Ақ Жайық - 07

— Əкел мұнда, не қағаз!— деп айқайлады қара қалпақтыға қарап.
— Мына халайық оқып бер дегенсін...
Қара қалпақтының қасында тұрған ірі денелі шал үндеуді
қызғанғандай жалма-жан қойнына тығып, əйелдердің қалың ортасына
қарай кіре беріп еді, көріп тұрған екінші əскери адам:
— Кəрі сайтан, əкел бері қағазды,— деп атпен төне түсті.
Ол жапырылып жол ашқан топтың ішіндегі бір ұзын бойлы жас
жігітті қамшымен тартып та жіберді. Жұрт дүрліге жөнелді.
— Ұста ананы!— деп қамшылы жолдасына қара қалпақтыны
көрсетті де, өзі үндеуді қойнына тыққан шалды тақымдап келіп,
еңкейіп жағадан алды.
Шал еңсеріліп келіп, аттың омырауының астына тірсектері
майысып қираң ете түсті, бірақ ат үстіндегі адам оның жығылуына
ырық бермей, жағасынан ұстаған күйі сүйрелеп, көшенің ортасына
алып шықты.
— Ерік алған қараңғы халық өмірде не болып жатқанын білгісі
келеді. Мен ана кəрия оқып бер дегенсін, оқып түсіндіріп тұрмын мына
жұртқа... бұл қандай озбырлық?! Бұл барып тұрған бейбастақтық! Бұл
правоны таптаған заңсыздық! Бүл просвещенияға қарсылық. Бұл
тағылық!— деп қара қалпақты қарашұбар кісі наразылық сөздерді
жаудырып жатты.
Сол екі арада толып кеткен ақ казактар, жиналып қалған көше
адамдарын қойша иіріп, қамшылап айдап қасындағы қақпаны ашып,
жапыра, жаныша, шулата ауланың ішіне қамады. Шалдың қойнындағы
үндеуді суырып алып жəне қақпаға жапсырылған бірнеше
жарнамаларды сыдырып түсіріп, қара қалпақты адвокат пен ірі сүйекті
кəрі шалды Губернатор көшесінің бойымен төрт салт атты кісі «Қырық
тұрбаға»6 қарай қуалады.
Бестен-оннан көше-көшенің бойында бақылаушы атты дозорлар
тұрып қалды, бірер сағаттың ішінде-ақ қала іші бас қосып
шоғырланған адамнан арылып, жым-жылас болды.
Кешікпей арнаулы адамдар шығып Войско үкіметінің: «Ішкі тəртіп
жөнге салынғанша қала соғыс кезіндегі халге көшірілді деп
есептелінсін. Кешкі сағат алтыдан ертеңгі сағат тоғызға дейін
көшелерде бейсеуіт адам жүрмесін!»— деген бұйрығын таратты.
Бұл арнаулы адамдар қаланың көрнекті жерлеріне бұйрықты
жағалай ілді; ескі құлақтандыру, үндеу, жарнама біткеннің бəрін
тегісімен сыпырып алып қақпа, есіктерді Войско үкіметіне қарсы
қағаздардан тазартты. Осы «тазартудың» үстінде тəртіп орнатушы
əскер өкілдері Құрбановтың үйіне қыдырыстап келіп, не ішке кіре
алмай, не пəтеріне қайтып кете алмай дағдарып тұрған Хакімді
кездестірді. Студент екенін біліп, ақ казактар оны айнала қоршай
қалды. Біреуі аттан секіріп түсіп, қақпаға жапсырылған жарнамаларды
сыпырып алып, жалма-жан Хакімнің жүгіріп келіп мұрнына таяды да:
— Мұнда не жазылған, оқы?!—деді.
Хакім оның шын ниетін түсінбей, шынымен білгісі келіп тұр ма деп,
жарнаманы сыдыртып оқып шықты.
— Кім жазған мұны?
— Фамилиясы жазылмаған, кім жазғаны белгісіз,— деді ол кері
шегініңкіреп.
— Мұны жапсырған кім?
— Білмеймін...
— Жəдігөйсуін, кітап мүжігіш діннен безген! Түс алға!
Аттылар Хакімді алдына салып, окружной соттың үйіне жетіп
қалған адвокаттарға қарай жүргізді. Үсті-үстіне жекіріп, атпен
омыраулатып өкшесін бастыра қуалап кетті. Бірер қайтара қазақ
қамшысы жұқа киімді арқаны осып-осып та жіберді. Сол үйінің деңінен
асып, қаланың шетіндегі түрмеге бет алған адамдарға оны демін
алдырмай жүгіртумен жеткізді.
3
Түнімен дүрлігіп, елегізіп шыққан ерлер гимназиясына ақшыл
қызыл ту жарқырай түсіп, сəтте қайтадан жұмдыққа көшті.
Таңертең комитет нұсқауы бойынша тəртіппен, сап түзеп, шашау
шықпастан қыр көрсете көшеге шығып, Губернатор көшесімен оралып
қайтуды ұйғарды.
Бұлт арасынан шыққан əлсіз нұрлы күннің шұғыласына ақшыл
қызыл ту жарқырай түсіп сəтте қайтадан күңгірт тартады. ЬІзғарлы
жерден бұйығып бой тасалағандай, сырғыған қоңыр бұлттардың
тасасынан күн көпке шейін шықпай қояды.
