Ақ Жайық - 32

күркесіне жетер-жетпесте, көпірдің көлденең ағашы көтеріле де
бастады.
Таңертеңгі билетін алып қалған есауыл кездесіп қала ма деп Хакім
арбаның теріс жағына шығып бой тасалай жүріп отырды. Бірақ көпір
басында ол есауыл болмай шықты. Болған күнде де оның түнде
Хакімді тануы екі талай нəрсе еді.
Айдың қараңғылығы өзен басынан əрілегенсін білінді. Əсіресе
қалың орманды тоғайға кіргенде бейне бір түн ішінде есік-түндігі
жабық, шамы жоқ киіз үйге кіргендей айналаны қап-қара түнек тас
бүркеп алды. Қарыс аттам жердегі жанды-жансыз затты көріп, танып
боларлық емес. Жанды-жансыз заттың көзге бедерін ғана түсіретін
қоп-қою қараңғылық деңкиген тораңғыларды басы қазандай жалбыр
шашты, əлде не бір ғажайып денелі алыптарға ұқсатып жіберген,
оларға бір қараған пенденің көңіліне үрейлі бір қорқыныш құйылып
кетерлік. Ал сол тастай түндіктің ішінде шымқай қара көк аспанның
үлкен күмбезінің төбесі бозқылау тартады. Өйткені оған жалқысы,
егізі аралас жамырап жатқан ірілі-уақты жұлдыздар күміс нұрын
шашыратып, сəуле сеуіп тұрған тəрізді.
Пар-парлап нар жеккен он бір арбаның Хакім кейінгі жақтағы біріне
мінді, керуенді бағанағы шақшалы ұзын қара кісі бастады. Ол «бұзық»
қара нарды дара жегіпті де, қабырғасына ат байлапты. Татар
ауласынан шыққанда Хакім мұны байқаған жоқ еді, керуен басының
жанында ат келе жатқанын көпірден өткенсін ғана көрді! Аты ерлі,
бірақ ер үсті көпшіксіз, аттың бүйіріне соқпасын деп үзеңгісін қайырып
ердің қасына іліп тастаған ба қалай? Алыстан қараған кісіге мұның
жеккені де пар түйе сияқты, өйткені атының өзі де түйеден кем емес,
есік пен төрдей ірі жылқы көрінді, айырмасы тек қана ақшылдығы —
түсі қылаң жылқы екен. Керуен басы болған адамның бəрі осылай
жанына ат байлай ма, əлде бұл мына ірі қара кісінің ғана əдеті ме,
жетектегі аттың неге керек екенін Хакім түсіне алмады.
Нарлардың көбі-ақ тіркеусіз, алдыңғы арбаның ізімен бос қоя
берген, бірақ жүгін тартпай шегіншектеп қалған біреуі жоқ, алдағы
фургонды омыраулап, теп-тегіс жолмен желіске бергісіз сары аяңға
салып келеді. Дөңгелегінің күпшегі қажалып, кегейі сылқылдамаған
өңкей көк арбалар сыңқ-сыңқ етеді де, оған қара нардың оқтын-оқтын
«маңқ» еткен дыбысы түнгі жолдың сиқырлы сəні тап осы деп
қоштаған тəрізденеді.
Дала түнінің атпен жортқан адамға жігер құйып, арбалыға күдікті ой
туғыза. беретіні бар. Əлде осыдан ба, əлде күндізгі кездескен шүбəлі
жайлар мен кейбір адамның түсініксіз қулықтары себеп болды ма,
əйтеуір Хакімнің көп күдігі шешуі қиын, айнала жұмбақ, шытырман
ойларға айналып кетті. Ол жекжат болғанмен сырлас емес Ақметшенің
не пиғылды жан екенін, оның көріп келгендей сөйлеген сөздерінің не
астары барын əбден аша алмады. Керуен басы қараның да Хакімге түрі
мен ісі ұнамады. Ұнау былай тұрсын, оның жан шошырлық келбеті
мен сөзге сараң тұйық мінезі сақтануды керек еткендей болды. Бұл
керуенде қауіптенбейтін жан жалғыз-ақ бала жігіт, ол түнде түйе
бағатын, қазір көлік айдап келе жатқан қара кісінің қосшысы. Ал
тосыннан кездескен офицер Абылаев Хакімнің ойлаған ойы мен
жобалаған ісіне бөгет болу үшін əдейі тап болған қырсық сияқтанды.
Жолға көлденең жығылған бөрене сияқты оны төңкеріп тастау да,
үстінен аттап кету де оңайға соғарлық жұмыс емес.
