Ақ Жайық - 46

ерлер туғызған батырлардың ежелгі мекені. Оның бойында бір кез хан
қорлығына шыдап, өз елін шабуға қимаған Ер Тарғын өмір сүрсе, одан
берегірек патшаға қарсы қарулы қол жиып, тұнық жатқан Россия
түнегінің астан-кестеңін шығарған, Россияның қара шаруасы мен
қалың бұқарасына күрес жолын көрсеткен Емельян Пугачев пен
Степан Разин бастаған шаруалар көтерілісінің болған жері. Қара қазақ
баласын хан ұлына теңгермек болған Сырым Датов пен Исатай
Таймановтар көтеріліске шыққан жер. Күні кеше ғана адам баласының
ғасырлар бойғы аңсап күткен арманы бостандық үшін ер Чапайдың
қынаптан қылыш суырған жері. Осындай табиғаты бай, тарихы
шежіреге мол, құнарлы өлке шебер жазушымыз Хамза Есенжановтың
«Ақ Жайық» трилогиясына бай материал берген.
Трилогияның бірінші кітабы «Төңкеріс үстінде», екінші кітабы
«Шыңдалу», үшінші кітабы «Тар кезең» деп аталып, əрқайсысы
Оралдағы отты күндердің белгілі бір белестерін көрсетуге
арналғанмен үш кітапта айтылар ой біреу-ақ. Ол жазушының
Қазақстанның батысында Совет өкіметінің орнауын көрсету идеясы.
Жазушы романға Қазақстанда болған азамат соғысының ең бір елеулі
кезеңін арқау етеді. Шет аймақтарға көсеміміз В. И. Ленин жіберген
Петр Дмитриев сияқты революционерлердің келуі, олардың жергілікті
жердегі коммунистер мен саналы жұмысшыларды ұйымдастыра
отырып, ақ генералдар мен атамандарға, помещик» тер мен бекзада,
байларға қарсы күреске шығаруы сенімді баян« далады.
Алты бөлім, 50 тарау, 182 эпизодтан тұратын үш кітапқа 1918
жылдың 29 мартынан 1919 жылдың февралына дейінгі он біp айлық
оқиға бөліп-бөліп орналастырылған. Ал, оған дейінгі өткен күндер
оқиғалары мен характерлер тағдыры лирикалық шегініс арқылы
беріліп отырған.
Жазушы бірінші кітапта ақтар əскерінің Орал қаласын басып алуын
көрсетсе, екінші кітабында халық санасының оянып, өзара бас қосып
күреске шығуын бейнелеген.
Романдағы оқиға дəуір тынысына қарай баяу жылжып, бірінен кейін
екіншісі кезек баяндалып отырған. Бір жыл ішіндегі оқиғаның
молдығы мен ой тығыздығы романдағы оқиға желісін қызықты етіп
баяндауға мүмкіндік берген.
Бірінші кітаптағы Орал ойранынан кейін ел ішіне шығып кеткен
Əбдірахман Əйтиев сияқты революционерлер балықшылар мен
жайлауда отырған малшылар арасына барып үгіт жұмысын жүргізеді.
Ел ішінде жүрген Савенко сияқты контрреволюционерлерге қарсы
күрес ашады. Ол өзінің ел арасындағы революциялық ісін орыс
шаруалары Парамонов, Довженко, Фроловскийлермен бірлесіп істейді.
Жазушы бұл арқылы сана сезімі оянып, өз бостандығын алудың дұрыс
жолын түсіне бастаған қазақ халқы мен оның қаналған қалың
бұқарасына шын бостандық орыстың жұмысшы табы мен
шаруаларының көмегі арқылы келетіндігін аңғартады.
Тереңсайда өткен шаруалар съезі романның жарқын беттері. Съезге
не бəрі жиырма жеті деревня, он екі ауылдан уəкілдер келеді. Съезд
орталықтан келген комиссар Андреевтің сөзін тыңдап, жеңіс күнінің
таяу екенін естиді. Бірақ əлде де болса алда тұрған қиын жорықтар
барлығын жақсы ұғады. Жеңіс күнін тездету үшін қазақ жігіттерінің де
Қызыл гвардияшылар қатарына жазылуы керек деген шешімге келеді.
Осы шешімді орындау жолында батыл іске кіріскен революционер
Əбдірахман Əйтиев бейнесі трилогияның екінші кітабында да өсу
үстінде көрінген.
Оралдағы Совет өкіметін құлатып, уақытша үкімет басына келген
патшаның ақ генералдары мен казак атамандарына қарсы күрес
барлық жерде де тоқталған жоқ. Тартыс тас қамаудың ішінде де жүріп
жатады. Ер жүректілер қырда қырқысып, ойда айқасып жатқанда
түрмедегілер де қарап жатпайды. Сол ержүректілермен байланыс
жасап, үнемі ақыл кеңесін айтып, нұсқаулар беріп отырады. Ол
нұсқауларды жеткізіп, екі арада байланысшылық қызмет атқарушы
Хакім Жүнісов болады.
Бірінші кітапта революциялық күреске сырттай қарайтын Хакім
екінші кітапта революция ісінің белсенді көмекшілерінің бірі есебінде
көрінеді.