Желкем ауа. Жағымсыз салқын...
Белін қысқан ықшам киім. Формалы фуражка. Уылжыған беттер.
Шымыр адым.
Талдырмаш дене, жігерлі қимыл.
Дік-дік басқан сап.
Причаганскаядан Губернатор көшесіне бұрылатын қайырылыстан
шыға келгенде Шаған айдынынан соққан ызғарлы екпінді жел
революция гимнінің:
...Бұл болар,
ең ақырғы,
ең күшті
зор майдан!..—
деген кекті, ашынған жігерлі үнді сөздерін жүздеген ауыздан жерге
түсірмей жұлып алып кетті де, қаланың ортасындағы томсарып тұрған
зəулім үйлерге жеткізді.
Дүние еңбекшілерімен
табылар —
бар пайдаң!
Шалқып көтерілген, жаңғырығып қайта жерге құлаған, дүбірлі
аяқтардың дүмпуімен ұштаса жылжыған əрі нық, əрі қою дауыс қарулы
казактарды жапырып жібергендей болды. Олар шу дегенде мұның
қайдан шыққанын, кімнің аузынан шыққанын білмей сасып қалды.
Қаланың бір шетінен шеру тартып еніп кеткен сансыз қызыл əскер ме
деп, аңырып, подхорунжий атының басын генерал Акутин штабы
орналасқан вице-губернатор үйіне қарай бұрып та алды. Бірақ ол
дауыс
шыққан
жаққа
мойнын
бұрғанда
оның
көзіне
демонстрацияшылардың біркелкі ұсақ денелі қоңыр тізбегі түсті. Ол
бірнеше секунд көзін алмай қадала қарап тұрды да:
— Қарғыс атқан студенттер ғой дəу де болса,— деді жолдасына.
— Ия, сол кітап мүжуші бұзылғандар.
— Бұлар кімнің жағында деп ойлайсың?
— Белгілі емес пе, кім жағында екені?..
Жүз басының келіп қалғанын олар байқаған жоқ еді.
— Қуала! Тарат!— деген дауысқа селт ете түсіп жалт қарады да,
екеуі гимназистерге қарай шаба жөнелді.
— Тоқта!
— Бұрыл, кері қарай!
Екпіндете шауып келген екеуіне саптағылар тоқтамады, олардың
пəрменді айқайына ықпастан ілгері жылжи түсті. Бүл екі арада жүз
басы қолына іліккен казактарды жиып алып, қайсар топқа жалаң
қылышты жарқылдата төніп те қалып еді. Қарулы күшті кимелеп келіп
қалған тегеуірініне төтеп бере алмайтынын түсініп гимназистер
Интернационал жырын тоқтата қойды да, кілт бұрылып, жайымен
парадқа дайындалып жүрген коллективше кері қайтып, өз көшесіне
қарай жүрді. Казактар тобы көбейе түсті, жайымен жылжыған топтың
арт жағын тықсырып, атпен омыраулата қамшы сілтеп, балағатты
жекірістің астына алды...
Оқушылардан бір адам қарсылық етіп үн де қатпады, сескеніп тобын
да жазбады, жылжыған күйі жылжып отырып гимназия қақпасына
жетіп, жұптарын бұзбай аулаға кірді, ең соңғы лек ішке адымын салған
кезде ту ұстаушы Əмір қайырылып келіп қақпаны тарс бекітіп алды,
атты казактарды ішке енгізбеді..
Он шақты жауынгерін гимназия үйін торуға тастады да, жүз басы
кері штабқа шапты...
Жарты сағаттан кейін генерал Акутин отрядпен келіп, ереуіл
көтерушілердің басшыларын іздеді. Қаншама қысып сұраса да,
ұйымдастырушыларды таба алмай, ақырында «кінəлісін бетіне қарап
айырып» жүзден астам оқушының ішінен отызын іріктеп шығарып,
тұтқынға алды...
Сөйтіп, қапылыста соғып кеткен қара құйындай, атамандар ойраны
ыстық жүректің жетегімен жүрген жасты да, соқпағы мол ұзақ өмірдің
əділсіздігінен қажып шындықты қармалаған өлмелі кəрияны да, заңға
сүйенген
ақпейіл
адвокатты
да,
халық
үшін
күрескен
революционерлерді де, оларға тілектес жас түлектерді де топтап
апарып ғасырлар бойы озбырлыққа баспана болып келген тар қапасқа
тықты.
Бұл ойран ері үшін есі шығып аласұрған əйелді аңыратып көшеде
қалдырды, сан сəбиді жетім етті, көп жұбайды жесір қалдырды.
ТОҒЫЗЫНШЫ ТАРАУ
1
Хакім бүгін тағы тұнжырады. Кеше де ол ешкіммен сөйлеспей
соншама адамның ортасындағы жалғыз койканың бір шетінде екі
қолымен басын сүйеп, ұзақ күн отырып қалған еді. Алғашқы күні
«көңілді болғанмен кеше Əмір де көп түйіліп, көп ойланып аз сөйлеген.