Тоғайдың қалың ағашының ішіне кіргенде бір тобы көліктің
соңында, бір қатары алда келе жатқан қарулы қазақ жігіттерінің екеуі
Хакім мінген арбаның екі қабырғасын қаумалай қалды да, аттарын
арбаға омыраулата төндіріп, бетін көріп алайын дегендей біреуі
еңкейіп оған үңіле түсті. «Мені тұтқынға алмақшы болған екен» деп
ойлады Хакім, жүк үстінде тоңған адамдай бойы жиырыла түсіп. Сөйтті
де ол кителінің етегін көтеріп, орамалға орап шалбар ішінен беліне
қыстырған наганын ұстай алды. Өзінен өзі созылған қол жан
таласқандай шапшаңдап, тар жерде бас қорғар қаруды ораудан
босатып жалаңаштай бастады. «Егерде тұтқынға алып, тұла бойды
тінтетін ниетке көшсе наганмен екеуін екі тартып жіберіп арбадан
қарғып кетейін. Басқалары қамданып үлгіргенше, мына жол
жанындағы қалың ағашқа сүңгіп кетермін. Қараңғыда қалың тоғайдың
кез келген шөкесі баспана емес пе?» деген арты неге соғарын
ойлатпайтын асығыс амал, оны жедел қимылға жетеледі. Бірақ екі жақ
қабырғадан Хакімге жақындай түскен бұл екі солдаттың ойы мүлде
басқа еді: олар керуеннің жинақты жүріп, іркілмей ілгері аса беруі,
көзге түртсе көргісіз орманды тоғайдан тезірек өту ниетінде болатын.
Олар жəне өзінен өзі қуыстанып қит етсе қару жұмсауға əзірленген
Хакімнің кім екенін де, оның не ойы барын да білген жоқ-ты. Хакімнің
оң қол жағынан келіп, бетіне үңілген адам:
— Сақ бол, бала, арттағы көлік бөлініп, тұрып қалмасын; оны да
қара, ілгергіден өзің қыл елі қалма,— деді.
Бұл қарулы қазақтың жайбарақат үнімен «көлікке сақ бол, бала!»
деген момақан ақылы үрейленген Хакімге су сепкендей əсер етті. Ол
аузынан:
— Жақсы, жақсы. Қадағалап отырамын!— деген сөздің қалай шығып
кеткенін де білмей қалды.
Оның енді тістегендей қатты қысқан саусақтары наганның
құндақшасы мен шаппасын босатып, жалма-жан алған орнына оны
қайтадан тыға бастады. Қарулы адамдар кері шегініңкіреп, ат тізгінін
жол жиегіне бұрды.
«Апырым-ай, асығыс іс əнтек амалға ұрындыра жаздады. Мыналар
маған бір ұнамсыз сөз айтса болды, мен тап беріп қару жұмсауға дайын
едім. Мұным өте асығыстық, ақырын ойламағандық болып шығар еді.
Түбі зиян нəрсені адам байқамай істеп салады екен ғой. Мені тіпті
осылар тұтқынға алып-ақ қойсын. Сонда не қылар еді? Ана аттанысқа
шыққан біздің адамдар бəрібір мені босатып алмай ма? Егер де мен
тоғай ішінде қалып қойсам?— Құрысын, бір шырғалдан құдай сақтап
қалды!.. Абылаев мені кəміл-ақ танып келе жатыр. Танымауға мүмкін
емес. Ақметше аты-жөнімді, бүге-шігесіне дейін қалдырмай айтып
берді ғой. Не зұлымдық болса да бұл қаскүнем ішіне түйді. Адамдарына
əзір айтпауы да мүмкін. Айтса сыр білдірер еді жаңағы ақыл айтқан
солдат»,— деп ойлады Хакім, арба үстіне жайланысыңқырап отырып.
Хакімнің Абылаев жөнінде: қаскүнемнің не ойласа да зұлымдығы
ішінде болды, дегені дұрыс болжал болды. Хакімді таныстырып
Ақметше сөзін аяқтай бергенде-ақ Абылаев оны танып қана қойған
жоқ, бұл Аңқаты басында қолдан жырылып шығып, жұрт алдында
масқара етіп, аттылы-жаяулы жүгірген бүтін ауылды соңына салған
студенттің бетіне киімімен жұтып қоятындай қарап еді. Ақметшенің
пəтерінде ол Хакімге тура бас салуға да даярланған-ды. Бірақ үлкен
адамдарға жалтақтап қалған офицер жұрт қадірлейтін, тіпті Жанша
Досмұқамбетовтің өзі ауызекі сөйлесіп жүрген Ақметшенің сөзінен
жасқанып қалған болатын. Ол Абылаевқа жүрерде: аса қадірлі адамның
баласы — нағашым, сізге тапсырдым. Көліктің аман болуын ойларсыз,
ақша үшін емес. Жаншаның бір ауыз сөзі үшін бердім деген-ді. Осы сөз
оның ілкі ойын тез өзгертуге себеп болды. «Ақметше ара түседі,
нағашысын тұтқынға алуға рұқсат етпейді. Тіпті Жаншаның өзіне
айтып арашалап қалуы да мүмкін. Онан да мұны өз қолыма еркін
тигенде ғана бір жайлы етейін. Ал егерде Хакім Жүнісов бір себеппен
қалада қалуға бел байласа — онда полиция басқармасының қолына
беріп кетейін» деп шешкен еді.
Абылаевтың іңірде ас жемей, асығып кеткені де осы себептен еді.
Кейін бұл ниетінен «хабары жоқ» Хакім керуенге ілесіп, ұзын жолға
бірге шыққаннан кейін Абылаев: «Я, бақ, я, аруақ!—деді.— Сұрқия
студентті құдайдың өзі айдап келіп қолыма ұстатты. Анау күнгі
айрылып қалғанның есесін қайтарып, ана əлгі ат жақты ұзын
учителімен бірге Һарон сұлтанның қолына берейін. Атаңа нəлет
азғындардың өтін алып... құйсын! Бірақ бұған тап қазір үндемейін.