Түрмеден босанғаннан кейін Аралтөбедегі аулына келіп, жергілікті
жердегі жолсыздықтарды өз көзімен көреді. Елден ат пен ақша жинап
жүрген Маймақовтардың жауыздықтарын көріп, қайран қалады. Асан
мен Сүлейменге еріп, Сағадағы елден жігіт жинауға аттанады.
Балықшылар арасынан Бəйес пен Қажымұқанды ертіп, əкесі Жүністің
қол жинап жатқанын айту үшін Əбдірахманды іздейді. Ол жолда
революционер Меңдікерей Ипмағамбетовпен кездесіп, өз ісінің
дұрыстығына сенгендей болады. Арнайы тапсырмамен Орал қаласына
барып, Абылаевтың хан ордасына алып бара жатқан қару-жарағын
қолға түсірткізеді.
Оралдан əкелген Дмитриевтің хаты мен Зубковтың жау əрекеті
жөніндегі мəліметін Богдановкадағы штабқа əкеліп тапсырады.
Богдановка селосының түбінде болған ұрыста қолына қару алып
карательдерге қарсы күреске шығады. Қазақ ССР Ғылым
академиясының академигі М. Қаратаевтың сөзімен айтқанда: «Хакімді
талай-талай оқиғалардан өткеріп саналы қайраткерліктің ең биік
деңгейіне көтергенде автор оның тек сырт өзгерістерін баяндаумен
шектелмей, ішкі сана-сезімі мен нəзік жан құбылыстарын...
реалистікпен тəптіштеп суреттейді» .
Тере бермей түйіп айтсақ, трилогияның екінші кітабында бұрынғы
реальное училищенің студенті Хакім Жүнісов дұрыстық жолды түсініп,
революциялық іске белсене араласады.
Хек Хакім ғана емес, Орал өңірін мекендейтін еңбекші халық та
бірте-бірте дұрыстық жолды түсініп, ортақ жауға қарсы бірлесіп күресу
керектігін ұққандай болады. Трилогияның «Шыңдалу » атты екінші
кітабында осы жайлар көркемдікпен баяндалған.
Трилогияның екінші кітабынан алғашқы үзінді 1969 жылғы 12
июньде «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған. Содан кейін
Орал облыстық «Октябрь туы» газетінің 1959 жылғы июль, август,
октябрь, ноябрь айларындағы сандарында (16 июль, 22 июль, 31 июль,
1 август, 20 октябрь, 23 октябрь, 31 октябрь, 3 ноябрь, 10 ноябрь, 14
ноябрь, 16 ноябрь, 21 ноябрь) үзінді күйінде жарияланған. 1961 жылы
«Қазақтың мемлекеттік көркем əдебиет» баспасы «Ақ Жайық»
романының бірінші жəне екінші кітабын қосып, 1968, 1969 жылдары
«Жазушы» баспасы трилогияның үш кітабын жеке-жеке басып
шығарған.
Біз жазушының 6 томдық шығармалар жинағына «Ақ Жайық»
трилогиясының осы басылымын пайдаландық.

ҮШІНШІ КІТАП
ТАР КЕЗЕҢ
БЕСІНШІ БӨЛІМ
...Бұзбай құлан пісірмей
Мұз үстінде от жақпай...
Махамбет.
БІРІНШІ ТАРАУ
Тартыс тас қамаудың ішінде де жүріп жатты.
Төтенше əскер сотының председателі генерал Емуганов жиырма бес
істің ішінен сары папканы бөлектеп берді. Оны қайта-қайта ашып,
əлденені анықтай түсті. Басын шайқады.
«Отыз бес жыл адвокаттың қызметте! Сұлтан! Дума мүшесі! Дала
өлкесінен депутат! Імм!..»
Ескі емен столдың үстіндегі кішкене күміс қоңырауды генерал
қарамастан қолымен тапты да, екі көзін сол сары папкадан айырмай
төмен қарап отырып, шылдыр еткізді. Қоңыраудың сыңғыр-сыңғыр
төгілмелі жұп-жұмсақ дыбысына есіктен жалт еткен офицердің:
— Не бұйырасыз, ұлы дəрежелім? — деген бұйрыққа бой ұсынғыш
жаттама лебізі қосыла шыққандай болды.
Генерал басын көтермеді.
Маған тұтқын Қаратаевты келтір, капитан.
— Құп болады, ұлы дəрежелім.
Генералдың жарлық беруге бөлінген бір минуты оны іс қараудан
айырған жоқ-ты. Оның көзі анкетада еді.