Ал бүгін ол жарқын да, Хакім тас жабық. Хакімнің жазық жəне
қыртыссыз сұлу маңдайы сəл жиырылып кетіпті де, жағын таянып
отырғандықтан түйілген қабағы онан əрі қырыстанып тұр. Дүниеде
түрме барын, оған жазықты адамдарды қамайтынын Хакім білетін,
бірақ ешбір қылмысы жоқ жанды түрмеге отырғызатынын, оны
айыптап басына пəле жабатынын ол білмейтін.
Алғашқы сағатта, көшеде, оны атты казактар қоршап алып «Қырық
тұрбаға» қарай қуалағанда төбесінен жай түскендей болып еді, кісі
өлтіріп, ұрлық жасап тұтқынға алынган қылмысты адамша мұндай
масқаралық халге душар болу, оған өліммен тең көрінді. Ол жердің
жарығы болса ойланбастан еніп, құлап, жоқ болып кетуге де дайын
сияқты, көшедегі сан адамдардың, терезелерден қараған жандардың
бəрі бір өзіне ғана қарағандай бəрі де танып тұрғандай – «фу» мұндай
күйге ұшырағанша өліп-ақ кетсейші! Масқара! Бұл өлім! Бұл
абыройдан айрылғандық! Бұл дүниедегі еш жұғымсыз, ең нашар,
адамшылықтан айрылған ең қарабет жандардың түсетін орыны. Сен
соған бара жатырсың... сен біттің!.. Саған енді өмір жоқ!..— деп
тұрғандай, жаппай жұрт түңілгендей, теріс айналғандай, біреулер
жерге түкіргендей көрінген еді. Аттылардың алдында қарлы-мұзы
іріген көксоқта көшенің сары шалшығын шалпылдата жүгіріп
ентіккені болмаса, осып кететін казак қамшысы тиіп арқасы удай
ашыған тəн азабы қинаған жоқ, оны ұят азабы — жан азабы қинап,
миы қайнап көз алды тұманданып кеткен еді. Аздан кейін ол өзі
сияқты айдауға ұшыраған биік қара қалпақты ескілеу ұзын суртюкпальто киген орта жастан асқан оқымысты адамды жəне еңкіш келген
ірі кəрі шалды көріп, солардың қатарына қосылғаннан кейін ойы аздап
сергігендей, есін жинап, ілкі ауыр сезімнің құшағынан бірте-бірте
шыға бастағандай болған. Əсіресе қара қалпақты, беті шұбарлау
оқымысты адамның бағана өзін тақымдаған казактардың оған əділсіз
іс істегенін ашып: «Бұл заңға сыймайтын бұрын-соңды болып
көрмеген қылық. Бұл адамшылыққа жат озбырлық. Көшедегі көрінген
жанды абақтыға айдау деген не сұмдық! Бұл жантүршігерлік
тағылық!»— деп түрмеге жеткенше үзбей сөйлегені, жерлеп, сөгіп
бұрқырағаны көп сүйеу болған-ды.
«Масқаралыққа, өліммен тең ұятқа кездескен жалғыз мен емес, мына
сияқты оқыған адамдар да бар екен» деп ойлаған ол. Бірақ кездескен
бақытсыздықты əбден талдап ұғынып, ойы бір берік сая тапқанша оны
қасындағылармен бірге ақ казактар жедел жүргізіп отырып биік тас
дуалдың түбіне де алып келген. Хакім дуалдың түрін, құрылысын,
ауыр темір қақпасын, үстіндегі сан қабат шырмай оралған тікенді сым
қоршауын,
төрт
бұрышындағы
қарулы
күзетші
тұратын
мұнарашықтарын көзі шалғанмен түсінген жоқ — неге бұлай екенін
ұққан жоқ. Ол тек кіре берістегі қарулы күзетшілердің ішкі есікті ашып
аулаға енгізіп жіберіп, ізінше ауыр құлыптарды қайтадан салып тарс
бекіткенін көрді. Оған енді мынау зəулім дуал, ауыр қақпа, үлкен
құлыпты темір есік, қарулы күзетшілер «жарық дүниеден түнек
қапастың сыз қойнына біржола кірдің» деген мейрімсіз үкімін оқып
тұрғандай болып еді. Қанша жан келсе де бірін-біріне қоспай жұтып
жатқан оппа есіктердің бірінен тағы да өткізіп, бұл үшеуін екі жағы
жағалай есік, тас еденді, іші қоңырқай ұзын коридорға ендіріп
жіберген.
— Шешініңдер!— деген қолында балғадай ашқыштары бар қара
киімді надзирательдердің өктем командасын үшеуі де түсінбей
беттеріне қарап үрейлене аңырып тұрып қалған. «Ататын шығар...»
деген нажағай ой Хакімнің миын жарып өткендей, арқасына мұздай су
құйғандай денесі түршіккен, оның тұла бойы қалтырап, мүлде иектері
сақылдап кеткен.
— Неге қарайсың, ылай көз кəрі сайтан. Лақтыр үстіңдегі
сілімтіріңді!— деп шалды біреуі итеріп жіберіп: — Ал сен, қара
қазаншық, нені күтіп тұрсың? Қара мұның қалпақ киюін, арда!— деп ол
қара қалпақтыға мұқата, жер-жебіріне жете төнген еді.
