Ақ Жайық - 25

басыбайлы əйелдікке бейімдеуге тырысқан. Онымен бір кеш бірге
болып жақсы əңгімелесіп, бірақ аяғында Мария себеп тауып үйден
шығып кеткен болатын. Қатты көңлі ауып, үлкен үміт еткен жас
келіншекке ол кетерде, көгершіннің аяғынан жіп тағып белгілегендей,
əдемі шəлі тастап кеткен болатын. «Сенің нең кетіп барады. Тарту
еткен сыйлықтан қашатын адам бола ма? Ал да басыңа тарт. Сенің қай
күйеуің бар шəлі əкеліп беретін. Ана делқұл Иван бір аршын білегі мен
мойныңнан құшақтағанда жақсы, осы күнге дейін саған ол не нəрсе
сыйлап еді?! Ақымақ болма! Мə, ұста!»— деп Петровна ол шəліні
зорлағандай етіп Машаның қолына ұстата салған. Алжас басқан аяқ
пен аңсыз айтылған бір ауыз сөз ел арасында көзге түспей, құлаққа
шалынбай қала ма, Иван Белан осы «тарихы бар шəліні» əлденеше рет
Машаның бетіне шоқтай басып, келіншекті жыларманға дейін апарған
болатын.
«Бір стакан жандырма самогон ішсең тынығып, аттай желіп
кетерсің, бір сағаттан соң кел» деген капитан сөзі қартаң хорунжийға
қатты ұнап кетті. Ол музыка үні құлағына келген əскер атындай
елегізіп, аяғын ұшынан басты. Капитанның берген жарлығын сол
минутында орындады, селоның ішін де, сыртын да мұқияттап
бақылауға екі жас казакты күзетке шығарды. Ауладағы аттарды көз
ілмей қадағалауға төрт адам қойды; қалған солдаттарды сол жердегі
екі үйге тең бөліп, тамақ ішуге қосты. Сөйтіп, өзіне жүктелген міндетті
жалма-жан орындап болып хорунжий өз қамына кірісті.
Əскер жұмысында, соның ішінде, əсіресе, интенданттық қызметте
көп жыл істеп жабдықтау ісіне жетілген тəжірибелі хорунжий дəмді
тамақ пен күшті шарап табуға өте епті еді. Майданда да, бейбітшілік
жағдайда да оның ішкіліктен құтысы құрғамайтын.
Ол село шетіндегі үйлерден шұбырып шығып, қамалап ат ұстаған
солдаттардың қызығын тамашалаған көп баланың бірін шақырып
алды да:
— Балақан шырағым, өзің бір командир болайын деп тұрған пысық
бала екенсің. Сендей күнімізде үлкендерге қызмет етуге құмар едік.
Менің мына тісім сырқырап, бастырмай тұр, сөйлеуге де халім кеміп
барады. Ой, ой-ой. Спиртпен шайқасам басыла қалатын еді. Ең болмаса
самогоні бар үйді білесің бе, көрсетіп жібере қойшы,— деп аузын
басып бабаулай қалып еді, бала ойланбастан:
— Мына үйде бар,— деді.
Əлде апырып-жапырып, бүкіл селоның аты біткенін қуып əкелген
солдаттардан үрейі ұшты ма, əлде басқа бір қорқыныш қаупі басына
төнді ме, əйтеуір самогоны бар деген əйел өте қатты қобалжып кетіпті.
Ол «тісім қақсап тұр» деп сылтауратқан əскери адамға бір стакан емес,
кішкене құмыра толған самогонді ұстата салды.
— Сұлу келіншек, тəңір жарылқасын,— деді хорунжий стаканды
толтырып жатып.
Ол тез сіміріп тастады да, аузын томпайтып алақанымен оң жақ
жағын екі-үш минуттей басып отырды. Екінші стаканды қалай ішкенін
əйел байқаған да жоқ, тек қана алдына қойған сыңар қиярды иіскеп
отырғанын көрді. Жаны жай тауып аузын шайқағаннан кейін тез шипа
тапқан хорунжий соншама тіл қажасқысы келіп:
— Мына жандырма самогонды қайнатқан əйел жай ғана адам емес,
нағыз алтын! Кəдімгі сары алтын! Дəру-ақ болды. Ерің қалаға кетіп пе
еді? Самогонді өзің де ішесің ғой, ə?— деп еді, бірақ жабырқау əйел үн
қатпай сенекке шығып кеткенсін, бұл да қалған самогонді бітіріп
далаға шықты.
Аш қарынға ішкен үш-төрт стакан самогон ұзамай-ақ басқа
шапшыды да, қиял буалдырланып, көңіл қошы арта берді. Үй
жанындағы орындықта отырып, тартқан ащы махоркеге елітіп шала
бурыл шамырқанған хорунжий капитанға қарай аяңдады.
Беловтың бір сағаттан кейін соғарсың деген сөзіне қарамастан,
жарты сағат өтпей-ақ ол қатардағы бесінші үйге жетіп келді.