«...һмм!.. 1860 жылы туған. Үйлі. Ұлы бар. Гимназист. Қызы қалалық
мектептің екінші класында... Бұрынғы кадет! һмм!.. Қазір Ресей социалдемократ партиясының мүшесі! Жұмыскер, крестьян жəне солдат
депутаттарының Оралдық Советіне сайланған комиссар...» Бірнеше
парақты біржолата аударып жібеpiп, ол белгі салған жеріне бөгелді —
көзі тағы да қыр билерінің приговорына түсті. Ол басын шайқады,
ішінен күбірлеп оны қайтадан оқып шықты. Онда:
«Аса құрметті, ұлы дəрежелі, казак-орыс войскосының даңқты
генералы Емуганов мырза! Ақ патшаға қол беріп, оның мархабатты
хұзырына енгелі қазақ даласы сан игі іске араласты. Патша ағзамның
сыртқы əлем алдында дəрежесі мен даңқы артуына тілектес болды,
ішкі байлығы молаюына көмектесті. Ескі кездегі алауыздық пен
тайталас егеске түскен замандар біржолата ұмытылды. Қазір заман да
өзгерді, заң да өзгерді, ақ патша да орнынан түсті. Сондықтан өткенге
салауат, барға шүкір деп дұға етеміз. Қазіргі кезде де қазақ даласы
ағайындық шеңберден аяғын аттап басып отырған жоқ. Ежелден
мейірімді көрші іргелі елдің ілгері өрлеуіне, жаңа бағыт, жаңа
абыройға ие болуына тілектеспіз. Өйткені Ресей ілгері өрлесе, қазақ
даласы да гүл жайнайды деп білеміз. Сондықтан, жаңа заманда
ежелден езіліп келген сахараның бұрынғы күшпен өзгертілген ел
билеу тəртібін қайтадан қаз қалпына келтіру мақсаты туды. Кəрінің де,
жастың да ізгі ниеті мен қол созған арманы осы... Қазақ сахарасында
бас көтерген азамат саны аз екені, құрметті генерал мырза, сізге
ежелден аян нəрсе. Əсіресе қара халықтың қамын көздейтін əлеумет
ісіне жетік, көзі ашық азаматтарымыз бес саусақпен санағандай.
Жұрты тегіс сүйетін, кəріге ақыл айтатын, жасқа лұғат беретін, білім
мен парасат иесі, көп заманнан бері елінің жел жағына пана болып
келген, өзі көпті көрген көреген, сөйлесе тілінен бал таматын
білгішіміз, əрі ардагер ақылгөйіміз сұлтан Бақытжан Қаратаев еді. Сол
аяулы азаматымыз, ақ сақалды данышпан көрінеміз қазір Орал
абақтысында кіріптар. Ол жалаға ұшырады, ғаділетсіздікке душар
болды, олай дейтініміз: сұлтан Бақытжан адал ниеттен өзгеге,
ғаділетті істен басқаға қол созбақ емес, адамгершілікке қарсы
тұрарлық мінез көрсетпек емес. Қара қазақ баласы оны еш уақытта
сахарасына мін келтіреді деп түсінбейді, ғаділеттік жолдан өзгеге
мойын бұрады деп есептемейді. Сол себепті сізді, ұлы дəрежелі
генерал мырза, ел сүйген ақылшы кəрие сұлтан Бақытжан Қаратаевты
кіріптарлықтан халас етеді деп сенеміз. Сіздің ғаділет таразысын пəк
ұстайтыныңызға шек келтірмейміз. Үлкен құрметпен хұзрыңызға
өтініш жолдап қалушы: Байбақты руының билері Əнжан Жұбаналы
ұлы мен Кенесары Отар ұлы; халық учительдері: Хабибрахман
Қазиұлы, Ехсан Ізқұлұлы жəне басқалары...» деп жазылған еді.
Əлде тұтқынға жақсылық ойлады ма, əлде бұл тұтқынның қыр
халқына аса қымбатты адам екеніне таң қалды ма, əлде... əйтеуір
генерал əдетіне көшіп, мойнын оң жағына қисайтып отырып, онан
арғы қағаздарды ақтарып көз жүгіртіп өткенше, тұтқын генералдың
алдына да əкелінді.
Еһе!— деп қалды генерал Емуганов, кіріптардың жүдеу жүзі мен өте
ұзын түрме халатына қарап.— Юриот Қаратаев! Сұлтан Қаратаев!
Һмм!..
Бақытжан кірген бойда сəлемдескендей генерал отырған столғасəл
ғана бас иіп тұрып қалып еді. Ол сол күйінде ұлы ұлықтың сөз түйіні
қайда тірелерін күтті.Үндемеді. Генерал орнынан қозғала түсіп ойын
түптеді:
— Хан нəсілді сұлтан, атағы бар, білімді юристің қара табан
тобырдың соңына ергеніне жол болсын!..
"Барлау, жасыту əдісін қолданбақшы» деп түйдіде, кəрі тұтқын
келте жауап қайыруды жөн тапты.
— Көне заманнан бері өмірдің бар мағынасы екі-ақ сөзге тірелумен
келеді. Сұлтан да, князь да, юрист те, генерал да осы екі сөздің жə
жоқтаушысы, жə боқтаушысы, генерал мырза!..
— һмм!— деп, құлағын тіге қалды кабинет иесі.
— Ол екі сөз: Азаттық. Теңдік. Мұны сіз бен біз жақсы білеміз,
генерал мырза.
Əлде жасынан бойға біткен кемшілігі ме, əлде əдет болып кеткен
нəрсе ме — əйтеуір үнемі мойнын оқыс бұрып, сөйлегенде басын
қырғауылша қисайта қалатын бұл алтын погонды ұлық əлгідегі сол
қисайып отырған күйі жауап қатпастан түрі де, түсі де басқадан өзгеше
тұтқынға кішірек келген шегір көздерін қидап отырып қалды.