Білмеген күйде арба үстінде отыра берсін. Ана Көпірлі Аңқатысына
барғанда, таң ата, екі қолын артына байлап, өзін арбаға таңдырайын.
Əйтпесе бұл мына тас қараңғыда тағы қолдан бұлт етер»,— деп тісін
басты ол ат үстінде келе жатып. Бұл ойын ол солдаттарға да айтпады.
Абылаевтің өмірбаяны аса ұзын да емес, аса дəріпті де емес. Қатал
тəрбие, қатаң мінез құшағында өскен қайырымы аз, қанын ішіне
тартқан жан. Бұған мүмкін өмірдің теріс аққан бір ағыны айыпты
шығар. Кім біледі, тұрмыс түрлі, адам түрлі ғой...
Ол əкесі жас кезінде өліп, өгей əкенің қолында өскен, жан біткенге
наразы, жалғыз жүріп, жалғыз тұратын бала болды да, оқуға кірген
кезде де ешкіммен достаспай қойды. Мұнан көп жыл бұрын əскер
тəртібінде бейім реальное училищені бітіргеннен кейін Һарон төре
оны əскер жұмысына қосты да, бірақ жиһангер соғысы кезінде
майданға жібермей тілмаштық ісіне баулыды. Сөйтіп бірнеше жыл
крестьянский начальник кеңсесінде болды. Патша тағынан құлап ескі
үкімет өзгергеннен кейін бір жылдай бостан-бос қалған Абылаев
былтырдан бері жаңа құрылған Жымпиты үкіметінің ішкі тəртіпті
басқаратын қызметіне офицер болып іліккен-ді..
Сол Жымпиты үкіметінің Войско үкіметінің алған қаруын тиген
атақты Ақметшенің қызыл нарлы керуенін де бірі ат үстінде, бірі
арбада, біріне-бірі қабыспайтын қарама-қарсы мақсатты екі жан тас
қараңғы түнде дала жолының жұмбақ қойнына тереңдеп еніп бара
жатты.
Көктегі жұлдыздай жамырап жер бетіне жарық төгіп жататын
қаланың самсаған шамы сияқты оты жоқ, жə болмаса түн ішінде
алдыңнан шыға келетін шоқ-шоқ орманы мен қарауытқан тауы да аз,
жылмиып жатқан саңыра көзге ілінерлік сырт белгіден жұрдай. Қай
шамаға келіп, қай жерге жеткеніңді жер мен жолдың түріне қарай
айырасың. Ал жер реңі мен өсімдік бітісінен жаңылып аяқты жазым
баса бастаған кездерде əккі түйе мен ақылды ат жол бастайды. Басқан
жерінен жаңылмайтын жануар өзіне тізгін берген шақта керекті
қарасынға адастырмай алып келеді. Көп жүріп жолдың ойы мен
қырын, шөбі мен шөкесін талдап білмесе де, Хакім де жерді жақсы
шамалайтын. Бірақ арба басына екі адамнан келетін қарулы жандар
мен керуен бастаған қара кісі Хакімнің бойын да жаздырмай, ойын да
көсілдірмей, көзін де алысқа түсірмей уыстарына мықтап ұстап жұмып
алған сияқты. Оған төмен түсіп еңкейіп қарауға да, арба үстінен жанжағына жақсылап көз жіберуге де мүмкіндік бермеді, желе аяңдап
зырлап келе жатқан жарау нарлардың жүк тиеген биік арбасынан
секіріп түсудің өзі де қауіпті, түскен күнде не үшін түскеніңді тексерсе,
бəрінен осы жаман — күдік туғызатын жай. Ал, қай жерге келгеніңді
шамалап, əбден қатесіз біліп алмай уəделі жерде дыбыс беруге де
болмайды. Бұл дыбыс жə ілгері, жə кейін берілсе істің қара сабындай
бұзылғаны емес пе?!.
Дала түні күдікті молайта берді. Күдікпен қосылып шым-шытырық
ойлар қабаттасты.
«Меңдікерей Ақметшені тауып, оның не жүк тиейтінін біл; Оралдан
қашан жүретінін анықта»,— деді Бірақ ол бұл керуенді кім
қарсылайтынын, қалай қарсылайтынын айтқан жоқ. Мұны мен де
сұрамадым. Егер де мына Абылаевтың жиырма шақты қарулы
адамына қарсы тұрып қаруын қолға түсіре алатындай отряд келіп
үлгірсе жақсы. Егер де он шақты адам қарсылап, мыналардың
қарсыласқанына төтеп бере алмаса не болмақшы? Таң атқанша келетін
адамдар қара жолға жетіп үлгермесе не істейміз? Мен мыналардан
қулығымды асырып, ойлаған ойым сəті түсіп орындала қалса бір жүк,
ең мықтағанда екі жүк қару жырып алып қаламын. Жаман айтпай
жақсы жоқ, оған да жеткізбей, Абылаев Барбастаудан асқан кезде мені
тұтқынға алуға ойласа — онда бас қорғау ғана қалады. Ол бас қорғау
əрекетінің өзі де өте қымбатқа түсуі мүмкін», деп ойлады Хакім бір кез.
Аздан кейін оның ойы онан да əрі, онан да терең нəрселерге тірелді.