— Капитан Белов сіздің үйде ме, сұлу келіншек? — деді хорунжий
есіктен кіре беріп, жалт қараған Петровнаның жауабын күтпестен,
əйелдің денесін бұлдырлау көзбен тұтас қамтып, мықынына қадала
қарап тұрып: — Міне сұлу бел! Бел деп осыны айт, шіркін! Кіруге
болады ғой, бойжеткен?! — деп көзді қысып қалды да əрі қарай асты.
«Жұмыстан келген шығар. Əскери адамдардың мінезі де түрлітүрлі. Кəрі болса да, қара мұның сөзін...» деп ойлады əйел, басын
шайқап.
Хорунжий бөлмеге кіріп келгенде Белов жаңа ғана тамаққа кірісе
бастап еді, Петровнаның үстелге əкеліп қойған қызыл-күрең борщын
ішер алдында қосарлана келген «жандырманың» бір стаканын орталап
қана қоя салған. Хорунжий табалдырықтан аса беріп:
— Ыждағатты екі солдат селоның ішін де, сыртын да бірдей
күзетуге жіберілді; аттар жанында төрт қазақ тұр. Қалғандары тамаққа
отырды. Бұйрығыңызды орындап келгенімді мəлім етуге рұқсат етіңіз,
капитан мырза,— деді тік тұрып.
Капитан қасығын үстелге қоя салып хорунжийдің жүзіне көз
тоқтатып, сəл уақыт қарап қалды. «Даусы да, қимылы да ширап
қалыпты. Шамасы тамақтанып алған-ау. Іздеп келгені мына самогон
ғой, бұйрықты орындағаның жарайды»,— деп ойлады да, орталап
ішкен стаканды да, бутылкадағы самогонды да үстелдің шетіне қарай
сырып, үндеместен иегімен көрсетті. Өзі бастаған тамағын тауысуға
қайтадан кірісті.
Хорунжий көп ойланбай-ақ, үстелге жақындап келіп стаканды
толтырып алды да:
— Сіздің аса бағалы ден саулығыңыздың берік болуы үшін, капитан
мырза,— деп ішіп салды да: — у, ғажап жандырма екен. Қалай
жақсылап дайындаған! Мынаны қайнатқан əйел тегін əйел емес, алтын
əйел, нағыз сары алтын!— деді ол кіріп-шығып жүрген Петровнаға
естірте, тамсанып қойып.
Ол аздан кейін:
— Капитан, сіз рұқсат етсеңіз!— деп самогонді стаканға қайтадан
толтыра бастады.
Капитан үндемеді.
Казактардың станицасы мен хуторларындағыдай атаманы жоқ, аз
ғана уақыт басқарған совет председателі жоқ, бұрынғыдай сайлаумен
болатын старшинасы жоқ. Богдановканың тап сол кездегі келген
əкімдерге хал-қадарынша жауап беретін бас көтерген азаматы Моисей
Кисляк болатын.
Даланың алыс түкпірінде жатқан бұл шағын деревиняға да
бостандық желі алыстан есіп, ертерек жеткен-ді. Соғыстан қайтқан
саналы солдаттар 1918 жылдың басында Орал большевиктерінің
нұсқауымен Богдановкада селолық совет құрып билікті жарлы
шаруалардың қолына берген. Бірінші сельсовет председателі болып
сайланған жігерлі шаруа Михаил Довженко сходтың ұсынуымен
Оралда болатын жұмысшы мен шаруалар сьезіне депутат болды да,
Богдановка халқының атынан Оралда совет өкіметін құруға қол
көтерді. Ақтар ойраны болар алдында Довженко облсовет мүшесі,
жұмысшы Петр Парамоновпен бірге қызыл отряд жасақтау жұмысына
селоға шықты. Атамандар мен генералдар үстемдік алған кезде бүл екі
қайраткер жасырын үгіт жұмысын басқаруға кірісті. Олардың
астыртын іс жүргізетін тұрағы сол Богдановкада, бас қосып
жиналатын жері — Кисляктің үйі еді. Аласапыран кезінде советке
қарсы тұратын қас адамдар село билігін қолға алмасын деп, жасырын
ұйым өз адамы болып саналатын адал ниетті Кислякті староста
есебінде басқарушы етіп ұйғарған, мұны селоның жиналысы арқылы
бекіткен...
«Бұларды жыртқыш аң нəсілдес хайуандар десең болмас па?
Штаныңды сыпырып алып жалаң бұт жүргізуге де ұялмас. Өткен жолы
осы Белов: жүз елу пұт бидай ұны, 15 ат керек. Ертеңгі сағат алтыға
даяр ет. Егерде айтқанымды екі етсең деревняның қанша астығы бар
— бір түйір дəн қалдырмай тиетемін. Ат жөнінде де солай. Бар. Ертеңгі
сағат алтыда орындағаның жөнінде мəлім ет,— деді. Арғы жағын
сөйлескен де жоқ. Ақырып-жекірмей жайлап сөйлесе де іші қатал жан
екен, мұрдар түсін бір бұзған жоқ, ең болмаса бет тамыры бір бүлк
етсейші! «Табасын! Бар! Арыз қабылдамаймын! Мəлім ет!» деп безеріп
қалды. Жыртқыш аң нəсілдес хайуан десең болмас па мұны! Жазықсыз
жанды тапа-тал түсте атып кеткен карательдерден де рақымсыз, үйі
жетім балаға толы, жесір қатынның ақтық қапшық ұнын алуға да беті
бүлк етпейді-ау, бүлк етпейді. Астығы мол Савенко мен Полторацкий
болмаса, бізге қарызға астықты кім берер еді, күз қайырып берсек те
солардың арқасында құтылдық көктемдегі салықтан. Енді кімнен
қарыз аламыз, бұл жер жұтқырлардан құтылу үшін»,— деп басын
шайқады Кисляк, қараңғыда аяғын сүріне басып келе жатып.
