Ақ Жайық - 37

Ораз оның ойланғанын, бірақ тағы да көмейінде сөз қалғанын сезді.
Қымыз сіміріп жатып, ол да ойлана түсті. «Қажымұқанның жүз
шырайына қарағанда орынды айтқан сияқтымын. Бірақ жеңіл
қолбалалық сөз болып қартқа қанағатсыз көрінбесе», деп күдіктенді
ол, айтқан сөздеріне аса көңілі толмай.
— Қылтиып өсіп келе жатқан көк құлақ тарыдай ана жас балаларға
тəлім-тəрбие берерлік, мына Қажымұқан сияқты еті тірі жігіттерге
ақыл-өнеге айтарлық, көбімізге ыстық жайда көлеңке болған
өшетілімізді тал түсте мылтықпен келіп айдап кетті. Үш-төрт күн өтті.
ұшты-күйді хабарсыз кетті. Сол азаматымыздың жайын білуге адам
жіберіп едім, «қамап, жауаптау үшін Қызылүйге асырып жіберіпті»
деген бүгін тіл алдым.. Шұғыл сияқты адамдар бір тайы жоғалып,
тескен тау өтіп кетсе де, оны жар салып, адам аттандырып тауып
алады. Тайы үшін майдан тігісіп тұруға бар. Ал, менің қуайын дегенім
азаматтық ар, жоқтайтыным жұрт серкесі. Ел шауып батырлық
көрсетейін деген парықсыз жел кеуделік емес. «Қызыл ит сені
білемін!» деп Қожа Насредин айтқандай, болысқа: «Мен сені білемін,
айдаттырып алған сенсің, тауып беретін де сенсің. Қален сенің
жесіріңді алып, желіңді кескен жоқ. «Бармақ көтерсең — жұдырық бар,
қамшы үйірсең — қада дайын» деген əділ талап еді. Бірақ ат жалынан
ұстап мінер қайрат кеткеннен соң топ бастап біз ұқсата алмаспыз.
Кейінгі жастардан он бес-жиырмасын жіберіп қана теңдік сұрайын деп
отырмын,— деді қарт.
Сөздің жақсы арнамен басталып кеткеніне, тұнжыр қарттың бірден
бірге серги түскеніне, жас жігіттің ақылды сөзіне іштей қатты риза
болып, көзі жайнап отырған Қажымұқан, тізерлеп еңсесін көтеріп
алды.
Жүке, мен өзіңізбен келісіп Əбдірахманды іздеп тауып жөн-жосық
сұрауға Қара Обаға барып келгенімді өзіңіз көріп отырсыз. Айналасын
көрмейтін көртышқандай жыбырлап үйден шықпайды екенбіз,
ештемені көрмейді екенбіз, ешбір ғадалат сөз бен асыл істі естіпсезбейді екенбіз. Мен дүниеге жаңа келген адамдай болып қайттым.
Сөзімізді сөйлейтін, басымды қорғайтын хұкімет адамдарын көзіммен
көріп, қолыммен қолын ұстап қайттым. Жер мен су яки соның барлық
байлығы маңдай тері мен жұлын күшін жұмсаған кедейдікі деген қағаз
алып қайттым, міне қағазы. (Ол қалтасынан Совдеп берген документті
суырып алып Жүністің алдына тастай берді.) Өзімді комитет боласың,
кедейіңді қорғайсың деп тағайындады шияздан кейін. Қолыма қару
берді. Керек болса ертең келіп мың мылтық ал деді. Миыма ми қосты.
Əкем Жантілеу көрден тіріліп келгендей болдым. Мен енді ешкімге
қолжаулық бола алмаймын. Мені сүйейтін күш көп, оның шетін өзім
көріп қайттым: Жайық жағасы толы ғаскер, жыпырлаған адам, бас
құраған шияз, ағылып келіп жатқан халық. Соның ішінде сіздің
балаңыз бен екеуміз де араласып кеттік. Ми жетпейтін жұмыстар көп,
мен оны ептеп Хакім мен мына Ораз жиеннен əбден қанып білдім,
сұрамағаным жоқ. Міне менің көзіммен көріп, өз құлағыммен естіп
келгенім. Бүкіл тау алқабының, Қарақабақ пен Қос Обаның шабыны
аздық етіп Шұғыл кеше біздің ана бір-бір сиырға деп отырған
Ханжұртының шөбін шауып кетіпті. Шөп — шөп қой, онан да зорын
шығарыпты. Шиеттей бала мен қатын-қалашты асыраймыз ба деп
отырған, талшық етіп отырған Шалқарды менікі депті. Бұрынғы
қожайындармен бірігіп, Жымпитыдағы мықты баласынан қағаз алып
келе ме, қалай, əйтеуір көлдің балығы менікі, ау тартса кедейлерге
ақысына жүзден бес балық беремін дейтін көрінеді. Мен ана қара сирақ
кедейлердің жүзін жинап апарып, бүгін барлық Ханжұртының шөбін
тасып аламын, бұл — бір. Артельдің билігінсіз Шорақтың баласы
əкесін, Шұғылдың баласы көрдегі атасын алып келсе де көлге аяғын
бастырмаймын. Атысса атысамын, шабысса шабысамын. Бірақ мені
басқа ағайындар бұзықтық істейді деп түсінеді. Сондықтан маған сіздің
əділ-қазылық сөзіңіз керек. Қасымда ақыл беретін өзіңіз отыруыңыз
керек. Шалқарды Мақар мен Шорақ тонап, ояз бен жандарал келгенде
біздің сөзімізді сөйлеген сіз емес пе едіңіз?! Кеше, жігіт аларда
болысты байлап алуға ертіп алып шыққан сіз емес пе едіңіз?! Осы
күнге дейін сөзімді сөйлеп келіп, енді нағыз теңдікке қол жетер деп
үміт кемесіне мінгенде сіз жағада қалмақсыз ба? Жоқ, Жүке, сіз ошақ
басының адамы емессіз. Ошақ басында отырушы шалдар сансыз. Жұрт
сізді біледі. Қажымұқан əлі белгісіз адам. «Кім бар екен — Жүніс бар ма
екен?»— деп сұрайды ертең жұрт. Ана Құл мен Тоқсаба, Бүкі мен
Қожакелді: «Қараның бір əділ биі Жүніс еді, ол шықса біз онымен
біргеміз»,— дейді. Ана бастағы, Сағадағы, таудағы, осы жердегі,
ортадағы ауылдың бəрі де Жүністің сөзін тастамайды, Жүністің соңына
ереді. Батагөй қарт ішімізде боласыз. Тап бүгін бөлініп қалуыңызды
мен өз басым түсіне алмаймын,— деді Қажымұқан.