Сол кезде екінші біреуі Хакімді жұлқылап, түймесін үзе, оның
үстіндегі пальтосін сыпырып та алған.
— Тырдай жалаңаш шешін!
Хакім тырдай жалаңаштанды да, оны көріп ана екеуі де епсіз
қимылмен шешіне бастаған.
Тінтушілер оның белбеуін, батенкесінің бауларын суырып алып бір
жаққа лақтырып, шалбарының гимнастеркасының темір түймелерін
шарт-шарт пышақпен қиып бұрышқа қарай ырғытқан; қалталарын
теріс айналдырып қарап қағаздарын жинап алып, ақшаларын санап
алып қойған. Шал мен қалпақтының да тағдыры тап сондай болып еді.
— Бұл адамды аяқ асты еткендік! Адвокатты бұлай етуге
праволарың жоқ! Бұл тағылық!..— деп қалпақты тағы да шұбырта
бастап еді.
— Жап ауызыңды!—деп команда берген бас надзиратель оның
ауызына жұдырығын тақаған-ды.
Мұнан кейін үш жалаңашты қатар тұрғызып надзирательдер үш
мəртебе жүрелетіп отырғызып қайта тұрғызып, үш мəртебе
тоңқайтып, қайтадан бойларын жаздырып, киімдерін кигізбей
құшақтаттырып көтерткен бойы қасындағы бір есікті салдыр-күлдір
ашып, камераға кіргізіп жіберген болатын.
Қабырғаларының түсін адам айыра алмастай кір басқан, езген
қандаланың қаны шұбарлаған, қарындаш шимайлаған, шегемен
сызғылаған, темір торлы екі терезесінің əйнектері жарылған, сынған,
бір көзін шоқпыт-шоқпыт ескі көрпенің, не мақталы шалбардың
сілімтірімен тығындаған, іші мұздай күңгірт тартқан сұрғылт бөлмеде
үшеуі, көпке дейін тіл қатпастан киімдерін киіп, жұлынған
түймелердің орнына қол орамалдарынан жыртып бау тағып, оны
күрмеп, бекітіп əлектенген-ді.
Бір сағаттың ішінде бұрын көрмеген, естімеген, ойламаған мұндай
кенет ұшыраған жайлар бұларды сең соққан балықтай есеңгіретіп
тастап еді, бойдан дəрмен кеткендей дымын құртып сəттің арасында
қорғансыз, сүйеусіз, төрт жағы бірдей меңіреу тас қабырға, достан,
туысқаннан, үйден аулақ, кіріптарлық халде қалған-ды.
Сол күні бірнеше сағаттан кейін бұлардың үстіне топырлатып
оқушыларды кіргізгенде Хакім бостандыққа шыққандай қуанған.
Əмірді құшақтай алып:
— Ойпырмай, сенің келгенің мұндай жақсы болар ма!— деп еді.
— Менің кіріптар болуым саған қуаныш екен ғой шамасы?—
дегенде, Хакім Əмірге:
— Не десең де бұл шыным, сендер келмегенде мен құса болып өлер
ем, мына қараңғы көрдің ішінде,— деп жауап қайырған.
Бірақ ауыр күндерді бастан жолдаспен бірге кешіріп, ащыны бірге
тату жеңілірек көрінгенмен зілдей мұң жүректі езіп, жаншып тұрған
сияқты.
Өмірі, құлқы, мінезі басқа-басқа жандар да тар жерде табысып, бірге
еденде сығылысып отырып, айқасып жатып, бастығырлығып көрген
түстей өткізген ауыр үш күн, үш түн тастүнек белгісіз күндердің
бастамасы ғана, миға симайтын, көз алдына келтіріп болмайтын
итқорлық астындағы адамшылықтан тыс азаптың алды ғана тəрізді.
— Большевиктер үндеуін таратқан сен каззап! — деді офицер бүгін
Хакімге наганын суырып.— Сені ату аз, асып өлтіру жеткіліксіз; қолаяғыңды кісендеп, жер астында өмір бойы тачка7 тарттырып қою
керек. Енді сенің жарық дүние көре алмайтыныңды басыңдағы
бөркіңдей біл. Бүгін түнімен ойлан, ертең не істегеніңді қалдырмай
айтып кешірім сұра. Бар малғұн!
Сынған сағы одан əрі сынып, терең судың түбіне ешбір қармаусыз
кетіп бара жатқан жанның тірі өлік пішінімен келді ол камераға.
Өмірден күдері біржола үзіліп, бар асыл арманнан айрылып, алдағы
тəтті үміттен, бақытты шаттық қызығынан көз жазғандай, алыстан
қайтты. Қазір бұрынғысынан да тұнжыр.
— Саған айтқанды маған да айтты, айырмасы тек сол-ақ, маған ол
тачка тартқызамын деген жоқ, сирағыңнан, қара сирағыңнан асып
қоямын деді. Жау солай демей не дейді? «Қош келіпсің, мырза, саусаламат құтылып шығуыңа тілектеспін» демекші ме?! Сен таста
уайымды, көтер басыңды. Кімнің тачка тартарын, кімнің сирағынан
асыларын əзір ешкім де білмейді,— деді Əмір оған.