«Отрядімен офицер Белов келіп қалды!» дегенде өмір бойы нанның
зарын татумен келе жатқан Кисляктің ең басты қаупі нан болды. Ол
Беловты қалайда астық алу үшін келді деп ойлады. Өйткені Кисляк
бұл өмір бойы жауласумен өткен казактардың алдымен жинайтыны ат
пен астық, оларға мұнан басқаның керегі аз деп ұғатын. Бұл
былтырдан бері дəлелденген шындық қой. Бірақ бұл ең ауыр, ең қиын,
өліммен тең нан күресіне ол не істемекші? Мына қарулы отрядтің
əміріне қалай қарсы тұрмақшы? Қарсы тұрса — атады, асады. Бермесе
тартып алады, тінтіп алады, ерегесіп екі есе етіп өндіреді. Капитан
солай деп өз аузымен айтты жəне айтқанын істетті де. Ал, талшық етіп
отырған ақтық астықты сыпырып кетсе не болмақшы? Онда деревня
болып шұбырып кету ғана қалады. Шұбырғанда қайда бармақшы?..
Бірінен-бірі ащы жəне ұшы-қиыры жоқ сұрақтар Кислякпен бірге
үйге ере кірді,— ол тек үстел басындағы капитан Белов пен шетірек
шығып темекі тартып отырған хорунжийды көргенде ғана ойы бөлініп
кетті. Сəлемдескен Кислякке шырпының сынығымен тісін шұқып
отырған Белов жауап қатпастан бір қарап қойды да, бастаған
шаруасын ақырындап соза берді. Оның бұл жұмыспен көзін жұмып
қойып шұғылданғанына қарағанда, табалдырықтан аттай беріп тоқтап
қалған шаруа сол күйі тұра беруі мүмкін еді. Капитан лебізін ұзақ
уақыт күтуі кəміл еді. Үйде отырғандар да, кірген адам да бірнеше
минуттей үнсіз қалды. Адамды босқа сарғайтарлық жайсыз қалыпты
бір аздан кейін қартаң хорунжий бұзды. Ол Кисляк үйге кіріп
келгенде-ақ қораз кептердей қопаңдай түскен. Келгеннен бері сөзге
сараң начальнигімен де, мықынына көзі түскен Петровнамен де еркін
мылжыңдаса алмай іші пысып отыр еді. Оның үстіне күшті самогоннің
буы желіктіріп өзінен-өзі көмейге лықсып келген ағыл-тегіл сөз
құйылуға дайын тұрған-ды. Жəне бұл келген адамды ол «атынан
айырылып арыз айта келген шаруа ғой» деп ойлады. Өйткені оның
староста екенін де, оны Беловтың шақыртып отырғанын да ол білген
жоқ-ты. Тұйық мінез, аз сөйлейтін капитан оны самогон ішкеннен
кейін мылжыңдап көп сөйлеп, ұзақ отырып уақыт оздырар деп
əңгімелеспей қойған.
Сауықта болып, өлең айтып, би билеп шықтың ба, село жігіті?
Танауың қашқан киіктің танауындай желпілдеп кетіпті ғой? Əлде арыз
айтайын деп асығып-үсігіп жеткенше жүгірдің бе? Не айтасың, сайрай
қойшы, кəне?— деді хорунжий көзін аздап сығырайта түсіп.
«Бұл жыртқыш құлықты жандар тағы қанша астық сұрап жұртты
күйзелтер екен» деп үрейлі ойда тұрған Кисляк хорунжийдің жүзіне
қарай қалды. Ол хорунжийді өткен жолы көрмеген. Сондықтан бұл жүз
таныс емес адамның не қалжыңы, не кекесіні екенін айыра алмай, ілесе
жауап бере қоймады. Ол əлі тісін шұқып, бір көзін тас жұмып, екінші
көзін төбеге қарай төңкеріп мехнаттанып жатқан Беловқа қарады.
Оның бұл қарасы «сіз шақырып жатыр дегенсін келдім. Əлде менің
керегім жоқ па?» деген сауал бергендей болды.
Ac бөлмеден Петровна шығып, есік алдында ебдейсіз тұрып қалған
Кислякке:
— Моисей Антонович, отырыңыз, мына сəкіге отырыңыз, аяғыңнан
басып тұрып ақиқат таппайсың деген соң бар,— деп бөгеліп қалған
Кислякке дем бергендей болды.
— Кеш келген қонақ аш жатпасын деп борщ ысытып, үйде барын
беріп сыйлап жатырмын, бəрімізге бірдей таныс құрметті адам
болғансын.