Біраздан кейін ғана ол сұлтанды алып келген босағадағы екі
конвойға иегін қақты — екі солдат тəртібінен де, келген ізінен де қыл
елі жаңылмастан, бірі алдында, бірі артында, жалаң қылыштарын
иықтарына сүйеп жоғары көтерген күйі кері алып кетті.
"Кəрі қасқыры даланың! Бетінің сыңар тамыры да бүлк етпейді» —
деді генерал тұтқын кеткен соң.
«Білемін сырыңды. Кəрі ағашты қанша шайқасаң да түсер жапырағы
түсіп болған», деді ішінен тұтқын, екі солдаттың ортасында келе
жатып.
Тағы да «қырық тұрба» аран аузын аша түсті — ауыр қақпа үнсіз
жылжып, дыбыссыз жұтып жіберді.
Табалдырығы мен төрі екі адым камераның зілдей есігі де
кіріптарды сағынып қалғандай құшақтап, қапсырма құлпы салдыр ете
қалды; ішкі-тысқы қыбыр мен дыбыс бұрынғыдай біржола тұншықты.
Үн жоқ. Ол темір сирағы еденді тістеп қалған жұмыр койканың
жиегінде отыр. Əлі қою, əлі ақселеу тартпаған бурыл сақал, əрі ұзын,
əрі сұлу — шықшыт сүйегі шығыңқыраған ашаң бетін толық көрсетіп
тұр. Сол жаң шекесінен оңға қарай қайырған шаш та қою жəне сақал
түстес — көк бурыл; аса биік емес, бірақ кең келген ұсақ əжімді
маңдайдың шекелігін қою шаш қомақты көрсетеді. Жұқа танау, келісті
мұрын — парасатты жанның сүйкімді келбетіне жарасты біткен. Ал,
жазық қабақ пен сыдырым қас осы сəтте жиырыла түсіп, ірі көздің баяу
нұрымен қосыла ренжіп тұрған сияқты.
Бақытжан Қаратаев. Бір өңірдің белгілі Бакесі. Түрменің де басты
тұтқыны.
Бақытжан əлі де еңкейген шал емес. Жасы алпысқа төніп тұрса да
бұрынғы əлді денесінің мүсіні бүгілмеген, қайраты арылмаған жан.
Тоғыз ай темір тор жігерді жанышса да көңіл сергек, ой айқын.
Ол көп оқиды, көп ойлайды: Басынан өткен ұзақ өмірдің өзі көріп
келе жатқан қилы-қилы оқиғасын кəрі əкесі құлаққа құйған əрідегімен
салыстырады. Бұл əрідегі мен берідегі тізбектелген көштей — көз
алдынан бұл күнде үздіксіз шұбырады. Əрідегі мен берідегінің ішкі
сыры тұтасқан бір қасіреттің ұзын жолы болып елестейді. Сонау əріде
де еңіреген елдің ызыңы құлаққа келеді. Басқа пана бола алмай
аңыраған даланың ызғырық уілі естіледі. Ақтабан шұбырынды келеді
кəрі адамның көз алдына.
Бұл əрісі ғой. Берісі ше?..
Қарттың ойын кенет күлдір ете қалған қатар камераның есігі үзіп
кетті. Оның əрідегі ойы тіпті берідегіге жармасты — бірге отырған тар
қапастағыларға ойысты.
«Мұны да алып шықты, — деді Бақытжан күбірлеп. — Мұны да əлгі
генерал сыр тарту үшін алдырған шығар. Бірақ Петербург
жұмысшылары шыңдап шығарған Дмитриевтен қандай сыр тартпаң?!
Онан да сотын-ақ бастай бермей ме. Тергеуі бітті. Айыптау
қорытындысы жазылды. Енді соты ғана қалды ғой. Əскери сот. Əскер
соты деген не? Ресейде бұл күні бұрын белгілеген үкімнің
жарияланатын орны ғой. Кəдімгі белгілі жазаның... Ату, асу, каторга.
Жазаның мөлшері осы — үшеуі. Бұл дағды болып кеткен. Сенат
алаңындағы
декабрь
геройларының
асылғанына,
каторгаға
айдалғанына, Кавказға жіберілгеніне 90 жыл-ақ өтті. Сонда да осы үш
мөлшер. Кешегі бесінші жылғы ату ше? Тіпті мұнан алты жыл бұрын
адвокат Керенскийдің қорғаған Лена қырғыны! Жоқ, патша Ресейіне
ем жоқ. Жаңаның жендеті, азаттықтың жауы, теңдіктің таптаушысы.
Табанға салып таптаушысы!
Бұлар қолына түскен совдепшілерді жарылқар ма! Оралдың бір уыс
большевигін асу-ату бүйім болып па!
Сұлтан деп кекетеді, генерал. Иə, казак-орыс генералдарының
қолында қамауда отырған Бақытжан Қаратай ханның бел немересі.
Қаратай Нұралы ханның баласы. Бірақ қалмақ қатынынан туған төрт
ұлдың бірі. Нұралы Əбілхайыр ханның ұлы, көп ұлдарының бірі.