Жүністің түсі бұзылып кетті. Ол Қажымұқаннан тап мұндай аталы
сөз шыға қоймас деп ойлап еді. «Тентек кедей. Бұзықтығы да аз емес
еді. Бұл сөзге де жетіліп қалған екен. Комитет... Большевик... Біздің
бала да осылармен бір, Бақытжан, Əбдірахман, Қален, мына
Жанұзақтың үлкен көзді өткір баласы! Қара қазақ тұтас...»
— Мен Қаленді босаттырамын деп айттым ғой, Қажымұқан,
сендерге айтатын сөзімді. Сөзім — сөз,— деді Жүніс қабағын түйіп.
Қарттың қабақ түюі зəрлі болмаса да, керексіз екенін сезіп Ораз
жұмсарту əдісін іздеді. Ол сəл ғана кідіріс беріп, қымызды ішіп алды да,
Жүніске бұрылып:
— Əжі нағашы, менің бір сізге айтар тілегім бар. Бола ма?— деп
сұрады.
— Болады, шырағым,— деді Жүніс азырақ босаңдау үнмен.
— Əжі нағашы, жеткізіп айта алмасам кешірерсіз. Біздің елдің жақсы
адамдарының аузынан естіп едім... Атақты «Ел ауада» босқан жұрт
арып-ашып, əрі жүруге дəрмені келмей, мал қырылып, жан өліп,
Бабатайқайыңнан кері қайтыпты. Жасыған елді жазғыру үшін патша
хұкіматының адамдары елге шығыпты. «Ереуіл жасап, бас көтеріп елді
бұзған адамдарды тап» деп, ел жақсысын жиып қыспаққа алыпты.
Əсіресе босқан елді күшпен қайыруға шыққан «Капитан Акутинді кім
өлтірді, соны тап» деп қысқан. Іс қиынға айналып, жазықсыз жандар
жазалануға бет алғаннан кейін Жарқын Жүніс би айтыпты: Ақкөтенді9 Сеңгірəлі батырдың өзі өлтірді, Жүністің сөзі өлтірді.
Өлтірушіде кінə жоқ, көзеушіге айыптарыңды сала беріңдер,— деп.
Сонда тергеуші: «Жүніс кім? Ол не деп көзеді?» дегенде, он екі жасар
жас бала (Ораз Жүністің жүзінен өзгеріс іздеп, көзін айырмай тура
қарап сөйледі) ортаға шығып: «Жүніс — мына менмін. Мен Сеңгірəлі
батыр мен Бегімбет садақшының атын бағып, түнде жасаңға оттатып,
ертемен суарып, ерін салып жетектеп əкеліп, жүйріктерін алдына
тартушы едім. Жалаң қылышын жарқылдатып көшке шауып келе
жатқан Акутинді көріп Бегімбет садақшы Ақ-көтен қайсысы?— деп
сұрады. Сонда мен алдыңғы екеудің оң жақтағысы,— дедім. Бегімбет
жауырынын қиғаштап, садағын тарта берді, қозы жауырын оқ аттың
мойнын жарып өтіп кетті де, Ақ-көтен құлады, екінші оқ, үшінші оқ
кейінгілерінің өздерін сұлатты. Кері шапқан əскерге араласып кетіп
Сеңгірəлі үшеуін шаншып түсірді. Батыр қайтып келгенсін: ата, Ақкөтен өткен жұмада тамашалап жас сəбиді найзаның ұшына іліп,
шырылдағанына шаттанғанын өз көзіммен көрдім. Енді өзі қайтер
екен, шаншып көтеріңізші дедім. Сеңгірəлінің найзасы төнгенде Ақкөтен бауырымен жорғалап батырдың алдына барды. Не дегенін
түсінгенім жоқ. Бірақ еңірегенін көрдім. «Міне, менің тіліммен өлтірді»
депті Жүніс. Би Жүніс оған: «бала, сенің атың да Жүніс пе еді.