— Рахмет, Петровна, мен отырмаймын. Бір минутқа ғана келдім,
əлде жұмыс болып қала ма, қалай болар деп! Бүгін егін басына бардым.
Жауын аз болғансын бидай да нашар. Сабағы тізеден де аласа, əлі дəн
құяр емес. Шаруаның наны сарқылды. Осында əне жеcіp Богданиха мен
Елисей дедтың үйінде бір уыс ұны қалмай тісіне тісі тиіп отыр.
Қарызға алатын жер таппайсың... нашар егіннің өзі де тез пісер ме,
байқап келейінші деп қырға шығып қайтып ем,— деді Кисляк əйелге.
Бірақ Кисляк əйелдің «бəрімізге бірдей таныс, құрметті адам
болғансын сыйлап жатырмын» деген сөзін құлаққа ілмеген болды.
Оның бұл сөзді алдын орап ақталу үшін айтқанын бірден түсінді. Ертең
біреу: «Деревняның қызыл шақасына жеткізіп терісін сыпырған
офицерге самогоның мен пирогыңды аузына тосып жалбаңдадың»
десе, «старостаның қонағы бəрімізге бірдей сыйлы деген дəлел дайын
тұруы керек... Қандай айлакер, сұм қатын! Мұндай бас пайдасын
алыстан көздейтін адамды аз кездестірдім өз өмірімде»,— деп ойлады
Кисляк кəрі əйелдің қойқаңдаған ерсі жүрісіне күлкісі келіп.
— Ым... тілің жоқ па десем, сайрап тұр екенсің. Сен де комитетчик
болдың, а? Мына тілмен сен боларсың. Богдановканың наны жоқ? Ым...
Моисей Соломонович комитетчик!? Пантелеевна, солай ма?— деді
хорунжий тілі бұралып.
Оның көзі бұлдырап, самогонға былқылдап отырғанын Кисляк жаңа
ғана байқады да, ым-ым деп тамағын кенеп қойды.
— Пантелеевна емес, хорунжий мырза, мені Петровна дейді
селоластар. Мына Моисей Антонович та Соломонович емес. Бірақ
оқасы жоқ. Бір естіген атты адамның бірден есіне ұстап қалуы оңай
емес.
— Дегенмен Моисей комитетчик қой, а!?
Əйел жауап қайырмады.
— Білемін. Комитетчик. Олар: жесір көп, ұн жоқ — деп келеді.
Большевик көп пе!? Жесір көп пе əлде?— деді мас хорунжий, тамағын
кенеп, таңырқап қараған Кислякке.
— Мен надан шаруамын. Есеп-қисап жүргізу біз сияқтының миы
жететін жұмыс емес, тəрбиелі хорунжий мырза. Ал, біздің селодағы
онға таяу жесірді білуге ғалымдық қажет болмас,— деді Кисляк.
— А, большевиктер оннан көп пе? Мұны сен... ғалым болмасаң да
білесің... əлде... оннан... а... са... р...
— Қайдан білейін, бəлкім асар. Бірақ құртты деп еді ғой
большевиктерді. Карательдер деревня сайын бестен-оннан атып, асып
бітірді деген. Соған қарағанда оннан аспас та,— деді Кисляк іштей
кекетіп, тілі бұралып, еркін де, қимылын да есірік билеп бара жатқан
хорунжийдің быршыған бетіне қарап: — Сіздің өзіңіз жақсы білетін
шығарсыз, бəлкім көрген де шығарсыз, мəртебелі хорунжий мырза,
қандай болады екен большевиктер? Əркім əртүрлі айтады. Өткен
жексенбіде бір кемпір: екі мүйізі бар большевик көрдім, бір мүйізімен
мырзаларды, бір мүйізімен дəулетті алпауыттарды сүзеді екен дейді,
жынды қақбас. Мен күлдім, сен есалаң шығарсың, мүйізі бар адам бола
ма екен деп. Əй жұрт та қызық. Əркім əртүрлі сөйлейді...
Тісін шұқып болған капитан қабағын түйіп хорунжийға қарап еді,
оның ызғарлы жүзін көріп, бұлаңдай бастаған хорунжий жалма-жан
мұртын сипады, жинақталыңқырап, тік отыруға тырысты. Кислякке
кезекті жауабын қайтаруға бастығынан сескеніп, ол қайта-қайта
тамағын кеней берді, ақырында жөтеліп те қойды. Оның начальнигінің
бір қарағанынан жым бола қалған бишаралық халіне Кисляк жаны
ашып есіркегендей мұрнын сəл тыжырайта түсті, бірақ өзі құлағын
Беловқа тосты.
— Қанша аттарың бар?—деді Белов мойнын бұрмастан, хорунжийға
қабағын түйген күйі, салқын жүзбен.
«Маған берген сұрақ па, əлде мынадан сұрай ма» деп бөгеліп, Кисляк
ойланып қалды.
— Қанша аттарың бар? — деді тағы да Белов таңырқаған Кислякқа
жаңа ғана тура қарап.
— Қалай, қанша ат, мəртебелі капитан мырза?
— Орыс тілін білмейсің бе? Мен орысша сұрадым.
