалап кетті. Азбан орнынан қайта тұрғанда екпінмен асып
кеткен бөрі олақ айналып алыстан орағытып, дүркіреп бара жатқан
қалың қой жағынан келді. Азбан əлде айбат шеккісі келді ме, əлде
бұрыла алмады ма, əйтеуір ол қасқырға қарсы келіп қалды да, ақсиған
тіс, ашылған ауыз, албастыдай ұмтылған жыртқыштың төніп қалған
бетінен жалт бұрылып қойдан бөлек алды ашық маң далаға қарай
қашты. Қашқанда қойдың да атқа жеткізбей кететін жүйріктері бар, ал
мына ірілігі тай өгіздей азбанның көсіле шапқанда аршыны да
кішігірім аттың өресіндей керіліп кетті. Оның үстіне, құйрықты
болғанмен, майы салпы бітпегені қандай көрім, денесі ықшам азбан
жеп-жеңіл, бейне бір шапқан аттай зулады. Қасқыр төніп келіп тістерін
сақылдатқанда жануар одан əрі ышқына шауып бөріні артқа тастап,
оқшау шығып кетеді. Бірақ аңқау азбан бөлтірікті бөрінің көптің ішінен
қалағанын ғана бөліп алып, алыстағы апанына арқалап барғаннан көрі
əрі тез, əрі жеңіл айдап жеткізу амалына көшкенін сезген жоқ. Ол тек,
құтылу жолы осылай деген соқыр сезімнің билеуімен шапқылай берді...
Үріккен қойдың ауыр бір тобының ұйықтап жатқан Қалидың
үстімен дүрліге асқаны тап осы кез еді. Ояна кетіп ол көзін уқалапуқалап жіберді де жапырыла, ұйлыға, бірін-бірі сыналай жабысып,
ұйысып қалған шүйкедей жұмарланып бара жатқан қойға қарады.
Қапелімде ол не болғанын түсінбеді: үшке бөлініп, төңкеріле шауып,
жұмарлана ойысқан қора-қора қой... Бірде дүрсілдеп, бірде сатырлап
жер-дүниені солқылдатқан бір дүрлігіс... Адам не болғанын айырып
білер емес. Екінші рет көзін уқалағанда Қали оң қол жағындағы жеке
шауып бара жатқан қызыл азбанды, оны тірсектей алқындырып, ауыз
салуға таяу қалған бөріні көрді. Бөрі, нағыз бөрі! Ол бөріні жақын
жерден көрмесе де алыстан көзі талай шалған. Жұрттың айтуынан да
ол жақсы біледі... Мың қой кездессе де бірін қалдырмай тамақтап жымжылас ететін бөрі ғой! Мына дүркіреген қойдың біразы мойны астына
қайырылып қылжиып-қылжиып қалған шығар...
Қалидың көзі бұлдырап кетті: оған қызыл азбан да əлденешеу,
қасқыр да екеу-үшеу болып көрінді. «Ана қойларды да қуып бара
жатқан қасқырлар... Мынау да бірнешеу... Толған қасқыр...» деген ой
оның қиын жай оғынан да шапшаң жарып өтті. Ол алды-артына
қарамастан жүгіре жөнелді. Бірақ үшке бөлінген қой ауылға қарай
ойысты да, қырдың арғы астына түсіп кетті; қызыл азбанды
тірсектеген қасқыр — Мыңшұқырдан арғы қыратқа беттеді, ал, Қали
басқа жаққа, тауға қарай жүгіре берді... Ол таудан да əрі — Аңқатыға, өз
үйіне қашуға бет алды...
2
Өлген адамдай шетенге салып көтеріп əкеліп, Бекейдің үйіне
төсекке салған Бақы тап сол күні ессіз-түссіз күйі тілге келместен
дүние салды...
Оброчная жайлауындағы ауылдардың басын жиып, садақа жасап
бас жегізіп Жүніс хажы сөз сөйлеп, Асан Жол старшынның знагін
жұлып алатын күні ымырт кезінде ауру ыңырсып тіл қататын тəрізді
бір шырай беріп, басын қозғай түсіп еді, бірақ жан-жақтан сүйемелдеп
абыржыған туысқандарының үміті ақталмады — аузынан зеңгіл құсық
ақтарылып ауру қайтадан қимылсыз қалды. Түні бойы əлсіз ғана
ыңырсып, анда-санда баяу қырылдап жатқан бұл үмітсіз ауруды Бекей
мен Тояшқа кезек күзеттіріп, Жүніс ертеңіне сəске түс кезінде өз
атарбасын жектіріп оны таудағы үйіне жөнелткен-ді.
Бірі аттың делбесін ұстап, бірі аурудың басын сүйеген Нұрым мен
Тояш Шұғыл аулына жеткенше өте ұзақ жүрді.