Шырағым, болып тұр екенсің. Уақытың алда, істер ісің мен сөйлер сөзің
де алда. Жолың ұзақ əрі даңқты болсын!» депті ғой сізге...— деп Ораз
Жүністің иығына таман қолын созып қалып, жалма-жан кері қайырып
алды. Жүніс күліп жіберді.
— Оны кімнен естідің, шырағым Ораз?.. Айтушылар асырып айтады.
Ажарлап жібереді... «Емшектегі баланы шанышқанда бет тамыры бүлк
етпейді, өзін шанышқанда шіміркенер ме екен, Сеңгірəлі аға», деген
бір-ақ ауыз сөз айтылған шығар... Жұрт қосып айтуға ежелден бейім...
— деп қарт сақалын бір рет жұмсақтап сипап өтті.
— ... Тап сол жас Жүністей сөз кəдесіне аспасам да, ат қосшылық
кəдесіне асармын. Мына үлкен сапарыңызға мен де ерсем қайтеді?
Нағашы, тілегім осы еді,— деді Ораз.
Жүніс Ораздың иығынан қақты.
4
Жаз күні кішкене землянканың есігін шалқасынан тастап
ұйықтайтын Қажымұқанның ежелгі əдеті болатын. Үйдегі ерінің
үйреншікті қорылына құлағын салып Манар біраз уақыт көзін жұмбай
есіктен сыртқа қарап жатты. Дала тып-тыныш. Ай орағы таң білінер
кезде ғана көрінетін түннің бір қараңғы кезі еді. Ал қара көк аспанның
есіктен көрінген үшкілдей бөлшегі бейне бір нілдеп-нілдеп жайып
қойған біртартар сияқты — арғы жағынан əлде нелер қараңдап кеткен
сияқтанады. Манар мезет көзін жұмып, сыртқа құлағын тіге түсті,—
сай жақтан дүбірлеп басқан аяқтың дыбысы естілгендей болды. Ол
көзін қайтадан ашты да:
— Ақырын, үйді басыңа көтердің ғой,— деп шынтағымен
Қажымұқанның бүйірін түртіп қалды. Бірақ қатты ұйқыға кірген
Қажымұқан оған селт етпеді. Оның үздік-үздік шыққан ілкі іркіс
қорылы қазір құйқылжыған күйге айналып үй-ішін жайма-қоңыр
дыбысқа толтырып жіберген еді. Манар əрігіректегі дүбірді анық
айыра алмай басын көтеріп отырып тыңдады, үйге келе жатқан
бірнеше адамның аяқ басқаны енді оған анық естілді жəне есіктен
көрінген қара қошқыл аспанның кішкене бөлшегінде ербеңдеген
қоңырқай көлеңкелер елестеді. «Жаман қайнаға мен Кенжекейлер ме
қайтадан келе жатқан? Түн ішінде тағы не тығыз жұмыс туып қалды.
Мына бишараның ұйқысын бөліп жібереді-ау, рақаттанып қорылдап
жатыр еді», деп ойлады əйел ерін аяп. Үйге жақындағандардың саны,
дүбірге қарағанда, көп адам сияқтанды, бірден екі зорайып, есіктің қақ
көзінен келе жатқан елес, көлеңкелер де бір топ болып көрінді. Əйел
түрегеліп есікке таман келді де, үйге жақындап күбірлесе қалған
адамдардың сөзіне құлағын тосты.
— Осы үй ме?— деп сұрады бір дыбыс. Оған өте ақырын үнмен
екінші адам:
— Осы, осы. Есігін ашып ұйықтайды, əне үңірейіп тұр,— деді.
Есігі мен төрінің қарыс аттам арасын қармалап басып келіп əйел
ерін жұлқылап оятқанша дүбір есікке де таянып қалды.
— Бұ не, бұ не, қызыл өгіз бе?— деді шала ұйқы Қажымұқан басын
көтеріп.
Ыстықта сенекке кіріп үйренген қызыл өгіздің үйге басын сұғатын
да əдеті бар-ды, дүбірді құлағы шалып қалған Қажымұқан үйге өгіз
кіріп келе ме деп ұйқылы көзін уқалай түсті.
— Жоқ... дүбірлеген көп адам «үйі осы ма?» деп сені сұрап келе
жатыр. Жеті түнде бұл қандай дүрлігіс? Қайдағы адамдар?— деп əйел
үрейлене бастады.
— Адам?.. Қайдағы адам?.. мені сұрайды дейсің бе? Қажымұқан сөзін
аяқтап үлгірмеді — топырлаған адамың екеуі үйге кіріп келді.
— Бəйбіше, шам жақ!— деді алдыңғысы өктем үнмен. Кейінгісі
шырпы шағып қалды; төсек үстінде отырған Қажымұқан да
кіргендердің таныс адам емес екенін көріп əйеліне:
— Шам жақ, шам жақ!— деді.
Қазандық иығында тұрған май шам сығырайған кезде есіктен басын
сұққан кейінгілер, жасырынбак ойнаған баладай, жылт етіп кері
шегініп кетті.
— Қажымұқан Жантілеуұлы, сенбісің?— деді ілкі өктем үнді адам.
— Ия, менмін. Жол болсын, жоғары шығыңдар,— деді Қажымұқан
орнынан тұрып.
— Киін.