— Мəртебелі капитан мырза, селоластар уақытша староста бол
дегенсін көңілін қимай көне қойып едім. Бірақ мен көптің атына да,
асына да қожа емеспін. Кімде қандай ат барын да білмеймін. Өз
шаруамды ғана қолдан келгенше тырысып істеп жүрген адаммын.
Мұны жинап алып халықтан сұраңыз,— деді ол ақырындап қана
сөйлеп.
Капитан Кисляктің қою қасты бетіне, лайқат ер пішінін беретін
шеңберлі мұртына қарап: «Білмейтіні шыны ма, əлде қулығы ма екен?
Түк білмейтін маубас болса мына сияқты ер келбетті болмас еді. Ана
отырған хорунжиймен екеуін салыстыруға да келмейді»,— деп
ойлады. Ол бұрылып хорунжийға қарап еді, хорунжий оған: «Мен
тауып айттым ғой, комитетчик осындай келеді» деген адамша ыржия
түсті, «Құдалықта отырғандай ыржиюын? Беті быршып, көзі
жансызданып кеткен» деп, ішінен өз адамын сөкті.
— Сен білмесең, селода қанша ат барын мен білемін. Ойлан. Əлде
Войско үкіметіне шыныңды айтқың келмей ме?— деді Белов. Кисляк
үндемеді.
— Большевиктер келіп сұраса айтар ма едің?
Кисляк үн қатпады, тура қараған күйі тұра берді.
— Селоңда қанша ат бар, қанша фургон бар, қанша жұмысқа
жарайтын адам бар, əйелдерді пропаганда, сонсын... Қанша астық бар,
— осының есебін екі сағаттан кейін маған хабар ет. Содан кейінгі
жарлықты тағы естисің. Бар!— деді Белов оған.
Кисляк бір жауап қайырайын деп:
— Капитан мырза...— дей беріп еді, жай сөйлейтін сабырлы
капитан:
— Дискуссия жоқ. Арыз да, дəлел де қабылдамаймын.
Бұйрықты орында. Бар!— деді даусын көтеріп.
Кисляк күбірлеп кері бұрылды. Өткен жолғыдай бəрібір мұнымен
келісімге келмейтінін ол айқын-ақ ұқты.
«Аты — ат. Ал, фургон мен адамды қайтпекші? Екі сағаттың ішінде
хабар ет дейді. Жұмысқа жарайтын адамның есебін бер дейді. Бұл не
болғаны, бүкіл халықты соғысқа айдамақшы ма?! Бұларды жыртқыш
нəсілді демей не деп атарсың»,— деп ойлады Кисляк қақпадан шығып
бара жатып.
Пеш жанында күйбеңдеп жүріп, бұл əңгіменің бір нүктесін
қалдырмай тыңдаған əйел:
— Ат дейсіз бе, Семен Степанович? Аттарды сіздің солдаттарыңыз
айдап əкеліп қамапты ғой. Дұрыс еткен. Астықтан гөрі ат берген жөн.
Атты қайтарып береді ғой соғыс біткен соң, солай ғой, Семен
Степанович,— деп сұрады.
— Петровна, сіз қапаланбаңыз, сізден астық та, ат та ала алмас
біздің адамдарымыз. Петровна, сонсоң... а, сұрайын дегенім, осы келіп
кеткен қандай кісі өзі. Хорунжий мырза айтқандай, комитетчик емес
пе?
— Семен Степанович, тап өзін комитетте бар деп күнəлі бола
алмаймын. Бірақ комитетчиктер Кислякті жақсы көретін сияқты, адал
адам деп, қайдан білейін, біз түсінеміз бе ондайды...
— Ым... адал адам...— деді капитан ернін жымқырып.
Басына соққы тиіп, есі ауған солдатты жалма-жан қапшыққа тығып,
аузын тас қылып буып, лапастың қараңғы бұрышына тастай беріп,
қақпадан жүгіріп шыққан Иван Белан алды-артына қарамай жүгіре
берді. Бұл қас пен көздің арасындай тар уақытта кездескен отряд та,
мына солдаттың уақиғасы да оған ойланып іс істеуге мұрша бермеді,
оны тек ілгері қарай сүйреп бара жатқандай болды. Тап сол минутте ол
артымда бір қора солдат бар-ау деп те ойламады, оның ісі дерті тек
жолдастарына жетіп шапшаң амал жасауға ғана ауды,— біреу байқап
қалып соңыма түсер деместен, еңкейместен, бұқпастан жүгіре берді.
Бірақ ол көшемен кетпеді, үй-үйдің арт жағымен, Кисляк ауласының
сыртындағы Парамоновтар ішінде қалған жыраның бүгілісіне қарай
тура тартты. Көше жақ айналма, бұл жол төте болғанмен мұның басқа
бөгеті мол еді. Ол: жағалай жатқан бақшаның қоршауы мен оры
болатын. Көрінген шөке мен шұңқыр, қоқыр-соқыр көң мен
төмпешіктері жеті қараңғыда əдейі алдына үйіп қойғандай сүріндіріп
діңкені құртты. Оның ежелден жүгіруге ғана жаралған ұзын сирағы
мен тарамыс тірсегі жазыла алмады, өрлеген аттай жүрісі өнбей
қойды. «Ау» дегендей-ақ жер оған жеткізбейтін даланың ұшы-қиыры
жоқ ұзын жолындай көрінді. Оның үстіне мезгілді дəл шамалатпайтын
түн көп уақыт өтіп кеткендей күдік туғызып, аптығу пайда бола
бастады. Шұғыл іс, кенет қимыл, еріксіз қайнатып жіберген қан
жүректі онан əрі тулатып, қос самай жарылып кеткендей солқылдады.