Орал өңірінде туып-өсіп, қызмет еткен генералдар менің атабабамды жақсы біледі. Қазақ даласын бес саусағындай біледі. Тілін де
үйренген. Бəрін де біледі. Бірақ даланың соңғы ғасырда не істегенін
бұлар біле берер ме екен?! Ұлт теңдігі дегенді езілген ұлттан өзгелер
бағалай алар ма екен?! Түрмедегінің жүрегі қалай соғатанын дарқанда
жүрген жандар сезе ме екен. Бір тілім нанға зар болған жүдеу жетімді
төрт қабат көрпе үстінде жал мен жая жеген жан ойлай ма екен? «Арда
киргиз»,— деп, сүйектен өтетін сөздің ащы дағы кеудеңде мəңгі
қалатынын казак-орыс атамандары ойлай ма екен. «Сұлтан» дейді. —
Қаратабан тобырдың сөзін сөйлегеніне жол болсын!» дейді. Отыз бес
жыл Ресей патшасының заң безбенін салмақтаған «сұлтан»
əділетсіздіктің басып келгенін көзімен көрген. Қараның ақ
есептелгенін санаумен шаршаған...»
Кіріптар Бақытжан сол жұмыр койкасының жиегінде төмен қарап
қозғалмай отырып қалды. Аз уақыт өткеннен кейін орнынан тұрып
сансыз рет санаған есігі мен төрінің екі адым ұзындығын тағы да
өлшеп кетті. Бірақ ол бұл жолы басым айналар деген үйреншікті
қорқыныштың құшағында біраз кібіртіктеп, алпыс рет қана адым
санады да, койкаға қайта отырды. «Тергеу қорытындысы бойынша
ескертпелерімді жазамын» деп сұрап алған қағазға ұсақ етіп қара
қарындашпен жазу жаза бастады. Оның бұл жазуы да ескертпе еді.
Терең ескертпе еді. Кім білсін, кейінгі келер ұрпақ көз салсын деді ме?!
2
«Азаттығы үшін алысқан ел жан қияр ерлер шығарады, — деп
жазды тұтқын. — Бұл тарихта талай болған. Оны дəлелдеу аса алысқа
көз жіберуді керек етпейді. Біздің кешегі ер Исатайымыз патша мен
ханның қарулы əскеріне қарсы қол жинап тоғыз жыл алысты.
Ақырында өзі ерлікпен қан майданда қаза тапты. Халың үшін жан
қиған ер деп осыны айтады. Өлшеусіз ерлікті өз құлағыммен де
есіттім, көрдім де.
...Оған елу жыл ғана өтті. Тоғыздамын. Орыс тілін үйрететін татар
мектебінде оқимын. Бесқонақ шықпай жатып мені Орынбордан елге
алып кетті. Көкем марқұм сырқат еді, əрі кəрі болған соң «көруге
алдырған екен» деп ойладым. Бірақ бас себеп ол болмай шықты. «Ел
көтеріліп жатыр, үркіп қоныс аударғалы жатыр,—деді көкемнің
жіберген кісісі,— қала мен дала соғысады...» Үрейлі хабардан жан
түршігеді. Бейнебір апат — тасқын сел келе жатқандай.
— Жер мен суды алады!
— Мал мен басты қаттайды!
— Қазақ даласы тегіс қазыналық болады!
— Елге поп шығады, мұсылман діні жоғалады.
Ел біржола сілкінгендей. Қысқы қонысты тастап,кең байтақ
даланың көз жетпес өрісіне жетуге асықты, қой қоздап болмай-ақ ірге
көтеру жабдығына кірісті.
Ауыл тез Сұлукөлге көшті. Ал жайлау үсті дабылды дүбірге
айналды. Сұлукөлге жан-жақтан көшіп келіп бас қосқан сан рулы ел
сан түрлі жауынгерлік ұранды қоса ала келді.
— Байбақты тұтас бас көтеріпті!
— Алаша Сейіл батыр атқа мініпті!
— Сұлтан Қанғали Арысланов губернаторға қарсы қарулы əскер
жинапты!
— Табын Айжарық батыр екі мың жігітімен Жем бойынан бері
қарай өтіпті!
Кешікпей:
— Соғыс! Соғыс! — деген ащы хабар жер жарды. Біздің елден қырық
жігіт атқа мінді. Бұл Дəулетше жасағы атанды. Ер қаруы — бес қару —
найза мен садақ, айбалта мен қайқы қара қылыш — қайрауы жетіле
түсті. Шүріппелі мылтық иыққа ілінді. Ат жалын тартып мінуге
жараған жас балаға шейін түнде ат бағуға шықты, күндіз қыр басын
қарауылдауға барды.
Садақаға ақ сарбас айтылды. Қырық қошқар құрбан салынды.
Кəрілер сəждеге басын қойды, кемпірлер мойынға бұршақ салды.
Түн бойы от жағып қыз-келіншек кірпік қақпай мал күзетті. Қанғали
сұлтанның əскеріне қосылуға Дəулетше қырық жігітімен жорыққа
аттанды.
— Боздағым!
— Ботам!
— Қырық шілтен ғайып пірлер қолда! — деген кемпірлердің
сарыны сай-сүйекті сырқыратты. Дала күңіреніп кетті...