«Меңдікерей күрестің əдісі көп. Бұған алдымен батылдық пен
тапқырлық керек»,— дейді. Менің осы ісім де күрес пе? Мыналардың
жеті түнде қару тиеп, оны қоршалап келе жатқаны да күрес пе? Жақсы,
осының бəрі күрес болсын. Онда ендеше, бірнеше сағаттан кейін шартшұрт ұрыс басталады да, жə бұлар бізді кескілейді, жə болмаса
бұларды біз атқылаймыз. Атқылау түбі — өлім. Сонда мына жанымда
келе жатқан жайбарақат үнді жалпақ қазақтың жазығы не? Болмаса ана
қарақұс реңді ұзын қара кісінің кінəсы керуен айдағаны ма? Оған
керуен айдатқан Ақметше, Ақметшеге жүгімді жеткізіп бер деп сұраған
Жанша, ана Абылаев пен мына солдаттарды да жіберген Жанша. Сонда
бəрі бір Жанша үшін жанын бермекші ме?! Жаншаны Жанша етіп,
мықты етіп — адамның жанына шейін билеттіріп қойған қай құдірет?..
Жоқ. Мұным балалық ой. Жалғыз адам емес, өкімет. Бүкіл өкімет.
Патша да жалғыз еді ғой, бірақ оның сүйенгені өкімет, жұмысшының
құлатқаны да соның үкіметі. Бұл да сондай. Ал, адам өледі деп аясаң —
өзіңді өлтіреді. Сондықтан жау аяған — жаралы дейді. Қолына түссе
олар да аямас. Оны ойлаудың керегі жоқ екен. Қолына түссем мына
Абылаев мені қазақ екен деп аяй қоймас. Ол адамшылық жауда бола
бермес. Бір түнде Оралдың советтік үкіметін құлатып, басшыларын
түрмеге тықты; Меңдікерейді шауып тастады, ол тек əлдеқалай өлмей
қалды; Орынбордан келе жатқан 300 əскерді ақтар түнде бас салып
төсекте жатқан жерде қанды қырғынға ұшыратты; бүгін мынау
Жымпиты үкіметі атып, асып, түрмеге тығып ат пен жігіт, ақша мен
киім жинап жатыр; ел қорғаймын деп қару-жарақ тасуда. Бұлар мына
керуенді аман-есен Жымпитыға жеткізсе не болмақшы? Он бір көлікте
ең кемінде мың винтовка бар шығар. Бұл мың винтовка бір полкке
қару; полк оны ертең бізге қарсы жұмсаса!.. Егер де бұл керуенді бұрып
өзімізге — штабқа алып кетпесек, көре көзге жауды өз қолымызбен
қаруландыру болмай ма? Басымызды байлап кіріскен ісіміздің түбі —
қаруда. Ана отрядке жазылып, теңдік аламыз деп жатқан жігіттерге
қару керек. Мен де сол қару үшін шыққан жоқпын ба, сонау Шалқардың
жағасынан. Қолыңа қару ал да, өзіңді өзің биле деп ұран тастаған
жоқпыз ба, ана қалың шаруа мен жұмыскерге. Жоқ, өліп кетсек те мұны
Жымпитыға жеткізбеу керек!» деп тістенді Хакім.
Кешікпей керуен Барбастауға келді де, тоқтамастан оның аяқ өткел
суын кешіп өтіп, Тереңсайдың арғы қырқасына иек сүйеді.
Керуен жалпақ жазық далаға шыққаннан кейін көсілген сары аяңға
түсті. Барбастау қырқасы арттағы қала шамын бірте-бірте көзден
жасырып, қою қараңғылық айналаны тегіс қымтай түскен сияқтанды.
Қырлықтың шаңды жолына күрпілдете басқан жалпақ табандар,
керуен соңынан жеті түнде көзге ілінер-ілінбес боз тозаң — арқан
сүйретіп келе жатқандай. Дала əрі тымырсық, əрі үнсіз. Ат пен түйенің
аяғын өлшеп басқан күнгірт дүбірі, арбаның ақырын сыртылы ғана
үздіксіз құлаққа келеді... Арба үстінде еңкейіп Хакім түнгі далаға
құлағын тосып отырды да, жанамалап келе жатқан жалпақ қазақтан
сыр тартпақшы боп, ақырын ғана ыңырсып, өзінің үнемі оңашада
айтатын: «Біздің ел көшсе жайлар Бəлтен сайыңды» əндетті. Оның
даусы ете ақырын жəне аса нəзік шықты, қасындағы қарыс аттам
жердегі адамға болмаса, көк арбаның үздіксіз сыңқылынан, керуен
басындағы адамдардың құлағына үні шалынарлық та емес. Жалпақ
қазақ:
— Ей, ақырын, бала, немене ішің пысып келе ме?— деді. Бірақ ол
сонымен бірге жайлап күрсініп қалды да, бұл келіссіз күрсінісін жауыпбүркеу ниетімен əлденеше рет тамағын кенеді. Оның жекіріп
тастамағанына (түн жамылып ұзын жолға шыққан құпия керуен жол
үстінде əн салдырмай қоюға да мүмкін еді). Хакім қуанып кетті.