Ол асыққан күйі Кисляк үйіне жақындай бастады. Бұл жерден
жыраның иініне дейін небəрі үш қана бақшаның орлап қоршаған,
əрқайсысының ені мықтаса он таяқтан аспайтын шаршы жерлері ғана
қалды. «Жеттім» деген сезім оның ойына жаңа ғана кірді. Енді бірер
минут аялдап ентік басу үшін ол сəл кідіріп жүрегін баса қалды,
баспаса жүрек орнынан шығып кетерлік, жəне дүрсілі де шапқан аттың
дүбіріндей еді. Бірақ оның тұра қалған кезде құлағына жүрек
тарсылынан өзге бір дүрсіл шалынғандай болды. Ол бұл күтпеген
дыбыстың қай жақтан шыққанын байқамақшы болып жалма-жан
отыра қалды. Көзіне оң жақтағы үйдің нақ алдынан қараң еткен
аттылы адамдардың түн ішінде отырған адамға өзгеше ірі көрінетін
бейнесі түсті. Бұлардың кім екенін, қалай қарай бара жатқанын
байқауға мұрша болмады, аттылының бірі:
— Тоқта, кім бар онда?—деп жекіп қалды.
Белан бұлардың солдат екенін бірден білді жəне өзін көріп қалды
деп ұқты, өйткені солдаттардан өзге бұл жеті түнде атқа мініп жүретін
жанның реті жоқ, көрші деревнядан келе қоярлық адамның түрі
шамалы. Ол Покатиловкадан түстен кейін ғана қайтқан,— ол жақтан
мұнда келетін адам естілмеген. Бұғып отырып ол: «Енді дыбыс берсе
дауысынан белгілі болады», деп ойлап еді, аттылы оны күттірген жоқ:
— Кім бар онда? Кім де болсаң шың бері қарай, əйтпесе атамын!—
деді.
«Мына ұйыққан иттей қосарланған нəлеттер сол Беловтың
отрядінен күзетке шыққандар болды, мені анық-ақ көріп қалған екен»,
деп Белан жерге етбеттей еңкейіп айналаны көзімен жалмап
жібергендей қарады : екі аттылы Довженконың ауласын кесіп өтіп,
шеткерірек тұрған моншаның қабатына түсті. Аралары жап-жақын,
шамасы елу қадамдай-ақ жер «бұлар мені кəміл-ақ көрді, көріп тұрып
мылтықтың қарауылына алды, көздеп тұр. Қимылдасам атуға да
дайын, қашсам ұмтылуға да дайын», деп ойлады ол. Аттылы
адамдардың оны ап-анық көріп тұруы мүмкін де еді, өйткені мұның
отырып қалған жері бақшаның орта шеніндегі бас паналар бір не
бұдыры жоқ, не шұқыры жоқ, қырмандай тегіс екен. Беланға ойланып
жатуға да уақыт болмады, оның үндемей, бұққан күйі бұғып қалуға да
лажы болмады.
— Кім керек еді, мен дəрет сындырып отырмын. Кəзір тұрамын,—
деді ол атып жібере ме деп сескеніп.
Оның даусы тұрғандарға анық естілді.
— Өз дəретіңе өзің батқыр, қарғыс атқан суайт. Неге жүгірдің, дəрет
сындырған адам бір жерде отырмай ма?—деп еді бірінші дауыс:
Екіншісі оны: қостап:
— Қысқарт, суайт. Бері кел. Əйтпесе өз дəретің үстіне өзіңді
жалпайта салармын!— деп біріншісінен де қаттырақ жекірді.
Белан бұл ат үсті ойлап тапқан дəлелінен қайтпады; солдаттар тілге
келгеннен кейін, бұларды қалай да сөзге алдарқатып уақыт ұтуға
кірісті, бір қапысы табылар деген үмітке иек сүйеді.
— Дəретте отырған адамға күш көрсетіп соншама қыстаған қай
жақтың батырысың өзің?! Кім болсаң да құдай үшін бір минутке пұрса
берші... Ух... ішімді айдап кеткенін қарғалған квастың. Қайдан ғана ішіп
едім, ас болмағыр асты... ух...— деп ыңқылдады ол, солдаттарға естірте
уһілеп.