Бұларға жақын отырған татар жұмысшысы Əмірдің сөзін мақұлдап
басын изеді.
— Жасыма, малай, сендерге ешнəрсе де болмайды. Только ешбір
қағазына қол қоймаңдар жəне түрмеде провокатор көп болады,
ауыздарыңа сақ болыңдар,— деді.
«Татар жұмысшысы көпті көрген, талай түрмеде отырған,
тəжірибелі, ақылды адам, ол дұрыс айтады. Жақсы, ешнəрсе болмай-ақ
қойсын. Сонда бұл ойыншық іс пе? Қорлау, жаншу, сөгу, тар қапасқа
тығу... Жоқ, бұл жауыздық тегін жауыздық емес. Бəрімізді құртып
жіберсе де ешкім білмейді мына зынданда не болып жатқанын. О, кең
дала... ел...»— деп қамықты Хакім, күрсініп.
Бір тұтқынның басы ақ марлімен тұтас таңылған; көздері жұмылып
кеткен, еріндері көнтиген ісік. Оның сөйлеуге шамасы келмейді. Тек
ымдап қана түсіндіреді; жалғыз койканы соған беріп, жатқызып,
тамағын ішкізіп, татар жұмысшысы қасынан шықпайды.
— Бұл дұрыс адам. Жігіттің арыстаны Жанбарса8 Совдепінің
председателі. Кулактар істеген, собакалар,— дейді ол, хəлі ауыр əлгі
тұтқынды койкаға жөндеп жатқызып.
Камераның іші лық толы, ыстықта біріне-бірі сығылысып
үймелеген қой сияқты. Тұтқындар иін тіресіп отыр; көбі көйлекшең;
баста қақаған суық үй қазір адамның буымен монша сияқты ысыған;
тердің, темекінің, қайыс белбеудің иісі тамақты қырғандай қышқылт,
əрі ауыр.
Түрменің іші де ауыр, сырты да ауыр, ескі зəулім тас үй адамның
үстін басып, денесін жаншып тұрғандай.
«Жарық күн бізге бар ма, жоқ па?» деп қарайды Хакім оның тот
басқан темір жақтаулы, күңгірт көзді сиықсыз терезесіне.
2
Түстен кейін бір суық торғай темір торлы терезенің жақтауына
келіп асылды да «ішкі жақта не бар?» дегендей кішкене қоңырала
басын қалтаң-қалтаң еткізіп камераның ішіне үңілгендей болды.
— Хакім, ана торғай саған қарап тұр, сені босатады екен,— десті
орыс, қазағы, татары аралас камераға лық толып отырған тұтқындар,
қатарласа жамырасып.
Хакім терезеге арқасын беріп темір койканың бас жағында отыр еді.
Терезеге бұрылып қарағанша, торғай теріс айналып құйрығын шошаң
еткізіп ұшып та кетті. «Босанасың» деген адамды ішінен қатты-қатты
сүйіп алғысы келсе де, ол:
— Бəрі де құр ырым,— дей салды.
— Оллаһи, тура,— деп, жанын бере сөйледі қасында отырған
қартаңдау татар,— верный примета. Босанасың.
Солай дегенше болмай, бір топ торғай шуылдап келіп терезеге
қаптай қонды да, əлденеден үріккендей «дүр» етіп ұшып кетті.
— Ура!
— Ура!
— Бəріміз де кетеміз!
— Ура!— деп жұрт шу ете қалды.
Біреулер қол шапалақтап та жіберді.
— Оллаһи, жақсы малай. Біздің іс хотқа барарға тиіс.
Қызыл гвардия...— деп қалды да, қартаң татар сөзін аяқтамай үзіп
тастады.
Ол орнынан түрегеліп ерсілі-қарсылы жүргісі келіп еді, бірақ
сығылысқан жұрт жол бермеді, оған жүретін жердің өзі де жоқтың қасы
еді. Түріне, сөз реңіне қарағанда, көпті көрген, талай азапты басынан
кешірген «рабочий-ау» деп ойлады Хакім оның қобалжыған ірі сүйекті
бетіне қарап тұрып.
— Əйда, ебдашлар!— деп, татар жұртқа команда бергендей екі
қолын кең сермеп, жуандау күшті дауыспен:
Басыңдар, жолдастар, аяққа,
Туғанда төңкеріс таңы.
Жайыңдар құлашты жан-жаққа,
Жойылсын залымдар заңы...—
деп бірінші шумақты бастай беріп еді, жұрт жуанды-жіңішкелі
жігерлі дауыспен тегіс іліп əкетті. Екпінді сөздер жан тебірентерлік
сезімді үнмен тоқтаусыз жылжып, едені кір, күн көзі жоқ, кіріптар
жандардың тері мен шылымның ащы түтіні араласып ауыр қышқыл
иіс басып тұрған күңгірт камераларына бұзып жарып еніп жатты. Бір
минут өтпей-ақ, ұшқыннан лап берген өрттей, жалынды жыр ұзын
коридор бойын тұтас ертіп кетті — бұларға жалғас əрбіреуінде отызқырық адам отыратын, сегізінші, тоғызыншы, онан əрі жиырма екінші,
жиырма үшінші номерлі үлкен камералар қосылды. Жырдың екінші
шумағына жеткенше басқа камералар да жаппай ілесті.