Дала да жап-жалпақ, қазақтың етек-жеңі кең, өзі мол түйе жүн
шекпені сияқты өңір-өңір болып жарыса жонданып кеткен қыраттары
мен ұзын-ұзын ызаттары шекпеннің қос тігісті сайындай, бірі
таусылса, екінші біреуі əзір тұрады, шетіне жеткізбейді. Аспан да
баяғы төңкерілген күйі, я əрі, я бері жылжыр емес; оның терең
төріндегі қадау-қадау ақ шағырмақ бұлттар да табан жылжымастан,
тасбиық тартқан сəлделі сопылардай, мүлгіп тұр. Сонау, қазығын
айналған арқандаулы аттай, қалықтап қанкөбелек ойнаған қарақұс та
ерінбей шүйіліп, асықпай əрілейді,— көп уақыт көзден үзілмей, үтір
сияқтанып шүйіледі. Алтын омырау, сары бауыр шегіртке де бота
тірсектерін біріне-бірін үйкеп алып шыр қағады да, содан кейін біраз
уақыт саябыр тұтады. Айнала бейғам, айнала саябыр дүние! Бірі
тынып, бірі зырғып, бірі мүлгіп, бірі дамылсыз дөңгеленген əлем...
Арба да тынбай жылжып келеді, басын шұлғып тастап ат та бірде
бүлкілдеп, бірде аяңдайды. Бірақ ауруды үйіне жеткізуге болмады. Ол
Ханжұртынан асқан соң-ақ меңдей берді. Рессорлы арбаның жүрісі
жұмсақ, үсті жайлы болғанмен даланың шоқалақты жолы халі
нашарлаған Бақының ақтың минуттерін азапқа айналдырды. Тояш
басын арбаға соқтырмай, қолын жастық етіп көтеріп отырғанмен, дене
ырғалып-теңселіп, кейде ойдым-ойдым шұқырға дөңгелектер зірк
еткізіп соққанда аурудың демі күні бұрын үзіліп кетерліктей
селкілдейді.
— Тоқтат атты, қысылды ғой сорлы,— деп Тояш оң қолы ықылық
атқан аурудың басын сүйеген күйі, сол қолымен Нұрымның делбе
ұстаған жақ қарынан тартты да, өзі еңкейіп иман айтты.
Артына жалт-жалт қарап қойып: «Үйіне тірі жеткізсек екен
бишараны» деп ұзын жолды қалай қысқартуға білмей келе жатқан
Нұрым атты тоқтата салып арбадан қарғып түсті. Ол Тояшқа жақындай
беріп аурудың бетіне таман үңілгенде қос танауы қусырылып, түсі
шүберектей болып кеткен Бақы ақтық демін бітіріп біржола тынып
қалған еді...
Екеуі де үнсіз: төмен қараған күйі бірнеше минут қалт тұрысып
қалды. «Елсіз далада неге тоқтадың?» — дегендей делбесін жерге
тастай беріп дыбыссыз тұрған Нұрымға ат бұрылып бір қарады да,
бүйірін солқ еткізіп дем алып, күрсінгендей болды. Жолдың
жанындағы іннің төмпе төбесінде шаншылып тұрып ат-арба жақындап
келгенде сүңгіп кеткен сарышұнақ тышқан қара моншақ көзін жылт
еткізіп, басын қайтадан қылтитты.
— Айы біткен айында, күні біткен күнінде. Ажал айдаса амал жоқ,
себебі аттан болды. Нұрым, мін арбаға, делбеңді ұста. Үйіне апарып оң
жаққа салып, ақ жуысып жерлеп қайтармыз. Марқұмға біздің басқа не
жəрдеміміз бар,— деді Тояш, басын көтеріп.
Ол өліктің екі қолын жиып кеудесіне қойды; ескі елтірі бөркінің
ішінен басын таңған орамалын алып бетіне жапты, аяқтарын жөндеп
көсілдірді. Сонсоң өзі теріс айналып көзін сүрткендей болды да, ұзақ
уақыт сіңбірініп, қақырынып, арбаның енді арт жағына мініп Бақының
аяғына отырды.
Көңілі бұзылып, қатты қобалжып кеткен Тояш Нұрымның бетіне
қарай алмай екі көзін жол жанындағы селеудің шөкесіне тікті. Бірге
өсіп, тұрмыс бейнетін бір көріп, көп заман ащы мен тұщыны қатар
татып келе жатқан замандас ағайыны Бақының өлімін азалап келе
жатқан Тояштың жүзіне Нұрым да қадалмады, үлкен адамның босаған
көңілін босата түсуді, жə оған бөгеу болуды лайық көрмеді. Нұрым да
Тояштың көз тіккен шөкесіне қарап «менің де ойым бір жерде, мен де
азалас» деген сияқтанды.