Жан ұшырғандай асығып, бір минутын екі ете алмай аптыққан
Беланға аяқ астынан кездескен бұл бəле маңдайға тап келген бір
қырсық шырғал болып көрінді. Ол шақпақтың ұшқынындай
жарқылдаған көз тоқтатып қарап, қолға ұстап байқап болмайтын
ұшқыр ойлардың қайсысына жабысуға білмеді. «Тура барсам қайтеді,
сонда маған бұлар не істейді?.. Менің ана қапшықтап кеткен
«товарымды» бұлар əлде көріп қалды ма?.. Алдына бір барғаннан кейін
сытылып шығу оңай болмас... жалт берсем... атады! Иесін таппай
есалаң оң жаңылып маған тисе, Иванның «дəрет» үстінде шынымен
қалғаны да!.. Қасына барып жағадан ала түссем, əлім келе ме екеуіне?
Бірін ұрып жығып, екіншісі ақылына келгенше жалт берсем бе! Тап
осы тұрған жерде екеуін мылтықпенен басып салсам, онда ана
басқалары дүрліккен иттей бүкіл деревняны басына көтереді... жоқ!..
Не де болса...
Ол жалма-жан қолындағы олжа винтовка мен қылышын шөпшөлеңге құр қолымен шала көміп көлкештей салды да, «ух», деп
орнынан тұрып, аттыларға қарай жүрді. «Міне бірден бұлар пісіріп
жемес. Тұтқындау ниетіне кіріссе, оны да көріп алармын» деп ойлады,
ол жауына қарсы келе жатып.
Екі солдат қараңғыда ат үстінен жүгірген адамды анықтап көре
алмай, дыбысынан ғана шамалап айқайласа керек.
Жəне дыбыс шыққан жақтан сескеніп, моншаны бетке ұстай, бой
тасалағанға ұқсайды. Мұны Белан төрт-бес қадам жер қалғанда білді:
өйткені екеуі де ер үстінен еңкейіп басқа жаққа қарай кезеніп тұр екен.
Бірақ оған енді жалт беруге болмай қалды.
— Ө, сайтан! Аруақбысың өзің, əлде тірі жанбысың? Дауысың
соншама жердің астынан шыққандай күрілдеп...— деді бірінші дауыс,
қасына келіп қалған Беланға үңіле қарап.
— Селонікімін.
— Неге жүгірдің? Не істеп жүрсің жеті түнде?
— Айттым ғой. Дəретке қысылып қаттырақ адымдағаным рас. Ана
үйден шықтым. Кешкілікте бір квас ішіп ем, ішімді айдап кеткені
нəлеттің,— деді Белан ішін ұстап, аздап бүгіле түсіп.
— Өтірік. Айтып тұрғаның тап-таза өтірік. Тың тыңдап жүрген бір
сұрқия шығарсың. Фронтовик? Айда хорунжийге. Алға түс!— деді
əлгіндегі жекіріңкіреп сөйлеген екінші дауыс.
— Хорунжий қайда, алыс па? Менің ішім алып барады, барғанша
бүлдіріп алмасам...
— Қайда екенін барғансын көресің. Тарт. Алға түс! «Мына үйден
былай айнала бергенде я сен жатарсың мына топырақтың үстінде, я
мен...» деді ішінен Белан тістеніп.—«Біреуін астыма ала түссем,
екіншісі ата да алмайды, шаба да алмайды. Ол аттан түскенше ана
шарбақтан қарғып кетсем, арғы жағын екі аяққа тапсырдым! Əйтпеген
күнде Ванька-Ветер атым құрсын».
...Оның ойына жас кезіндегі бірінші рет Ванька- Ветер атанғаны
түсіп кетті.
Осы атты оған айдарындай таққан кəдімгі Кисляк еді. Кішірек
кезінде ол алдына адам салмаған жүйрік, нағыз жел аяқ болатын. Бұл
оқиға берегірек келгенсін, тіпті Иванның ересек кезінде болып еді. Осы
Богдановкаға орын тепкеннен кейін, бір күні кешке таман Кисляк
кездесті. Кəрімен де, жаспен де көп қалжыңдасатын Моисей Антонович
Тереңсайдың басына шөп жинап келе жатқан. Ол арт жағынан жолдың
шаңын бұрқыратып келіп, деңінен өтіп бара жатқан Беланды
тоқтатып: «Тоқта, желаяқ Иван. Сенімен жарысқан балалар шаңыңа да
ілесе алмайды. Сен нағыз желаяқсың. Ал кеше сен Покотиловкадан
аттың текірегінен озып Богдановкаға жарты сағатта жетіпсің. Осы рас
па? Рас болса менімен жарысасың ба? Селоға дейін екі шақырым жер
қалды. Шөмеле тартып шаршаған ат, сонда да екі шақырымға өлмес.
Озсаң: ертең сен қырға менің атыммен барып, менің атыммен қайт.
Мен жаяу барып, жаяу келейін»— деген. Белан ойланбастан: «Дядько,
атыңды суар, əйтпесе арбаңмен шапсаң менің өкшемнен ұшқан
шаңның астында қаласың»,— деген-ді. Басында ойнап айтып, бірақ
соңынан қызып кетіп, Кисляк көк атты туара салып шаба жөнелген
болатын! Аттылы Кисляктен озбаса да Иван селоға қатар кіріп, үйіне
жеткенше онымен құйрықтаса келген. Содан бері оны Моисей
Антонович Кисляк «Ванька-Ветер» дейтін... Қазір Иван Белан «арғы
жағын екі аяққа тапсырдым» деп жел аяқтығына сеніп еді.