Аң-таң болған Қажымұқан:
— Не шаруа... осы жерде айтуға да болады ғой. Қай жақтан келген
жігітсіңдер, танымадым?— деді.
— Киін, киін! Былай шыққасын білесің!— деп өктем үнді оған
жақындай түсті. Бей уақта келген қатаң лебізді түсі суық адамдардың
тегін жүрмегенін əйел ерінен бұрын сезді.
— Ел болсаңдар — елміз деп, жау болсаңдар — жаумыз деп
жөндеріңді айтпайсыңдар ма. Жеті түнде қайда барады — өзі жолдан
келген адам...— деді Манар дірілдеп. Əйелдің көрікті ақшыл беті май
шамның өлмеші сəулесімен келгендерге сары жолақтанып жəне өтемөте ат жақты болып көрінді.
— Сары қатын, саған қалған əңгіме жоқ. Тез байыңның киімін тауып
бер, əйтпесе ат құйрығына көйлекшең байлап əкетем,— деді тосыннан
келген əмірші адам.
— Бұл Нұрыштың... Шұғылдың ісі... Ана ізің кесілгір старшын
қайнағаның ісі... Жеті түнде келіп жазықсыз адамды жетектеп, ат
құйрығына байлаймыз деген не сұмдық! Кім барсың! Сыртта кім бар?
Қайдасыңдар! Ойбай, кім бар!..
Əйел айқайлап жылап сыртқа қарай ұмтылды. Бірақ есік жақта
тұрған екінші адам Манарға:
— Өшір үніңді, жағың қарысқыр. Өшір дегенсін, өшір!— деп жекіріп,
кері итеріп жіберді. Сөйтті де ол:—Əй, əкел арқанды!—деді кейінгі
жақтағыларына. Тағы екі адам кіріп келіп бешпет-шалбары мен етігін
киіп үлгірген Қажымұқанның екі қолын артына қайырып байлай
бастады. Апыр-топырмен сөніп қалған шамды бірі қайтадан жағып,
екіншісі шырпы шағып жарқ еткізіп, жайбарақат жатқан Қажымұқанды
жабылып байлап алды да, үйге кірген бесеуі кері шықты. Бұларға
сыртта қалған тағы бір-екі адам қосылып бірі арқанның ұшынан
жетектеп, бірі екі қолы байлаулы адамды желкелеп айдап дүркіреген
күйі үй алдындағы Жалпақсайға түсіп кетті.
Бұлардың ізінше үйден айқай салып ойбайлап жылап шыққан
Манардың даусы бүтін сағаны басына көтерді, Аздан кейін тас
қараңғыда ана жер, мына жерден жүгірген жалаң аяқ, жалаң бас
жандар толып кетті. Бірақ та, келгендер кім, Қажымұқанды олар қай
жаққа алып кетті, оған жеті түнде не істемекші? — Мұны олар аша
алмады.
5
Бірнеше күннен бері ауыздан ауызға көшкен аттаныс басталды.
Тəуір ат пен белді биелер екі-үш күн бойы белдеуге байланып,
мезгілімен суарылып, түнде өрістетілмей ауыл алдындағы
Қисықсайдың бойында өреленіп еді. Үйірден ұстаған тоқ жылқы бірер
қайтара таң асырылып та алынған. Көптен бері қолға ұсталмай, жұбын
жазып қалған бес қарудың тең түбінен ақ қанжары мен қайқы қара
қылыштары алынып мойынға асылды, ер қасына тұқырта бірнеше құс
мылтық ілінді. Тояш пен Шайдолла палуан тақымдарына айбалта
қыстырды да, Асан мен Нұрым олжа винтовкаларын алды.
Сəске кезінде бестен-оннан топтанып үйді-үйдің арасында теңселе
бастаған қарлығаш мұртты желпінген жастар мен қара сақалды
салуалы адамдар өзен жағасына, Тартоғайға жинала бастады.
Ертеден бері дүбір-дүрмекке елегізіп, тай-құнанды балалар кең
жайлаудың о шеті мен бұ шетіне мүше алып қашқандай, шапқыласып
еді, қазір қару асынған жандардың соңынан құрт шабақша қаптап, олар
да өзенге қарай ағылды. Сақалы күзгі селеудей желбіреген үш-төрт
кəрі адам мардымсыз жылжып Қисықсайдың қыратына шықты. Ұзақ
жылдардың бір ыстық, бір суығына қуарған қолдары мен жасыған
көздерін көлкештеп олар да Тартоғайға қарасты; бастарын шайқап
заман сүреңін тілдеді, бенденің азғанын айтысты.
— Ойда — ойран, қырда — қиқу басталды деген осы!
— Бұрнағы жылда ел осылай дүбіліп, басы зармен басталып, аяғы
қарғыспен тоқтап еді!
— Бəрі адамның азғандығы! Ғаділ би қалмады, абыройлы іс
болмады. Хакімдер елін талады, жетім мен жесір зар қақты!
— Міне, ел күйзелді деген осы да. Жүніс айтқандай: ауыл үстіне
күнде-күнде ат ойнатса, азаматты сабаса, тоқтыдай өңгеріп кісімізді
əкетсе, жазықсыз жанға мылтық кезеп, аттан құлатып өлтірсе — ел
күйзелмей кім күйзеледі! Күйзелтті ғой азған хакімдер.