«Ақырын!» деген сөз «дыбысыңды шығарма» деген сөз емес жəне оның
үстіне күрсіне түсіп, осыны жөтелмен тұншықтыруы көңіл күйін
тебірентетін əнді ұнатқаны деп білді. «Ақырын!» деген сөзді тіпті
елемеген сияқтанды. Ол дыбысын алдыңғыдан əуелетпей, сол
мақаммен:
Шыңғырлау тасығанмен Жайық емес,
Біздерге өлең айту айып емес,
Түн қатып, түсің қашып, іш пысқанда,
Азырақ ыңырсыған айып емес,—
деді ол əдейі өлеңнің кейінгі екі жолын өзгертіп, қазіргі шаққа
бейімдеп жіберді. Ат үстіндегі қазақ үндемеді. Бірақ бұл баяу үнді, ой
сергітерлік тəтті əн басқаларының құлағына да шалынды. Ешкім
ешқандай қоштау да айтпады, тиым да салмады. Хакімнің жалы
күдірейе түсті. «Уəделі жерге жеткенде салатын «Аязбайға» дейін мен
сендердің құлақтарыңды əбден үйретіп алайын. Қаншама көреген,
жаннан асқан қырағы конвой болсаң да жүрегің бір селт етпей қалмас»
деп ол «Зəурештің» бір таңға жетерлік əрі зарлы, əрі мұңды
өлеңдерінен таңдап-таңдап бірінен соң бірін суырып сала берді. Ол
«Құлпы тас төрт бұрышты аяу биік» деген сай-сүйекті сырқырататын
шумақты керуеннің о шеті мен бұ шетіне жеткізе зарлатты. Бірақ
қатты көтеріп алыстан қайырмады. Ілкі əуезді күшейтіңкіреп қана,
мұңды жерді дірілдетіңкіреп қана салды. Аздан кейін ол əн əсерін
əбден күшейтіп тыңдаушыны ынтықтыра түсейін деген ниетпен кілт
тоқтатты да:
— Ұйқы келгеннен кейін бой сергітейін деп едім, мына бір əн онан
əрі қалғытып жіберді ғой өзі. Ұйқыны шайдай ашатын Мұхиттың
«Айдайы» сияқты бір айқайлап салатын əн болса, шіркін! Қара түнді
қақ жарып жіберер еді! Осындайда сондай əндерді білмеген де бір
қорлық екен. Сіз, отағасы, Ерғали Аязбайұлының əнін білесіз бе?
Білсеңіз салып жіберсеңіз қайтеді, ə? Мен салар едім, бірақ сөзін
білмеймін бар болғырдың,— деді Хакім əлігі оң қолда келе жатқан
қазаққа.
Сөйтті де ол аттылының бетіне үңіле түсті. Бірақ оның жүзінде не
барын көре алмады, жасының қай шамада екенін де білмеді. Жалғыз-ақ
мұрты қалың сияқты көрінді, денесі де толық, əрі жалпақ екені
байқалды. Аттылы Хакімнің сөзіне тез жауап берместен, үндемей
қалды да, аздан кейін ақырындап бір сіңбіріп алып, арбаға жақындай
түсті.
— Сен, шырақ, мырза жігіт, əлгі əн қалғытып жіберді дейсің.
Қалғытқан жоқ, қайта ол менің сай-сүйегімді босатып жіберді. Зарлы
адамның шығарған əні ғой, қу бас адамның. Қырық ұлдан қалған
жалғыз қыз өлгеннен кейін не болсын!..— деді.
Оның даусы өте ақырын жəне дірілдеп шықты. Қараңғыда көре
алмағанмен оның жүзінің қатты құбылғанына да Хакім шек келтірген
жоқ. Енді бірер сөзден кейін ол Хакімнен «тағы да əн сал, шырақ, жол
қысқарсын!» дейтін-ақ.
— Сонымен, отағасы, Ерғалидың əнін естіген жоқ па едіңіз?— деп
сұрады Хакім тағы да.
— Ерғалиың қай Ерғали?
— Аязбайдың.
— Жоқ. Ондай адамды естігенім жоқ. Əнін де, өзін де білмеймін.
— Ерғали дейтін ер көңілді батыр жігіт еді деседі. Ерегіскен
жауының жылқысын қуып ала ма қалай. Өзі кім болса о болсын, əнін
айтсайшы. Жылқы алып, шаттанып, ат үстінде келе жатқанда таң ата
аспандата салатын əні көрінеді сабаздың. Бір ауызын ғана білемін
өлеңінің. Осы түннің қай уағы болды екен, отағасы. Таң əлі алыс
шығар?
— Түн ортасы болып қалды ғой. Шама қазір Барбастау мен
Ханкөлдің екі арасы.
— Барбастау мен Ханкөлдің ортасына, əй, жете қоймаған шығармыз!
— деді Хакім, аттылының сөзін əбден дəлелдету үшін.
— Дəл ортасы. Уақыт шамасы да, жер ыңғайы да Қарақыстаудың
дөңіне келгенімізді аңдатады.
— Онда Шолақ Аңқатыға таң білінбей жетеміз ғой.
— Асып та кетерміз, нарлардың жүрісін көрмейсің бе? Ертең сəскеде
Қызылүйдің өзіне жетіп бір-ақ тірелер, мына сары аяңмен,— деді
аттылы, бұрынғыдан көрі дауысын шығарыңқырап.