Вышли мы все из народа,
Дети семьи трудовой.
Братский Союз и Свобода —
Вот наш девиз боевой.
Сөзі орысша, қазақша əр камерадан əртүрлі шыққан бір мотивті,
бостандық көксеген көп кеудеден сыртқа тепкен жан үні жаншып, езіп
тұрған мылқау кəрі тас түрменің төбесін жұлып кетерліктей, күңірене
шарықтап жатты.
Не үшін? Кім бастады? Не жақсылық бар?— мұны жұрт талдап
жатпады. Еріксіз лықсып шыққан жан сүйсінер жырдың жетегіне ере
берді де, талпынып ілгері ұмтылған үмітті сезімнің құшағында бес
минуттай еркін шарықтады.
Революция жыры қатар корпустағы əйелдер камерасына да, жеке
отыратын бір кісілік кішкене камераларға да жетті. Мұның бірінде
Червяков пен Дмитриев отыр еді. Темір торлы жəне оның үстіне
сырттан тақтаймен тұмшалаған сыңар терезенің алдына жүгіріп
барды да, Червяков құлағын тоса қойды.
— Петр Астафьевич, құлағыңызды салыңыз, үлкен камераларда
өзгеріс бар... «Смело товарищиды» жырлап жатыр,— деді ол.
Червяковтың көздері бірден-бірге жайнай түсті, тыңдаған сайын
езуіндегі күлкі шырайы ұлғая берді.
— Өзгеріске мен қарсы емеспін, өзгеріс тап қазір өте керек,— деп
жымиды Дмитриев,— мынадай тас қауашақтың ішінде отыруға
тышқан да риза болмас.
— Петр Астафьевич, шуыл күшейіп барады, тыңдаңызшы? Меніңше
бір үлкен өзгеріс бар. Бəлкім, көмек келіп үлгірген шығар.
Дмитриев сəл уақыт құлағын қойып тыңдап отырды да:
— Меніңше, Павел Иванович, көмек келіп жетуге ертерек. Бұл
басқаша бір көңіл күйімен байланысты шығып кеткен жыр болар.
— Онда бүтін түрме болып əндетпейді ғой?!
— Солай-ақ болсын, бірақ...
Қатардағы камерадан тықыл шықты да, əңгімеге шақырғанын біліп,
Дмитриев сөзін аяқтамады, Червяков жауап ретінде қарсы «тықыл»
қақты.
Қатардағы камерада Половинкин мен Нуждин отырған. Олармен
кешеден бері Чревяков «байланыс» жасап Дмитриевті ерсілі-қарсылы
жүргізіп қойып «сөйлесіп» алған-ды.
— Нуждин «қуаныш үні» дейді.
— Ол да біз сияқты шамамен айтады ғой, ойдағы ғана тілек.
Коридордағы надзирательдер шуылдаған көп халықты тəртіпке
келтіре алмай екі күннен бері айқайласа, балағаттаса келіп, ақыраяғында «бассыз» тұтқындардың дабырына көнгендей болып еді.
Бірінші күні олар бұрынғы заманнан бері келе жатқан «шыбын
ұшпайтын» тыныштықты орнатамыз деп, темір есіктің сыртынан
үлкен ашқышпен тарсылдатып, тесіктен де жекіріп, қорқытып та
айтып, кешке дейін есіктен есікке шүйіліп, ың-жың шуылмен
дабырлаған əңгімені тыюға тырысып еді, бірақ келесі күні үсті-үстіне
əкеліп топтап қамап, түрмеге қойша тоғытқан халық дес бермей кетті.
Уһлеп-аһлаған қарттар да, бұлттай түнерген ашулы жұмысшылар да,
сұсты оқымыстылар да, шулаған жастар да үзілмей келіп жатты.
Əсіресе гимназистер кекесінді, өткір сөздермен надзирательдерді бет
қаратпай жаншып, сағын сындырып тастады.
— Қатты сөйлеме, есікті соқпа! — деп төнген надзирательдерге
олар:
— Халық мал емес, мына сияқты қораға қамайтын!
— Төсек əкел!
— Койка жеткіз!
— Терезені ашып таста!
— Тирания қалған!
— Мына сияқты көрінген адамды қамау «Глуповтардың қаласында»
ғана болады.
— Шақыр прокурор барон Дельвигті!
— Атаман Мартыновтың өзін алып кел!— деп айқайлаған-ды.