Екі солдаттың еріксіз алдына түсіп, Довженконың екі көшенің
иінінде тұрған үйін айналып өтпей-ақ алдарынан қатты аяңдаған
жалғыз жаяу шыға келді. Қараңғыда жер астынан пайда болғандай
серең ете қалған бұл ұзын бойлы адамнан екі солдат селт еткендей
болды да қатарынан үйреншікті жекіріспен:
— Тоқта! Кім бұл?— десті кілт тұра қалып.
Жаяу адам:
— Менмін. Моисей Кисляк,— деді қатаң үнмен.
Белан қуанып кетті. Ол: «Түнгі күзеттегі солдаттардың қармағына
аңсызда ілініп қалғанымды Кисляк білсе құтқару амалына кірісер.
Қалайда енді бір жөні келер. Ең болмағанда бір қапысын тауып
сытылып кетуге сеп болар» деп ойлады.
— Қалай дедің, Кислый дедің бе? Жеті түнде не істеп жүрген
адамсың, бұл жерде?— деді солдаттың біріншісі.
— Үйіме қарай келе жатырмын. Капитан Белов шақырып, содан
шықтым.— Беловтың атын естіген екі солдат үндемей қалды.
— Бұл біздің селоның старостасы Моисей Антонович Кисляк,— деді
Белан жалма-жан түсіндіріп: — осы кісіден сұраңыз менің кім екенімді.
Мен де осы селоның адамымын, өз бетіммен жүрген. Маған
хорунжийға барудың керегі жоқ. Жəне өзім... ішім өтіп.
— Сен Иванбысың?— деді Кисляков Беланды даусынан танып.—
Иван, капитан маған селода қанша ат, қанша жігіт, қанша фургон бар,
соның есебін бер деп бұйырды. Мен өзім түнде жүре алмайтын кəрі
адаммын жəне мен кімде не нəрсе барын білмеймін. Ал, капитан екі
сағат ішінде толық мəлімет бересін деді. Менімен бірге жүріп осыны
есептес. Сенен басқа селода адам жоқ, мен өзім хат танымайтын
кісімін,— деді ол Беланның қолға іліккенін түсініп.
— Мына əскери адамдар хорунжийға мені апара жатыр, əйтпесе,
Моисей Антонович, ат пен жігіттің санын есептеуге мен əзірмін ғой,—
деді Белан.
— Сен шын старостасың ба?— деді бірінші солдат ат үстінен еңкейіп
Кисляктің жүзіне үңіліп.
Казактардың атамандары еліптес мұртты, айбынды жəне селт
етпей сөйлеп тұрған ұзын бойлы шалдың сенімді түрін көріп
солдаттың көңлі көншігендей болды. Ол басын жоғары көтеріп алды
да, жолдасына дұрыс деп ым қаққандай ишара берді.
— Өзім де сол шын староста болмай-ақ қойсам деп тілеймін.
Өйткені мына түн ортасында үй аралап қақпа қағып, ат-көлік есебін
алғанша, пеш үстінде жатып ұйықтағаным артық болар еді. Мені де
капитанға алып жүріңдер: мына солдаттарың түнде үй аралауға рұқсат
етпейді, тақсыр, сондықтан бұйрығыңды орындай алмадым деп мəлім
етейін,— деді Кисляк кекесінді үнмен.
— Ну, ну!— деді екінші солдат.— Қызмет адамын біз тоқтатып,
жолын бөгемейміз.
— Онда, Ваня, кері бұрыл, тездетпесе болмайды. Капитан екі сағат
қана срок қойды,— деп Кисляк «капитан бұйрығы» деген сөздің
солдаттарды майдай жібіткенін біліп бұйыра бастады.
6
Кисляк ертеден кешке шейін қара жерді қарыстап əлсіз арық
атымен бір жүріп, бір тұрып, өзі сүйрегендей қажып, шаршап, ұзын
күнде бес таяқ жерді жырта алмай жігері құм болып, қырдан салпақтап
талай рет жаяу қайтатын да, күндізгі бар бейнет, қасіретті кешкі от
басы ұмыттыратын. Ол алған астық қарызын өтеу үшін өлшеусіз
еңбектеніп біреудің жерін жыртып, пішенін үйісіп, егінін жинасып
сілесі қатқан шақта да үй іші демеу болатын; қаншама қажып, налып
келсе де кең сарайға бергісіз кішкене үйіндегі ошақ басы арқа сүйеуді.
Ол тап қазірде өзінің ошағының басында, үй ішінің жан жай табатын
ортасына келгендей болды.
Беланмен екеуі белгілі жыраның көшеге жақындап келген
бүгілмесіне жеткенде Парамонов пен Əбдірахман біртіндеп жиналған
он коммунистің əрқайсысына бір винтовка мен он оқтан үлестіріп, не
жамандық болса да қырқысып қалуға дайын отыр еді. Селоның терісін
тірілей сыпырып алуға келген безерген əміршінің пəрменін тыңдап,
салы суға кетіп не істерін білмей налып қайтқан Кисляк жыраның