Хакім еңкейіңкіреп жолдың оң жаң бетін көзімен жеп жіберетіндей
қадала түсті. Əрігіректе, жол бойында қарайған үйінді сияқты бір нəрсе
көзге ілінді. Ол ішінен: «Мынау кəдімгі Қарақыстау. Белгілі нысана!..
Сол, сол!»— деді. Оның тұла бойы кенет шіміркеніп кеткендей болды.
Астымда атым мінген Шайтан қара
Жайықтан жылқы айдадым өңшең ала,
Осыдан осы жылқы бойға сіңсе,
Тағысын, тағы айтармыз, қосшы бала!..
Қалың мұртты аттылы қазақ жақындай түсіп:
— Ақырын, ақырын!— деді Хакімге жалынғандай боп. Бірақ осы
əнмен тап осы Қарақыстаудың тұсында дыбыс бермекші боп
уəделескен Хакім, дуда делебесі қозып, қызып алған əншідей-ақ
өршеленіп, өлеңнің екінші шумағын жалғастырып жіберді. Еркін
далада бөгеусіз шалқитын ер көңілді тентек əн түнгі дыбыссыз тұнық
əуені шарқ ұрып өресі көтеріле берді де:
Қай қала, мына қала, Теке қала,
Текемет тұр салдырдым теңбіл ала,
Түн жортып, таңмен салдым тентек əнді,
Жаратсаң ақ боз үйден шық та қара! —
деп көтерді. Əн айналасы əлденеше шақырым тегістікте кірпік
ілмеген жандар болса, құлағына тегіс естілетіндей болды.
7
Сырт қарауға көз тоқтатар белгісі жоқ жылмиып жатқан жалпақ
даланың түкпір-түкпірінде ел аузынан тастамайтын ескі қорғандар
мен төбелер көп. Солардың бірі «Сырым шыққан». «Сырым
шыққанның» басына көтеріліп ертеңгі кезде кең атырапқа көз
жіберсең: арқа бетті көк алқалы Жайықтың ұзын шеңбері орап жатады;
шеңбер алқабындағы тізілген селендер төменде, тап аяғың астында
жатқандай көрінеді: батыстағы үлкен қаланың мұнаралы, нар үйлері
бұлдырайды; берегіректегі Ханкөлі жасыл тостағандай иегің астында
тұрады; Барбастаудан Көпірліге асқан үлкен қара жолдың бойындағы
жүргіншілер құмырсқадай қыбырлап, кей кезде керуендері жіпке
тізген балықтай өріліп жатады; ал, қыр жақтағы тақта бел өріс үсті:
ораздының он екісі шығып жұптап-жұптап қойған балшының
тасындай, текшеленген жылқы; кейде олардың үйір-үйір шоғыры
бейне бір жасақ-жасағымен жылжыған əскердей, көзді үйіріп кетеді...
Отыз-қырық шақырым жердегі жау шебін қияда тұрып барлау үшін,
Сырым батыр осы обаны мың жігітке сүт пісірімде үйдіріпті деседі.
Əбдірахман бүгін сол обаның басында. Əліптей тартылып,
Барбастау жаққа қарап тұр. Оның көзі жол үстінде емес, жолдан көп
қашық жатқан Теректі беттегі шоғыр-шоғыр жылқыларда еді. Қазір
сол шоғырлардан бөлініп, шетке домалаған түйір тарыдай, бірден
бірге алшақтай бастаған жалғыз ноқатқа қадалды.
Күн еңкеуден төмен құлап ыстың буалдыры сейілген кез еді.
Жалғыз ноқат көзге ілінбей жылжып, аз уақыттың ішінде сынық
сүйемдей беріледі; келе-келе ол жылқы тобынан арқан бойы алшақтай
түсті. Мүмкін бұл бір қиядан арқан бойындай-ақ көрінген шағын
аралық, тай шаптырым да жер шығар!
Бұл ноқаттай қарасын аттылы адам еді. Оба басындағы, жалғыз тал
жусандай болып тұрған Əбдірахманды көріп, ол атынан түсті де,
шылбырының ұшынан жетектеп бірнеше қадам жер жүріп
көлденеңдей берді. Оның істегенін Əбдірахман да істеп жаяулап
обаның екінші шетіне барып тұрды. Бұлардың арасы ең кемі он бес
шақырым жер еді. Бірақ жазықтағы бұл екі адамның алысқа үйренген
жіті көздері бір-бірін жақсы айырды. Өйткені жалғыз аттылы қайтадан
ерге қонып күн батысқа — сонау Ханкөліне қарай көлденеңдеп шаба
жөнелді. Ол көп жерге шапты, бейнебір жер бауырлап ұшып бара
жатқан құс сияқты сырғыды. Сөйтті де ол алыстағы аттылы ілкі тұрған
жеріне қайта оралды, қадала қарағаннан көзі бұлдырай бастаған
Əбдірахманға үлкен қотандай жерді айналып шыққанға ұсады, оның
бұл оралып шабуы — бұғалық суретін салғаны еді, мұны Əбдірахман
жақсы түсінді. Аттаныс алдында алыстан атойлап шауып бұғалық
бейнесін көрсететін ежелден келе жатқан сақыра əдеті еді. Мұны
істеген сонау жалғыз аттылының Қапи екеніне Əбдірахман енді
шектенген жоқ. Үстеріне өңкей кеп-кең түйе жүн шекпен киіп, ер
қасына ілген қаруларын етегімен жасырып, қарларына құрық іліп,
елтірі бөріктерін едірейте жортқан Қапи отрядіндегі қазақ жігіттері
жылқышылар сияқты еді. Олар кеше ымырттатып қырға шығып
қонып, бүгін таңертең жылқы арасында аялдап, Барбастау аузынан
Хакімнің хабарын күткен болатын. Қазір міне, уəде бойынша Қапи
жолды қысқартып, қиырдан белгі беріп тұр еді.