Тояштың көзін тіккен селеуі үздіксіз жүрген арба дөңгелегіне
мүжіліп қу түбір болып қалыпты. Бір кезде ақ жалы төгіліп желге
толқындана желбірген ақ селеу шашағы қырқылып, тоқал ешкінің
басындай аруақсыз. Ал, арба соқпайтын тегістік жердегі жалпақ
жатқан ту селеулер мұрты да сынбастан, жерді көрсетпей жайқалып
тұр.
Делбе қағылып, ат жүріп кетті. Бірақ Нұрым ойы бөлінбейді, ол
қайта, ат аяғын ілгері басып, арба тынымсыз жылжыған сайын бүгінге
дейін сезбеген, білмеген ауыр ойдың құшағына еріксіз кіріп бара
жатқандай болды.
Жасынан албырт өскен, мұсылманша қисса кітапты көп оқыған, əн
мен өлеңге бейім, топта іркілмей жанынан шығарып та төгіп-төгіп
жіберетін жыршы ақынның көңіліне қасірет құйылып кеткендей
болды. Ол ұзақ уақыт тұнжыр пішінде жерден көзін алмады, қолы
делбені мағынасыз қаққылап назары селеуден селеуге ауды... «Айы
біткен айында, күні біткен күнінде. Ажал айдаса амал жоқ. Себебі аттан
болды» деген Тояштың сөзіне ойы үздіксіз орала берді. Бейне бірінен
соң бірі жалғасып жатқан селеу сияқты: ат болмаса Бақы өлер ме еді?
Бекейдің таяқ жегені де ат үшін! Сүлейменді салықшылардың
сабағаны да ат үшін! Қаленнің ұсталуы! Хакімнің ұстала жаздап
солдаттар қолынан əлдеқалай жырылып шығуы! Бірі мен бірі
жалғасқан уақиға! Рас! Хакімнің айтқаны ып-рас. «Үлкен көш өзеннен
өтіп жатқанда қызығына қарап қана тұруға болмайды. Ең болмаса
малын айдасып судан өткізісесің. Жүгін түсірісесің. Қайығын
жөндейсің. Біреуге болыспай, біреуді қолдамай қарап тұруға бола ма?
Əділсіздік іс істеп біреуге біреу зəбір көрсетсе — оған қарсы тұрмау
жігіттік пе!...»
Соңғы кезде Хакім мен екеуі пішен басында түнеп, кейде түні бойы
əңгімелесіп, қала мен далада болып жатқан нəрселерді айтып көп
сырласатын. Бұл сырлардан Нұрым бұрын ойламаған, сезбеген, ауызға
алмаған жайларды аңғарып қалған-ды. Бір күні үйдей пəле өз басыма
да келуі мүмкін. «Тулақтай сілкіп, сақалымыздан алмасына кім кепіл»
деп көкем дұрыс айтты. Анау күні мен де қарап қалғаным жоқ... «Түбі
бір шырғал болады ғой» деп ойлады Нұрым.
Жүністің үлкен баласы бұл Нұрымның мінезі жұрттан өзге еді. Ол
жасынан «тентек Нұрым», «жынды Нұрым», «өлеңші Нұрым», «есер
Нұрым» атанды. Бала кезінде ауылдық молдаға оқытып, ақты-қараны
танығаннан кейін қатар өскен екі баласының Жүніс бірін медресеге,
бірін орысша оқуға берген-ді. Бірақ орысша оқуға берген Хакім
Жымпитыда алты жыл оқып «адам болып» кетті де, медресеге берген
Нұрым дін тəртібіне, сабақ берген ұстаздарының дегеніне көнбей
«бұзық» атанып жүріп үш-төрт жыл оқыды да, ақырында қашып кетті.
Елдің игі жақсылары сөзін екі етпейтін беделді əкесінен де тайынбай:
«Мен молда болмаймын көке. Мені де, өзіңізді де, медресені де босқа
əуре қылмаңыз. Бəрібір арқандасаңыз да мен медреседе тұрмаймын»
деген-ді Нұрым. Өз дегенін жүргізетін жүзі суық қатал Жүніс Нұрымды
медресеге қайтадан апарып беріп еді, үш күннен кейін Нұрым «ұштыкүйді» жоқ болды. Нұрымды үй іші алты ай жаз сұрастырып таба
алмай үміт үзіп «суға кетіп өлді», деген қауіпке тоқтағанда, ол атақты
нағашысы Шағатпен бірге күз елге қайтып келді. Арада бір күн жүріп,
бірнеше ел арқылы баратын алыстағы Ақберлі нағашысына барып
Нұрым: «Нағашы, мен сенен ақындық өнерін үйренуге келдім» деген.
Əрі əнші, əрі сал Шағат іздеп келген жиеніне өнер үйретіп, бүтін жаз
қасына ертіп, ел аралап жүрген. Бұдан кейін Жүніс: «Жоғалып