Айқайдан, жекіруден əбден жалыққандай надзирательдер бүгін
камера ішіндегі у-шуға аса көңіл бөлмей, анда-санда ғана əр есікке
үңіліп «тыныштан!» деп қойып, исі ауыр күңгірт коридорда
əңгімелесіп тұрған «жан түршігерлік» батыл, күшті, ашынған үнге селт
етіп жыр шыққан есікке қарай ұмтыла беріп еді, отыздан астам
адамның еденді, қабырғаны солқ еткізгендей жойқын лепті хоры
қартаң надзирательге қараңғыда сарт еткізіп маңдайын сақаға соғып
алғандай əсер етті, ол бірер секундтай көзін жыпылықтатып тұрып
қалды, содан кейін барып батпандай зор ашқышпен салдыр-гүлдір
еткізіп темір торлы есікті ашып жіберді де, шошып кетіп қайтадан
жаба салды; оның көзіне иін тіресіп қатар тұрған ашынған тұтқындар
бас салып есікке ұмтылатындай көрінді... жолындағы діңгектерді
жығып, ағаштарды түбірімен қопарып, үйіре ағызып, сырғытып
əкететін тасқындай мына жұлқынған топ үдере қозғалса
жолындағының бəрін жапырып, жаншып, жермен жексен етіп езіп
жіберерліктей...
— О, тəңірім, мына есалаңдардың тергеуінен сақтай гөр,— деп қарт
надзиратель бар ынтасын сала шоқынып жіберді.
Сол мезетте надзирательдің барлық ерік-қуатын əдейі жаншып
жіберуге уағдаласып қойғандай көрші камера жырға қатарынан
қосылып кетті де, лекіген үн ырғалып-теңселіп тұрып бойды тітіретіп
жіберді. Əр жерде есікті сартылдата соққан надзирательдердің тыйым
салуына қарамастан енді түрме тегісімен кірісіп жұмыла əндетті.
Коридордағылардың біреуі бас надзирательге жүгірді, біреулері
аласұрып не істерін білмей састы...
Соңына ерген бес-алты аға надзирательдермен корпусқа іспек көз,
қызыл жирен мұртты начальник кіріп келгенде, жырдың ең өрі:
Долго в цепях нас держали,
Долго нас голод томил.
Черные дни миновали,
Час искупленья пробил,—
деген шумақты тұтқындар екінші рет қайырып жатыр еді.
Начальник сəл мүдірді де, сегізінші камераның алдына келіп тоқтай
қалды. Ол камераны аш дегендей иегін қақты. Коридордың қартаң
надзирателі:
— Асыл тек... сұмдықты бастаған мына камераның Христостан
безгендері,— деп жетінші камераны көрсетті.
— Аш!
Надзиратель батпандай ашқышын салдыр еткізді, есік те ашыла
берді...
Час искупленья пробил...
Есік жақтағы тұтқындар самсаған алты-жеті қарулы бақташы мен
ұзын мұртты начальникті көріп ығыса түсті. Біріндеп жырды да доғара
бастады.
— Қысқарт! — деп жекірді мұртты начальник. Жұрт битарап бола
бастады, бір қатары мүлдем доғарып бұрышқа қарай сырылды да, енді
біреулері бəсеңдеу қарқынмен жырды шұбалта созды.
Жұрттың босаң тарта бастағанын көре сала, ертеңді кеш айтатын
екі күннен бергі əдетінше, Əмір ілгерірек тұрды да, əдейі астарлы
кекесінмен рапорт берген болып:
— Начальник мырза, камерада жазықсыз он бес оқушы, он
жұмысшы, бес темір жол қызметкерлері, төрт шаруа жəне екі
интеллигент отыр, бəрі де caп-cay, берген наныңызды түгел жеп,
қалғанын алып қойып, жаңа үкіметтің өзі рұқсат еткен төңкеріс əнін
айтып, сіздің осы жерден қозғалмай қызмет істеуіңізді тілеп жатыр,—
деді бір мүдірместен лекіте сөйлеп.
— Тəйт, жап аузыңды! Жазықсыз... жазықсыз екен ə? Тəртіп бұзушы,
үкіметке қарсы жандар?!—деп жекіріп начальник жерді тартып қалды.
Əмір дауысын өзгертіп мүлəйімсіп сөйледі.
— Жазықсыз демей қайтерсің, начальник мырза, ақты ақ, қызылды
қызыл дегеннен басқа кінəміз жоқ. «Тəртіпті бұзушы» дейсіз, ойлап
қарасаңыз, тəртіпті сіздің мына қандаласы жүзден қоздап, мыңнан
өрбіп жатқан, құс жастығы— ағаш, мамық төсегі— тас еден, жанбасқа
жайсыз қонақ бөлмеңізге қамап қойды. Мына тұрғандар (ол
оқушыларды көрсетті) зачетын да бітірген жоқ. Пифагордың штаны9
да шешусіз қалды... Хакім мырс етіп күліп жіберді де, теріс айналып
кетті. Əмірдің соңғы сөзін теріс түсінген начальниктің темекі
сарғайтқан қызыл жирен мұрты селкілдеп, еріндері жыбырлай түсті.
— Қысқарт, ұятсыз!— деді ол дауысын қалтырата шығарып.— Құс
жастық, еден... Пифагордың штаны... Өз бетімен сөйлеп жатқан адвокат
камераның түкпірінен осы мезетте сəл ілгерірек есік жаққа келіп,
начальниктің сөзін белді.