— Жүністі қозғаған да осы бастан асқан қылық,— десті əлгі
қариялар.
Ауылдың өзен жақ шетінде кемпірлердің күңіренгені де құлаққа
келді. Əсіресе зарлауық Дəмештің үні ала-бүле шықты. Оның: — Сен,
болыс, ергізде екі болма! Мұншама сергелдеңге салғандай не жазып
едік? Уə, көрер күнің көп болғыр, жалмауыз!— деген ашынған қарғысы
су басына да естілді.
Ауыл үсті үн мен дүбірге толды. Үйде қалған еркек, əйел, бала-шаға
түгел далаға шықты.
Сөйтіп, күнде, күнде қоқаңдап елге тақымы тиген жаңа əкімдердің
көрсеткен зорлығынан ішке симай қайнап келген ащы зығыр лаң етіп
сыртқа шыққандай болды; іркілген ыза-кектің бəрі болысқа ауды... Бас
пəленің бəрі болыстан емес екенін Жүніс көптен түсінген. Бірақ ол
ежелгі сақыра əдісін қолданды — болысқа шапты.
«Қызыл ит, мен сені білемін дегендей, болысқа: аттан құлатып
өлтірткен Бақының жесір қатыны мен жетім баласын асыраудың
қамын көзде. Айдатып жіберген азаматымды босаттыр. Мəгерки мұны
істемейді екенсің, еруліге қарулы: жетім үшін — малыңды, азаматым
үшін — ағаңды қолға ұстаймын. Жоғарғы хакіміңмен өзің сөйлес
деймін. Əйтпеген күнде көк қару жастанған қалаға қыр көрсетуім
терезеге тас атқан тентек баланың ісіндей болар. Ал іргелі еліңнен
бөлек қонып, үркердей шеттеп отырған болыс ауылын сыңар уысыма
да сиғызып алармын» деп ойлады Жүніс. Бірақ ол бұл ойын көпке
салмай, істі əдіспен істеуге кірісті. Əрі болыстас, əрі іргелес отырған
іргелі елдің бірі Тоқсаба еді. Болыс та сол Тоқсабаның бір атасынан
шыққан болатын. Сондықтан ру намысын қозғап алармын деп, Жүніс
көлденең көзден болысқа аттанғанын да жасырды. Тартоғайға
келгеннен кейін жиналып тұрған жұртқа:
— Кəне, берегірек келіңдер, алқа-қотан иіріле қойыңдар,— деді.
Өзара қыжыңдап бір-біріне көз алартуы қалмайтын бұл бірнеше
атаға бөлінетін ортадағы ауылдың тұтас атқа мінгеніне Жүніс қатты
риза болды. Өз жігіттерімен келетін Қажымұқанды қоспағанда
алпысқа тарта адам атқа мінген.
«Қадестен басқасы тегіс шыққан екен. Бұл жақсы ырым. Осы
адаммен де бір төбенің басына іркілмей шығып, ыдырамай түсуге
болар. Əттеген-ай, Қадесті бүйі шағып шыға алмай қалғанын, көп сөзді
болғанмен аузының желімі күшті. Керек жері бар еді» деді ол ішінен
өзіне қарай қаумалап келген жұртты түгендей қарап.
Ол тарантас үстінде отырған күйі:
— Қадес жоқ, сондықтан Ақмадия, Тояш, Сүлеймен, Нұрым болып,
он бес жігіт былай шығыңдар. Сендер Аңқатының осы бетімен жүріп
отырып болыс ауылының өкпе тұсынан өтесіңдер де болыстың өзін,
жə əрі биі, əрі туысқаны Тілеуғалиды Қызылағаштың түбіне ертіп
келесіңдер. Келмеймін десе зорлаңдар. Бірақ орынсыз қамшы үйіру
болмасын, керексіз қызу сөз сөйленбесін. Мəгер жігіт жинап отырып
қарсы күш көрсететіндей болса — біреуің бізге шабыңдар. Табысатын
жеріміз Қызылағаш. Басқа ешбір ауылға соқпаңдар. Сұраған адамға
Жымпитыға жөнеп барамыз дерсіңдер, — деді.
Он бес жігіт бөлініп шыға берді. Жүністің көзі атын қайта-қайта
тебініп, қабағы тыржия түскен Ақмадияға қадалды.
— Ақмадия, сенің сары атың қайда? Оны кімге бердің? Мына
астыңдағы қолау қара байталмен қозы қайырайын деп шықтың ба?—
деді ол ренжіген пішінмен.— Мен сені Қадестің орнына бір топты
бастар, сөзін сөйлер деп ем... былай шық. Сенің орныңа Құбайра
барсын.
— Қолау емес. Қайдан қолау болады,— деп күбірледі Ақмадия, көпке
қарай кері бұрылып.
Қазір аяғының сылтығаны көзге түсе бермесе де, бұл байталдың
ақсап бір айдай мінуге жарамай қалғанын Жүніс өзі көрген-ді.
«Бар атын мінбей, бұл не қылғаны?.. Біреуін жоқ жерде бүйі шағып,
біреуі атын аяп, оңбайтын адам солай келеді. Қатын-қалаштың
арасында билік айтып аттай желгенде ұртың қандай желпілдер
еді?!»— деді Жүніс ішінен.