Қанғали айтып еді... Бəрі сол «низамнан» басталды. Тама мен Табын
елінің көзі ашық азаматы деп Оралдың генерал-губернаторы генерал-майор
Веревкин маған жарлық жіберген. Онда: «Ояз начальнигі
подполковник Черноморцев мемлекеттің жаңа заңын жүзеге асыру
үшін киргиз еліне шығады. Соған барлық көмек күшіңізді көрсетесіз»
депті. «Өлмей көнбейміз» деп ант еткен халық Айжарық батырды қол
басы, мені оның ақылшысы етіп тағайындап:
— Ал баста, біз соңына ердік,— деп еді.
Алдымен губернатор жарлығын бетке ұстап Черноморцевтің шын
ниетін ашу үшін Електің бойын өрлеп Қарасуға келдім. Бұл начальник
жаңа заң бойынша болыстық управительдер мен ауылдық
старшиналар сайлауын өткізе шыққан. Халықты жинап істің мəнжайын баяндау үстінде-ақ жұрт комиссияға:
— Келген ізіңмен кері қайт!— деген талап қойды.
Бұл наразылықты Черноморцев алдымен менен көрді. Бірақ сыр
білдірмей, мені алдап тұзаққа түсіру ниетіне кірісті.
— Генерал-губернатор Веревкинге хат жеткіз, өте тығыз хат. Соған
жауап алып қайтасың. Тапсырманы аман барып бұлжытпай орындаған
жақсылыққа жақсылық табасың,— деді ояз начальнигі.
Мен де сыр берместен:
— Құп, подполковник мырза, ізгілік істен бас тарту біздің
салтымызға хас нəрсе емес,— дедім.
Қасыма қалмақсолдатын қосып берді. Мен Орал қаласына аттандым.
Əрине, ұзамай-ақ подполковниктің берген жасырын пакетін ашып
қарауға тура келді. Онда: «Осыны табыс етуші киргиздарды бүлік
шығаруға ағуалаушының өзі», депті. Мұнан кейін не болары белгілі
ғой.
— Комиссияның басын кесіп аламыз, — десті жұрт.
— Жоқ, бір комиссияны құртумен іс бітпейді. Ойыл бойына барып
сол жақтағы халықты тегіс көтереміз,— деп, мен бір сан қолмен
Електен Ойылға аттандым.
Зұлымдыққа қарсы аттаныс осылай басталып еді...
Жемқойнындағы ерлік
«...Дала низамына» екінші Александр патша 1868 жылы 21
октябрьде қол қойып бекіткеннен кейін-ақ оны орындау ісі бірден
қарулы күшке сүйенді. Оралдан подполковник барон Штемпельдің
отряды Аңқаты мен Шідертіні кесіп өтіп Қалдығайты өзеніне қарай бет
алды. Ал, Орынбордан шыққан подполковник Новокрещеновтың
отряды қазақ даласының қақ ортасына орын теппек болып, Жем
өзенінің бойына əрлейді. Бұл сақадай сайланған 500 казак-орыс
Байұлының мойнына бұғау салып тыпыр еткізбеу айласын көздегенді. Айнала бекінген зеңбіректі, көк қарулы, тас қамал құрған айбатты
əскер бейғам жатқан көшпелі елге əзірейілдей əсер ететіні анық қой.
Бұл жəне бір жерде емес, əлденеше жерде: сонау Маңғыстаудан əрі
Теңіз төрінде, Жайықтың бойын мекендеген қалың елдің нақ
ортасындағы Калмыков тұсында, Орынбор аузындағы Шекті мен
Табынның ортасында ту тікті. Бірақ азаттық үшін жан беруге əзір
ерікті ел көзсіз ерлерін бірінен соң бірін жау бетіне шығарып жатты.
Казак-орыс əскері Орынбордан бері шықты дегеннен-ақ тосқауыл
хабаршылар қойылған еді.
— Жол тосамыз, аңдып бас салып ілгері жүргізбейміз,— деген ер
көңілді жігіттерге мен бой бергенім жоқ.
— Ілгері асыңқыраған сайын, қазақ даласының ішіне кіріңкіреген
сайын жаудың күші азая береді. Оқ-дəрі алатын, азық-түлік
дайындайтын, ат-көлік ауыстыратын жері қашықтай түссе, жол
азабын көбірек шексе, жорық салықтырып əскерді əлсірете берсе оны
жұмарлау оңайға түседі деген менің пікірімді Айжарық та қолдаған еді.
Сол жақ бетте тəуліктеп асатын кең сахара — Маңғыстау даласы. Оң
жақ қолда сулы шөпті, жылан қырқалы Жем өзенінің кең алқабы,
Қарақобда мен Сағыз саласындағы елдерге ат шаптырып күш жинап
Алкелдіде екі мың қолмен Айжарық жатты. Жорыққа не сенімді.