Оба басынан жортып түсіп Əбдірахман төмендегі Беланға отрядті
үшке бөлгізіп, шоғырландырмай батысқа қарай жүргізді. Ымырт
жабыла Ханкөліне жетіп жолдан екі шақырымдай жердегі
Қарақыстауда бас қоспақшы болды.
Хакімнің əні Абылаевқа да ұнады... «Ақбоз үйден шық та қара... дейді,
келістіріп-ақ айтады-ау, əншілер. Мына сұрқия студенттің көрдің бе
Аязбайдың тап өзіндей шырқырауын! Бұған бір нəрсе көрініп келе
жатқан болар. Бұл сенің ақтық əнің болсын, тоқтай тұр!» — деді ол
ішінен. Сөйтті де қасында келе жатқан еңгезердей үш ірі жігіттің атқа
қолапайсыздау отырған шеткісіне:
— Анаған үніңді өшір де! Бұл қыз алдында отырып əн салатын жер
емес. Бар!— деді зекіп.
Шеткі ірі жігіт бұйрықты түсінбей қалды. Ол:
— Не дейсіз? Қыз алдында отыратын дейсіз бе?..— деп кідірістеп ат
тізгінін тежей түсті.
— Есалаң милау! Ана əнді тоқтат деймін. Марш, түйір ой жоқ,
түйедей болған неме!— деді Абылаев солдатына жекіріп.
Солдат ат басын кері бұрмай:
— Хоп, тақсыр!— деп тізгінін тежеген күйі заулап жүріп келе жатқан
артқы түйе-арбаларды тосып тұрып қалды.
Абылаев солдаттың атын да, фамилиясын да атамады. Соған
қарағанда офицер бір қатар адамының аты-жөнін жақсылап білмейтін
де сияқты. Оның себебі де бар. Орал қаласына төтенше тапсырмамен
шығарда казармадағы «əскер ойынына үйреніп жатқандардың» ішінен
он бес адамды бойына қарап тұрып өзі таңдап алған еді. Бұл
еңгезердей ірі жігіттердің оған біреуі де таныс емес-ті. Аты-жөнін
жазып берген елубасыға ол:
— Маған бұлардың аты, фамилиясы, жасы, білімі қажет емес,
көргенде адам шошырлық түйедей түрі ғана керек,— деген болатын.
Сол сырт көзге сұсты, бойлары сырықтай, екі иығына екі адам
мінгендей өңкей дəулердің бірі кəдімгі сыбызғышы Қайыпқожаның
Кəрімғалиы болатын.
Кəрімғали арба үстінде келе жатқан керуен басымен оның түйе
бағатын жас бала жігітін ғана білетін. Ал, мына əн салып келе жатқан
адамның ол түрін де, өзін де көрген жоқ, оның əніне де аса құлақ тоса
қойған жоқты?! «Бұл қайсысы əн салған? Жеті түнде əн салғандай не
бар деймін-ау!.. Сыбызғы мен домбыра болса бір сəрі. Шіркін, көкемнің
күжілдетіп отыратын сыбызғысы болса! Пай-пай-пай! Шеке тамыры
білеудей болып кетеді-ау!.. Мына сияқты түнде тартса біздің ауылға да
естілер еді күжілі»— деп ойлады ол. Хакім мен оның қасындағы
аттылы солдат деңдесе бергенде:
— Бұл қыз алдында отырып əн салатын жер емес. Мұқым,
ауыздарыңды ашпаңдар. Ашады екенсің бар ғой, мына дойырмен
жондарыңнан таспа аламын!— деді Кəрімғали, өзінің кəдімгі туғаннан
бері Хакімге таныс дүңкілдек даусымен.
Хакім үнсіз қалды. Ол аузын ашарын да, ашпасын да білмеді. «Егер
де мені таныса бұл əңгүдік Кəрімғали бүтін керуенді басына көтерер.
Бұған дыбыс бермейін», деп түйді Хакім ішінен. «Маңдайының соры
арылмаған сор қасқаның кездескен жерін қара! Егер де біздің жігіттер
тұра бас салса — алдымен оққа Кəрімғали ұшады ғой... енді қайттім?!»
Хакім ойын аяқтап үлгіре алмады, алдыңғы жақтан «тоқта!» деген ащы
айқай шықты.
Хакім селт ете түсті. Ол түнгі уақиғаның басталып қалғанын
шамалап үлгіргенше болмай винтовканың қатар шыққан қос күрсілі
қара түнді қақ жарып, мызғып қалған даланың көзін ашып
жібергендей, отты демі жарқ ете қалды; тып-тынық түнгі салқын
ауаны білдірмей тесіп өтіп алыстағы көкжиек жақты ұңғылап бара
жатқан оқтың талмалы суылы да жоғалып кетті. Алдыңғы жақта дүбір
де, дауыс та молая түсті. Төбеден түскендей тосын шыққан мылтық
даусы бірден-екіден көп көлікті қоршалап, бытырап келе жатқан
Абылаев жігіттерінің де үрейін ұшырып жіберді. Хакімнің жанында
əнге ұйып келе жатқан үлкендеу адам «Алла!» деп қалды да, пана
іздегендей арбаға тақала түсті. Мұны Хакім анық көрді.