Ду-дүрмекпен бұрын байқамай, Ақмадияның астындағы қатпа
байталды жаңа ғана көрген жұрт жабыла көз тастап, жамырай сөз етті.
— Қолау болса да, оның қара байталы жүйріктің тұқымы — шапқан
сайын өз шаңынан оза беретін жануар,— деп кекетті Асан.
— Қыза-қыза келгенде аяғының үшеу екені де білінбей кетеді
десейші,— деп арт жақтан бір адам Асанның кекесінін қостай түсті.
— Онда мұны ана болыстың жүйрік қара айғырынан шығартып ала
қайту керек болды ғой.
— Е, Ақаң ақымақ дейсің бе, екі жүріс жасамай, осы сапарда-ақ қара
байталды қара айғырға кездестіріп, көрімдігін өзі алады ғой.
— Оның тағы қол ұстатары бар емес пе?..
Бүл əзіл-кекесін онан да əрі созылар ма еді кім білсін, бірақ Жүніс
қолын көтеріп, тоқтаңдар деген ишара берді.
— Қалғандарың Аңқатыдан өтіп қырғы жолмен Қызылағашқа тура
асыңдар, бəріміз де сол жерден табысармыз,— деді.
Сөйтіп Жүніс өзеннің бір бетімен қырықтан астам адамын
Жымпитыға қарай шығарып, он бес жігітін екінші бетімен болыстың
аулына жөнелтті. Өзі Бекейге делбесін ұстатып, Ақмадияны қасына
салт ертіп көршілес отырған Тоқсаба Құлмырзаның аулына кетті.
Ақылдасар адамын шақырып алып сөйлесетін ежелгі əдет еді; сол
жол-жора бойынша Жүніс, ауылының сыртына келгенсін
«Құлмырзаны шақырып кел!» деп Ақмадияны жіберді де, өзі атарбасын жолдан шығарып қырғарырақ тұрған Майтөбенің басына
қарай бой ұрды. Төбенің етегіне келіп арбадан түсіп, көгəлдау жерге
Бөкейге кілем жайғызып, өзі үстіне жантайып жатып төңірекке көз
салды. Алқакөлдің жаз бойы өңін бермейтін бетегелі қыраты, одан
арғы Қызылқұмақтың үйіткен төстіктей қоңыр жолақтанған қара егісті
етегі, Арқа беттегі Аңқатының ирек-ирек жар қабағы Жүністің көзін
көп бөгеген жоқ, үйткені бұл маң да өзінің күнде көз алдында тұратын
Шұңқыр сайындай ес білгелі көріп келе жатқан алқабы болатын. Оның
бар назары дөңгелене қонған шағын ауылдың ден ортасында тұрған
Құлмырза үйіне ауды; бар ойы Тоқсабаның сөзге жүйрік бетті биінің
қалай қарсылап, не жауап берерінде болды. Жүністің жадына
Құлмырзаның айтқан талай билік сөздері де, ашынып айтқан ащы
кекесіні де түсті. «Жер дауында да, жесір дауында да іргелі елінің
басын біріктіре алмай еңбегі еш, тұзы сор болып жүрген сабаз. Соңына
бүтін елі тұтас ермесе де, өз аулымен шығып, дем берсе үлкен игі. Кім
біледі — кейде қайыстай созылып патуаға келмейтін де қайсарлығы
бар еді. Осындай да ептілігі мол, аңдып сөйлеп, ұта жауап беретін
Қадестің де болмағанын. Сері боламын деп, қабағын керген, ой
боламын деп аузын толтыра сөйлеген мына одағай қимылды Ақмадия
биге əдепсіздік көрсетіп жүрмегей», деп ойлады Жүніс.
Бірақ ағайынды екеуінің ойы əдепсіздіктен де əрегірек жатыр еді.
Өткен кеш бұлар оңашалап сөйлесіп, бұл сапардан қалай да бұлтарып
қалу əдісін тапқан болатын. Ол əдістің бірі — «Қадесті бүйі шақты»
болды да, екіншісі — Ақмадияға жолдан қайтуға сылтау — ақсақ
байтал еді. Ал, Құлмырзаны шақыруға кетіп бара жатқан Ақмадияның
есіне кешегі Жолдың Қадеске айтқан: «Тоқсабаның біреуіне
«байқамай» қамшы сілтеп қалар ма еді, шіркін! Арадай дуылдап өзіне
бас салып, Жүністің жолын бөгер еді» деген сөзі түсіп кетті. Бірақ
мұның қай түрде, қай жерде істелерін Ақмадия білмеді. Ол тек өзінің
аужар мінезімен үй сыртына барған соң ат үстінде шірене берді; үйге
кіріп атақты адамға сəлем беріп, жүгіне сөйлеудің орнына, анадайдан:
— Ау, кім бар?— деп айқайлады.
Ойламаған жерден оның бұл əумесерлігі «дуылдаған арадай көп
Тоқсабаның біреуіне тиіп кетудің» басы болуға айналды. Үйден бір
жігіт шыға келді де, жасы отыздың шамасындағы едірейген жас
адамның кеудесін көтере түсіп, аузын толтыра сөйлеген сиқын көріп:
— Кім керек еді?— деп сұрады.
— Маған Тоқсабаның биі Құлмырза керек. Айт, шығып кетсін,— деді
Ақмадия үзеңгіге шірене түсіп.