— Түрме начальнигі мырза, бұл заңсыздықты адам ауызбен айтып,
тілмен сипаттап жеткізерлік емес. Бұл ешбір заманда, ешбір
мəдениетті мемлекетте болмаған бассыздық, теңдесі жоқ оқиға. Бұл
ұлы Петр мен ұлы Екатеринаның заманынан бері қылапсыз
орындалып келе жатқан ешкім өзгертуге болмайтын низам
жинақтарын аяққа таптап, өз білдігімен бассыздық істеу болып
табылады. Қол астындағы адал азаматтарды ұстау үшін өкімет
алдымен тағылған айыпты толық дəлелдермен прокурорға береді,
прокурор қылмысы бар ма, жоқ па, соны ашады; егер де қоғамға
залалды деп тапса сол көрсетілген азаматты тергеуге рұқсат беріп
тексеру жүргізетін орындарға пəрмен етеді. Тексеру орындары
шындық һəм ғадалаттың жолымен кінəсіз безбендеп сол көрсетілген
азаматты, сол айтылған, дəлелденген қылмысы бойынша əділ соттың
төрелігіне жүгіндіреді. Ал мына бізді түрмеге еріксіз ендіру актысында
бұл низам қағидалары толық бұзылып отыр... Бұл əділетсіздікке душар
ету... Бұл империяның низам жүйесіне құрылған мызғымас қалпын
талқандау... мұны латын тілінде...
Түрме начальнигі кəрлі жүзін Əмірден аударып, былшықтанған
реңсіз көздерін аласа бойлы заңқор адамның шұбар бетіне төңкерді.
— Ым... сіз кім болдыңыз?
— Екінші рангалы юрист Елеулі Бұйратов деген болам. Округтік
адвокаттар
коллегиясының
мүшесі.
Мамандығым
бойынша
халайықтың ғарзасына түсінік беріп, жол көрсетіп өзіме тағалықты
жұмысымды атқаруға сот коллегиясына кетіп бара жатыр едім, сол
жолда казак хорунжиі тиіссіз кіріптар етіп, сіздің қарауыңыздағы
қылмыстылар отыратын түрмеге қамады.
— Е, законге ұста көрінесіз, соған лайық бүлікшілермен бірге қолға
түспеуіңіз абзал еді, Бұйратов мырза... жоқ мырза емес, тұтқын
Бұйратов.
— Тұтқын емеспін, начальник мырза, бұлай атауға правоңыз жоқ.
— Мына тас қабырғаның ішіне кіргеннің əммəсі де тұтқын, бұрынғы
юрист Бұйратов.
— Жоқ, мырза, маған айыптау əлі тағылған жоқ.
— Тағылмаса, тағу енді алыс қалған жоқ.
— Қақпаға жапсырған жарнаманы халайық оқып бер деген тілек
еткенсін оқып бердім, бұл айып емес, хат танымайтын азаматтар оқи
алмағанын сұрап білуге праволы. Мына Мартыныч шал айтсын, солай
ма?— деді адвокат, қасындағы еңгезердей Мартынычты куəға тарта
сөйлеп.
Мартыныч салмақпен басын изеді де:
— Ех, адвокат, алтын сөзің зая. Бүгінгі заманда закон дегенің бір
шымшым насыбайға да тұрмайтын болды...
— Закон, закон... законды сыйлайтын болсаңыз мына түрме тəртібін
неге бұзасыз? Неге шулайсыз камерада? Тəртіп бұзғандарың үшін
карцер10 беремін мен бəріңе,— деді түрме əкімі, тұтқындарға сұстана
қарап. Сөйтті де қасындағы надзирательге: — Мына камераны бес
тəулікке карцер тəртібіне көшір!— деді.
— ...Бір шымшым насыбайға тұрмайды. Сақалына қарай іскегі,— деп
Мартыныч басын шайқап, шығып бара жатқан түрме начальнигіне
ізінше қарап қалды.
ОНЫНШЫ ТАРАУ
1
Қала ауру жандай сұлқ жатыр. Көшелерде жан жоқ, жұрт тегіс үйде.
Мекемелер, сауда-саттық орындары түгел жабық; қос-қостан салынған
құлыптар мен белдеу темірлер есік терезелерді айқара құшақтап
алыпты. Қыбырлаған жан иесі түгіл өлі мүліктер де суық қолдан бой
тасалағандай. Жайбарақат кезде қақпа астынан жүгіре шығып
жүргіншіге безеңдеп қалатын беймаза иттер де əлде бір жаққа босып
кеткен; кейбіреулері қораның түкпірлерінде, лапас астарында жатып,
қақпа жаққа сенімсіз жалтаңдайды, құйрықтарын жымқыра қысып
алған.
Ат құйрығын шарт түйген, бестен-оннан тежеулі текірекпен өтіп
бара жатқан сұсты əскери адамдарға жұрт есіктен, терезеден сығалап
қарайды; жирен сақал, күрең мұртты казактар үзеңгіге шалқая
шіренген, жел мен суыққа тотыққан беттері де қара қошқыл,
бастарындағы екі бүктелген қос қыртысты сеңсең бөріктері сияқты.
Көше бойының іркілген қызыл-сарғылт суы шалпылдап ат бауырына
соғады да, тіктеп тиген тұяқтар сусыз жердің көк соқта қарын
шеңгелдеп лақтырады.
Даңғыр-дұңғыр, күмбір-күмбір, бір сазды, қоңыр үнді ертеден бері