Таңдап мінген тарландарға бел босатарлық жанама жүйріктер
жетектеп отырады. Қару-қайқы қылыш пен айбалта. Шиті мылтық он
адамға біреуден-ақ, оның орнына сары садақ. Садақшылар бейнебір
кірпінің терісінен сауыт кигендей — белденген қорамсағынан
самсаған оғы иін тіреседі. Екі жүз қадамнан атқанын мұрттай
ұшыратын мергендер бар, мергеннің қолында ұсыным жерден ат
мойнын жарып өтетін сұр жебелер бар. Жалғыз садақ өнері емес,
шауып келе жатып жерде жатқан жетім құмалақты түйреп кететін
найзагерлер мол-ды. Бəрінен де күштісі бет қайтпас батыл жүрек жігіт
қой. Сол жігіттің көбі өнерлі əскердің от құсқан зеңбірегі мен бұршақша
бораған мылтық оғының астында қалып қаза тапты-ау!..
Жем бойында бір кең алқап бар-ды, алқаптың сол жақ бетінде
басына шығып қарауыл қарайтын биік дөң болатын, сол дөңнің
басынан күні-түні қарауыл қараған жігіттер мезгіл-мезгіл атой салып:
— Ал келді! Жау келді! — деп, жайбарақат жатқан қолды аяғынан
тік тұрғызумен болып жүрді. Жауынгер кездегі осы сақтың ұраны сол
төбені «Алкелді төбесі» атандырды да, бері келе ол «Алкелді» болып
қалды.
Осы төбені Новокрещеновтың отряды да ұнатып, болашақ қамал
құратын жайлы орын тапса керек. Жем бойын өрлей-өрлей келіп
қалың қазаққа қарсы сол жерге сұр шатырын тікті; обозын иіріп, түтін
түзетті;оннан бестен қарулықарауыл қойып зеңбірек құралын
орнатты, жайланысып, біржола иемденетін пиғыл көрсете бастады.
— Енді жетті! — деді Айжарық басты батырларын жиып алып. —
Бұдан əрі жетектеуге ар-намыс көтермейді. Емін-еркін жүріп,
тоқтаусыз келген жауға енді адым атауға жол .жоқ. Қара қазан, сары
баланың қамы үшін! Ата қонысы, жер мен су үшін! Дін үшін! Күн үшін!
Өлсек шаһитпіз! Тарт, батырларым!
Төртке жарылған екі мың қол сап-сабымен шеру тартты.
— Ағатай! Қайдасың, ағатай!..
— Қаратаз! Қолда Қаратаз!
— Жылқышы ата!
— Қарекете! — деген ұрандар жарға құлап, дөңге соғып жатты
Алдымен Ысық Кейкіман батыр ат қойды. Оның үш жүз жігіті
тегісінен найзашы еді, он екі ғана садақшысы бар-ды. Садақ, əрине,
атүсті тартыла бермейді, тосқауылдап, нысанасын көздеп тартатын
жерлерде ғана жұмсалады.
Сондықтан көк найзалы қалың аттылы екі дүркін оралып казакорыс əскерінің қамалын бұзбақ болды да, бір тобы жұбын жазбай екі
шақырым жерден cap желіспен жақындай түсті. Қылышқа үйренген
казак-орыс та жүз-жүзден екі топқа бөлінді, қанаттарын жая түсіп,
басшының жарлығын күтті.
— Кейкіман қолы араласқанда жабыла шап! — деп бұйрық етті,
Айжарық айқайлап.
Кейкіман жалаң қылышпен ұмтылуға əзір тұрған казак-орыстар
сапына жетіп те қалды. Екі ара мүшелік жердей-ақ, онан да кем,
апшыра түсті.
— Аруақ!
— Аруақ!— десті кейінгілер.
Найзашылар аттарын тебініп те қалған сияқтанды. Қиқулаған дауыс
та құлаққа шалынды.
Енді түйреседі, енді түйреседі!—деп, ішінен тынды төзбей көз
тіккен жандар.
— Ал басталды. Əне ығысты. Шыдамады...
— Кері серпілді. Бəсе! Серпілді!..
Айтып үлгергенше болмай казак-орыстар қақпаның аузын
ашқандай серпіліп екі жаққа ығысты да, арасынан шыға келген ,жаяу
тізбек қаз-қатар тұра қалып жүз мылтық шаппасын бір қолмен
тартқандай күрс еткізді; жер солқ етті, қиқулап шапқан Кейкіман
қолын от-жалын жалап қалғандай болды. Көк түтін көлбеп жерге
шөгіп үлгергенше найзалы топтың алды жапырылып қалды...
Казак-орыстар айласын асыра түсті — дала жауынгерлерінің
қолында зеңбірек түгіл мылтығы да аз екенін, жалғыз-ақ қол қаруы
найза мен айбалтаға сүйенген атам заманғы əскер тəртібін көріп,
оларды қолдасып соғысуға келген жерде түтеген оқтың астына алуды
көздеген. Бұл ниетті əдіспен бүркеп жалаң қылыш ойнатқан аттылы
жүздіктердің тасасына жаяу атқыштар қойған.
Кейкіман əскері лекіте төніп келіп, қиқу салып найзаласуға
ұмтылғанда аттылы жүздік арасын ашып қалып, атқыштарға оқ
жаудыртқан екен. Бірінші саптағы жігіттердің алдыңғы қатары оққа
ұшқанда, кейінгі топ екпінмен оның үстіне келіп қалып, оқ тиген
жандар мен ойнап шыққан аттарға араласып кетеді, екінші дүркін
жаудырған оң оларды бейне баудай түсіріп жібереді. Сол алдыңғы
сапта араласқандардың ішінде Кейкіман батырдың өзі жазым табады.