Үйден шыққан жігіт оған таңданғандай қарап, сəл бөгеліп қалды да:
— Құлмырзаны ат үстінде тұрып шақыратын сен өзің кім едің
соншама?— деді ол даусын көтеріңкіреп. Жігіт өзі ес біліп, басына
бөрік, аяғына етік кигелі үй сыртына келіп ат үстінен Құлмырзаға
«шығып кет» деген жанды көрген жоқ еді. Бидің өзі теңдес адам болса
бір сəрі, ал мына арық байталға мінген есер адамша едірейе қарап
шірене сөйлейтін неменің анадайдан аттан түсіп, үйге еңкейе кіріп, бас
иіп сəлем берудің орнына «Құлмырзаны шақырып жібер. Шығып
кетсін!» деуі оған күпіршілік сияқты көрінді.
— Менің кім екенімді сен Тоқсаба кейінірек білерсің. Болыс өз
туысқаным деп кеудеңді көтересің бе? Болысыңды алдымда құрдай
жорғалатармын əлі. Бұл əңгіме соңынан: шақыр Құлмырзаңды,— деп
аңырая түсті Ақмадия.
55
Жігіт көп ойланбады. Ол жалма-жан кері бұрылып үйге басын
сұққандай болды да, қайта шығып:
— Жақсы! Жақсы, мырза!— деп Ақмадияға жақындай берді.— Қазір
көресің Құлмырзаны. Өзің үйге түсіп сусын ішпейсің бе? Танымадым
— айыпқа бұйырма,— деді Ақмадияның қасына келіп.
«Жаман Тоқсабаны бірден жасыттым» деп ойлады Ақмадия. Ол
даусын бұрынғыдан да көтере түсті.
— Үйге түсуге уақытым жоқ, ет жеп, қымыз ішіп отыратын шақ
емес. Шыға ма, əлгі билерің, шықпай ма?— деп өктемсіді.
— Жоқ, түсіңіз, қос ағасы. Түсіңіз — күн ерте,— деп жігіт
жалынғандай болып тізгінінен ұстап үйге қарай тартты.
3174
Ақмадия тағы да бірер ауыз сөз айтпақшы боп кезеніп, бірақ кідіріп
қалды. Үйден басқа бір ірі жігіт шығып:
— Бері жүр, бері жүр,— деді.
Ақмадия жүрмеді, бірақ тізгіннен ұстаған жігіт, зорлағандай тартып,
атты үйге қарай жетектей түсті. Ақмадияның ат үстінде сіресіп тартып,
жердегі жігіттің қолынан тізгінді күштеп босатпақшы болғанын көрді
де, үйден шығып жүр-жүрлеген жігіт жүгіріп келіп ат үстіндегі
Ақмадияның секіріп жағасына жармасты. Жағадан алып өзіне қарай
жұлқып тартқан адамның еңсеруіне шыдамай белсіз арық байтал
бұраң ете қалды да, Ақмадия ауған ердей сырғып ат бауырына кетті.
Бірақ ірі жігіт оның түйе жүн шекпенінің жағасын да босатпады, өзін
жерге де көлбетпеді — дедектетіп үйге қарай сүйрей жөнелді.
— Жібер. Өлтіремісің, сонша қылғындырып,— деп жұлқынды
Ақмадия, аяғы жерге дұрыстап тиіп жөнделіп күш ала бастаған кезде.
Бірақ бір кісімен алма-кезек түскендей əлі бола тұрып, жүрексіз
Ақмадия қол қатып қарсылық көрсете алмады, жасыған үнмен: —
Босат деймін жағамды. Мені Жүніс хажы жіберді. Құлмырзаны
шақырып кел деді. Бұларың жолсыз ғой... дей берді. Жағадан алып
сүйреп келе жатқан жігіт үн қатпады.
— Жөн білмейтін көргенсізді осылай үйретеді, біздің ел. Өздігіңнен
аттан түсіп, үлкенге сəлем беруді білмейді екенсің — енді үйреніп ал,
қалай етіп түсіріп, қалай етіп жүгіндіретінін,— деді бірінші жігіт.
Ол қолындағы байталды шылбырын сүйретіп қоя берді де, қарысқан
Ақмадияны арттан келіп итермеледі. Екпіні жар жыққандай екі əлді
жігіттің бірі сүйреп, бірі итермелегенсін ол еріксіз емпеңдеп кетті.
Сонда да, үйге жақындағанда ақтық рет қарысып көрейін деген
адамдай, қамыттан қашқан өгізше шегіншектей түсіп еді, арттағы жігіт
оны желкеден түйіп-түйіп жіберді. Ақмадия алға қарай еңісіп кетті де,
жағадан ұстаған жігітке сүйеніп қалды.
— Өлтіресіңдер ме, бұларың жолсыз ғой...— деп күбірледі ол есіктен
еріксіз сүйретіле кіріп бара жатып.
Қазан жақта, төрден төменірек, өз орнында отырған Құлмырза би
есіктегі əбігерге бір қарап қойды да, орталап келген қымызын
бабымен шайқап тостағанына үңіле түсті. Күнде əлденеше рет көріп
жүрген көне сары тостағанның да, ішіндегі ішіп отырған сары
қымыздың да ол үңілгендей ешнəрсесі жоқ сияқты еді. Көп ұсталса да
кетігі жоқ, тек қана шеті аздап жарылып, бірақ кірігіп кеткен кəдімгі
өзінің түбі қоңыр сары тостағаны! Ол аздан кейін қымыз шайқауды
тоқтатты да, бірақ басын көтермей:
— Бұл кім өзі?— деп сұрады.