Бірақ ол екі саржандай жердегі «ауыздарыңды ашпа...» деп бұйрық
берген Кəрімғалидың шошып кетіп, аттан ауып қалғанын байқаған жоқ
еді. Сонда да ол əрі аңқау, əрі жүрексіз Кəрімғалиды босқа өліп кете ме
деп ойлап арбадан қарғып түсті де:
— Кəрімғали, Кəрімғали! Мен Хакіммін. Түс аттан, шапшаң түс!
Əйтпесе оққа ұшасың. Бүл келген қызылдар. Керуенді қамап алды.
Шапшаң түс. Бері кел!— деп дыбыс берді.
— Не дейсің? Не дейсің? Қызылдар келіп қалды дейсің бе?..— деп
арбаға тақалған адам басын темен бұғып Хакімге үңілді. Оның даусы
сыбырлап қана шықты.
— Сен де түс аттан, отағасы! Ана жолдастарың да арбаның астына
тығылсын жан керек болса!— деп Хакім ілгері қарай жүгіріп барып
өзінен үшінші түйенің иық қайысын шаппа пышақпен орып-орып
жіберді. Қос нардан ортасындағы дара жетек сылқ етіп жерге түсіп
кетті. Нарлар оқыс тоқтап, кенет иығының жүктен босап қалғанына
таңданғандай қайырылып мойындарын арт жаққа бұрды. Бірін-бірі
омыраулай келіп килігіп, артқы арбалар да іркіліп қалды. Арбаның
қалқанына бұйдасы ілігіп, мұрындығын жұлқып қалған бір нардың наз
еткендей «ах!» деген дыбысы шықты. Тоқтаған көліктерге көздерін
тігіп жəне алдыңғы жақта не болғанын білмей үрпиіскен екі-үш қарулы
жігіттерге Хакім өзінің «Аттан түс! Əйтпесе өлесің!..» деген аузына тез
оралған сиқырлы сөзін қайталай берді. Өң мен түстей, ойламаған
жерден шыққан Хакімнің даусын естіп, сөзін жаңа ғана ұғып Кəрімғали
ері ауған атын қоя беріп арбаға ұмтылды.
— Хакім... сен қайдан келесің? Ауылдан келесің бе? Қай жерге тығыл
дейсің?..— деді Кəрімғали ентігіп.
Оның есі шығып кеткеніне Хакім таңданған жоқ. Үйткені ол ақтықараны əрең деп айыратын Кəрімғалиды екі жұманың ішінде ысылған
солдат бола қалды деп ойламаған да еді.
— Мына жерге тығыл. Бəрің де осы жерге тығылыңдар.
Мылтықтарыңды лақтырып, қылыштарыңды ағытыңдар. Əйтпесе
босқа өлесіңдер, сорлы қазақтың балалары,— деп бұйырды Хакім.
Үрейі ұшқан жігіттер Кəрімғалимен бірге арбаны баспана етті де,
Хакім бес көлік пен бес жігітті иіріп тастап өзі ілгері қарай жүгірді.
Ап дегенде Абылаев та шошып кетті. Бірақ бұл жерде қарулы қызыл
отряд кездеседі деген оның миына қонатын ұғым емес еді. Сондықтан
ол түнгі рейдіде жүрген атты казактар шығар деп, мылтық атып
тоқтатқан қарулы адамдармен салмақты түрде терезесі тең адамша
сөйлесуге кірісті.
— Сіздер кім боласыздар?— деді Абылаев ілгерірек шығып. Оған
жауап берудің орнына:
— Бастаушы офицер қайда? Бұл кімнің жүгі? — деп сұрады, бірінші
«тоқта!» деп бұйрық еткен өктем дауыс.
— Мырзалар, айқайсыз, даңғырсыз түсінісуіңізді сұраймын. Біз
бейбіт ниетпен Войско хұкіметінің Жымпиты уалаятына жіберген
азық-түлігін əкеле жатқан адамдармыз. Қағазы міне. Жолдама қағаз.
Бастап келе жатқан офицер — мен. Фамилиям Абылаев,— деді жүк
əкеле жатқан отряд бастығы.
Екі бүйірден киіп Əйтиев пен Беланның қарулы жігіттері
Абылаевты да, оның жанында келе жатқан екі адамын да қоршалай
қалып еді.
— Конвой мен офицерді тұтқындап, жүгін тінтіңдер. Егер де жүктен
қару шықса, офицердің басы алынсын. Тез, жігіттер!— деп бұйрық етті
оң қолдағы атқа етегі жайылыңқырап отырған адам.
Абылаев мұның қазақ екенін шамалағанмен, көктемнен бері соңына
түскен белгілі Əйтиев екенін білген жоқ. Ол тек «əлі де казак-орыстар
ғой» деген оймен:
— Мырза, бұл жүк қалада да, көпір басында да қаралған жүк. Сіздің