Бұл аттан құлап бара жатқан басшының сүйегін жерге түсірмей кейінгі
жақтан шауып келіп, қағып алып шыққан екі жігіттің қолындағы
батырдың денесімен бірге қол да кері шегінеді. Істің теріске
айналғанын көріп, төбе басында тұрып айқай салған Айжарықтың:
— Қарсы шаппа қамалға! Сабыр ет, Кейкіман! Жігіттеріңнің сапын
түзе! — деген жарлығын ол естіген жоқ. Қолбасшының өзі ілгері
шапты. Ол не болғанын анықтау үшін, түйдектелген жауынгерлерге
тəртіп беру үшін шапты. Бірақ оның бұл ниетін анық түсінбеген екінші
бір топ Кейкіманға көмек беруге бір бүйірден ат қойды. Ол топтың
алдында ақбоз атты Қобыланды ақын көзге шалынды.
Бұл Алашаның арқалы ақыны еді. Қобыландының соңында алпыс
жігіті айқай салып дүрілге шапты, олардың аузына тап сол сəтте,
мүмкін, ақынның жау жапырар өлеңі түскен шығар. Өйткені ол:
Түлкідейін түн қатып,
Бөрідейін жол тартып
Жауырынына мұз қатып,
Жалаулы найза қолға алып,
Жау тоқтатар күн қайда!—
деп жортатын.
Кейкіманның найзагерлері алды жапырылып, арты топталып кері
ығысқан шақта екінші бүйірден ат қойған мына ақынның отряды
Новокрещеновтың. əскерін селк еткізгендей болды, өйткені қырық-елу
найзагердің көбі аттан құлап, бірқатары ат жалын құшып қалғаннан
кейін шошып, кері ығысар деген қазақ тобы бейнебір өліміне
қарамастан лап қоятын пішін көрсетті. Ысқырған садақ оғы жауа
бастады. Айқайлап салған ұрандар жер жаңғырықтырды.
Бəрінен де үрейлісі тобын жазбай сілтеген алпыс аттының шаңы
мен дүбірі, желге ысқырған жал аулы найзасы, қиқулаған дабысы
жолында тас қамал тұрса да жапырып өтетін сияқтанды. Бейнебір
бүйірден соққан темір тоқпақтай көрінді. Алдыңғы сапта тұрған казакорыс қылышкерлері бір сəт жапырылып кері ығысқандай қимыл
көрсетті, ал, Кейкіманның жігіттерін оқ жаңбырымен қарсы алған жаяу
атқыштар ілкі мылтық кезенген жауынгерлік сапында қалды.
Ақынның құйындатқан тобын кері қайтаруға Айжарықтың да дəрмені
жетпеді, оған олар қайрылатын да емес еді.
Бұл күтпеген жерден, бейнебір жауды бүйірден түйрейтін найзадай,
тобын жазбастан ұмтылған ер жүректі жандар қылышты казакорыстар жүздігіне жүз қадамдай-ақ барып қалды. Алдында жұлдыздай
аққан ақбоз атты Қобыланды оң қолы шүйген найзасында, сол қолы
тізгінде, қақ жауырынына қадаған күшіген үкісі айдардай желбіреп
«Енді араласты! Енді араласты!» дерлік жерге жетті. Мұның түрінен де,
түсінен де, мына атқан оқтай айнымай ағызып келе жатқан қаныпезер
тобынан да казак-орыстар шошып кетті білем, жалт бұрылып, үріккен
жылқыдай, жаяу əскердің тасасына жөңкілді.
Не екені белгісіз, тап осы кезде бағанағы жарлық беремін деп ілгері
ұмтылған Айжарық алпыс аттылы ақын тобының соңынан шапты. Ол
да бірден-бірге жабысты үдетіп, аспанды жерге түсіргендей айналаны
бөрліктіре төнген қас батырлардың соңында шылбыр тастарлық
жерде кетіп бара жатты...
Жаяу əскер қауіп төнгенін жаңа ғана көрді. Олардың командирінің
шырылдаған даусы шықты. Кейкіманға кезенген коп мылтық енді
сарт-сұрт бұрылып, бір бүйірден келіп соққан Қобыландыға бақты...
Адам бабын таппастай оқиға болды: жүздеген мылтықтың жамырай
күрс еткен даусы жерді жеміріп келе жатқан аттылы адамдарға
соғылып тұншығып қалғандай болды; шаң мен түтін араласып кетті;
аттың дүрілі, адамның үні, əлдекімнің айғайы қосылып түйдектелген
дүңкіл дыбыс шығарды: ұмар-жұмар болған адам мен аттың
қараңдағаны көк ала тозаң ішінен дауыл жыққан үйдей қопырады...
Сəлден кейін не болғаны айқындала берді: оқ жаудырып үлгеріп
қалған жаяу солдаттардың үстіне алды құлай, арты жығылғандарын
жапыра еніп кеткен найзагерлер бейнебір аузын ашып тұрған ажал
аранына жапырлап түсіп қалған сияқтанды, бір адам кері бұрылмай
үсті-үстіне үйіліп, өзі де өліп, өзгені де өлтіріп, өлмегенін жапырып,