— Сөз саптауы барқын көрінеді,— деді ілкі жігіт.
— Ия?
— Жүніс хажы сізді шақырып кел депті. Өзі ана дөң басында отыр
білем.
Құлмырза Ақмадияның бетіне енді тура қарап:
— Сені қосшы етіп алып шыққан Жүністің де алжуға айналғаны
екен,— деді ол қабағын түйіп.
Сөйтті де бурыл сақалды, ер келбетті би қалған қымызын жұтып
бітіріп, бетін сипады да, орнынан тұрды, таяғын алып үйден шықты.
Қашып кететіндей əлгіден бері айрылмай ұстап отырған жігіт
Ақмадияның жағасын босатып, өзі есік жаққа отырды. Құлмырза
Ақмадияны я қоя бер, я ұстай тұр деген жоқ.
Жүніс отырған Майтөбе мен Құлмырза үйінің арасы бір шақырымға
таяу жер болғанмен хажы болған уақиғаны əбден ұқты. Ол «Əттегенай, бекер жібердім Ақмадияны. Шығасыға иесі басшы деген осы», деп
өкінді. Бірақ, үйден шықан Құлмырзаны көріп, істің ақырын сабырмен
күтті.
Сəлем берген Құлмырзаға Жүніс орнынан тұрып құшақтасып
көрісті; екеуі бір-бірінен амандық сұрасты, сəл уақыт үнсіз
отырысқаннан кейін, жүріп келген адамынан жөн сұрап, Құлмырза сөз
бастады.
— Төбеге көтеріліп, жорық алдында жамағатқа түгел сөз тастайтын
Сырым бише, биікке шыққаныңнан-ақ ат маңдайын алысқа меңзегенің
көрініп тұр. Жолың болсын, хажы, атқа ер жүк, ерге қамшы ауыр боп
қайтпауына тілектеспін,— деді ол күрілдеген жуан үнмен.
Құлмырзаның келбетті бетіне лайық даусы да тарғылданып
басталып, бірақ бірте-бірте əуені қоңыр қалыпқа көшетін. Ол Жүністің
бетіне тура қарап отырып жүзінен үлкен сынықтың тапты. «Сырқат
жандай көзі кіреукеленіп, жақ еті босаң тартқан ба, қалай?! Сақалы да
селеулене түскен екен. Бірақ денесі нық, сөз салмағы безбеніне ие
сияқты,— деді ол ішінен.
— Алай болсын, жақсы тілекте жарты ырыс.— Жүніс аздап тамағын
кенеп қойды. Оның кідіріп сөз жұбын іздегенін біліп, Құлмырза
жетектей түсті.
— Ұзын жолдың да қысқасы бар — сəті түскен сан сапарға теңеу,
шегіршінге бергісіз тораңы бар, сүйене кетсең беліңе медеу. Хажы,
толқымалы құбатал да емес, қолыңа жаңылыс қурай ұстап шыққан
екенсің, оқыс сүйгенде шырт сынып қала бермесе игі еді, — деді ол
еңсесін көтеріңкіреп.
Сан рет сөз салмақтасып тізерлесе отырып билік айтып қалған бұл
екі адам бір-бірінің сырын да, тіл бедерінің түрін де жақсы білетін.
Жүніс Құлмырзаның бұл сөзі қосшысы Ақмадия жөнінде екенін бірден
аңғарды, оның бұлай айтарын күтіп те еді, тілді бидің үнінде кесінділік
болмағанына, қайта қынжыла түскендей бір əуен сарынның құлаққа
келгеніне көңілі көншігендей болды.
— Дос алдында дос қынжылса — сүйенерінің берік екені де. Хақтан
өзге қатесіз пенде жоқ. Мына ердің қасындай қажалып азамат өңі
қуқыл тартқан шақта, көп шегіршін ішінде қол жаңылыс ілінген бір
қурайдың басқадан бұрын, би, сенің көзіңе түскені істің оңға
айналғаны,— деді Жүніс.
Құлмырзаның жүзіне күлкі шырай жүгірді.
— Ал, жақсы, Жүке, бөрі қойға ұмтылғанда, күшік сүт жалап кетті
деп қуаламайық. Бас сөзіңіздің жұбын жазып жібердім бе? Сөйлеңіз.
Кеңес басы келістен басталады деп, менікі ілік те емес, көзге шұқу да
емес, көңілде күдік қалмасын деудің қамы.
— Оны өзім де көріп отырмын. Би, мен саған тіл безеп, түйткілдеп
сөйлеп, өнер көрсетем деуден аулақпын. Үйткені бүгін бүккен сырдың,
сүңгуі үйректей, ертең-ақ төбесі шошаң ете қалатынын екеуміз жақсы
білеміз. Сол үшін қымтанбай, бүркенбей, омырауды сенімен қатар
отырып бір желпісіп, ой күрмеуін бір жерде түйіссем деп шақырттым.
Жадау жайдың мол екенін өзің білесің. Сонда да есіңе түсірейін: ұялы