Ақ Жайық - 17

Бақытжан адвокат пен Қален учительге соға береді. Бұл екеуі де үлгі
боларлық жастар, «осылардай болсақ» деп арман етерлік жандар. Бұл
екі адамның қажы екеуін де жақсы көреді. Олардың ақылдылығына,
білімділігіне піріндей сенеді. Хакімді басында орыс мектебіне берудің
керектігін Қален айтқан болатын, ол қажыға баланың бағы біліммен
ашылатынын дəлелдеген; ақылды, парасатты, пайдасын жақсы
білетін, дүниенің тетігіне жақсы түсінетін Жүніске ол өнер-білімнің
артықшылығын көзге баттита көрсетіп дəлелдеген болатын. Ол
қажыға өмірдің тап өзінен алып:
— Біздің қазақ қойдың жүнінен қап тоқиды, оған керек жіпті
əйелдер бірнеше күн иіреді, онан кейін тоқуына ермек үстінде
əлденеше күн уақыты өтеді, сондағы істеп шығарғаны мынау,— деп ол
шөп шабатын машинаның отырғышына төрт бүктеп салған ала қапты
көрсеткен.— Ал, машинамен иіріп, машинамен бірнеше сағаттың
ішінде тоқыған фабрика шығарған зат мынау, менің үстімдегі шерсть
шалбар. Болмаса мына машинаны ала қойыңыз: шалғымен он жігіттің
үш күн шабатын жерін, бұл бір күнге жеткізбейді, қиып береді. Міне
осының бəрі білімнің, ғылымның ісі. Оқыған жастар осының бəрін
өздері істеп, өздері шығаратын болады,— деген-ді.
Мұнан басқа да Қаленмен талай нəрселерді əңгіме етті. Оның
айтқанының бəрі пайдалы, бəрі ақыл болды. Ол баласын орыс
мектебіне, Қаленнің өз қолына апарып берді. Мұнан кейін екі жыл
өткен соң ол пішен шабатын машине де сатып алған-ды. Сонан бері
Қален жаз елге келген сайын онымен жиі кездесіп, көп əңгімелесетін
болды, екеуінің арасында сөзбен айтып болмастай жақындық пайда
болды. Шаруашылық, тіршілік жөнінде де үзбей ақыл сұрайтын болды.
Учитель де бұл беделді бір беткей болса да, ақылды, жұғымды
адаммен құрметті, сыйлы түрде жақындасты, тіпті жақындығы
көршіліктен, ағайындықтан көрі достық түрге айналды. Былтыр
қаладағы қызметін тастап, елге келіп, енді елден мектеп ашып, бала
оқытам деген пікірін айтқанда, Жүніс оған күн бұрын шешіп-пішіп
қойғандай, оның ниетінің шын, адал ниет екендігін қолдап, сөз
айтпастан:
— Міне, екі баламның екеуін де сенің қолыңа бердім, ең болмаса
қажыға барса да өз жолын өзі тауып баратын болар,— деген еді.
Қажы көштей шұбаған көп ойларын таусып үлгірместен қатты
ентігіп үйге Əлібек жүгіріп кірді. Ол көпке шейін булығып сөйлей
алмай зорға дегенде:
— Ке-к-е-е-е-к-і салдат-а-ғ-е-кем-нің то-ры-а-т-ын...— деді, арғы
жағын айта алмады.
Қатты қобалжып, екі көзіне жас толып, Əлібек қылғынған адамша
отырып қалды. Бура қуғаннан кейін бір жеті сөйлей алмай, ол соңғы
кезде ғана екі сөздің басын құрап əңгімелесуге жарап қалып еді. Қазір
сөзінің басын бастады да, аяғына дейін ойын тұтас айтып шығуға əлі
келмеді. Бірақ кешікпей басынан қан ағып, бетін жуып кеткен,
үстіндегі көйлегі өрім-өрім болып Бекейдің өзі келді. Оған ілесе Тояш
кірді.
— Əжі аға, мынау старшының пірістаптан28 жаман, қасында екі
солдат бар. Қаленнің ауылынан шыға шауып, су жағасында мына
Бекеңе киліккені. Қамшы тимеген жері жоқ, бұл ел ме, жау ма? Торы
атты алып кетті. Бұл не болды? Бұл не істейміз?— деп Тояш жатқан
қажының ойқастап ол жағына бір, бұл жағына бір шықты. Қажы
орнынан тұрып, сілейіп тұрған інісіне қабағын түйе қарады. Бұрын да
көп сөйлемейтін Бекей қажының алдында мына сияқты бұрын бастан
кешпеген оқиғаны не деп айтуға білмей, мелшиіп, үндемей тұр.
— Не деп тұрсыңдар өздерің? Кім алған атты, не деп алады атты?
Қайдан шыққан жау?— деді Жүніс түнерген пішінмен бастырмалата
сөйлеп.
— Қасында Жол бар,— деп Бекей күңк ете түсті.
— Кімнің қасында?
— Солдаттардың. Біреуі қазақ-ау деймін, заузадымнан түсіп,
қазақша боқтады...
— Қол қатпадың ба?— деді Жүніс інісіне төніп,— жастығыңды ала
өлсейші көрінгеннен сөз естіп, сүмірейіп атсыз қайтқанша.
— Қолда қамшым жоқ еді, тұсаумен басқа бір тартып жіберіп едім,
екіншісі қолдап кетті, екеулеп аттан аударып тастады...— деді Бекей.
Бекейдің мына түріне дауыс салуға қажыдан ғана сескеніп шақ
тұрған Балым:
— Бас, көзің аман ба, тағы не бəле кездестірдің, жасаған?! Келін,
қайдасың?! Келін, қайдасың?! Жуындырсайшы, Шырақты. Бұл не деген
сұмдық! Тапа-тал түсте адам сабап, бұл қандай масқара?— деп зарлай
бастады.
— Шақыр Қаленді,— деді Жүніс Тояшқа.
Жамаған дамбалын шапшаңдап кие салып, соққы жеген Бекейдің бір
алдына, бір артына шыққан Əділбек есікке қарай жүгірді.
— Қайда барасың?— деді Жүніс оған қатал үнмен.
— Учительді шақырып келуге.
— Айта алмассың сен түсіндіріп.
— Көке, айтамын. Кіші көкемді солдаттар сабап, атын тартып алып
кетіпті; сізді көкем шақырып жатыр деймін,— деді Əділбек.
Жүніс үндемеді. Əкесінің үндемегені, мақұл көргені екенін Əділбек
жақсы білетін. Ол үйден шығып, Қалендікіне қарай жүгіре жөнелді.
3
Кейде өзара қырқысып, күжілдесіп, тіпті ата-атаға бөліне кетіп,
қамшыласып та алатын бұл бір старшин ел сыртқы жауға келгенде бір
ауыз бола қалатын еді. Базарда болсын, үлкен жиын тойда болсын,
жер дауы, жесір дауы əлегінен туған шатақтарда болсын Барқын
жұбын жазбай жүретін, шетке кегін жібермейтін, бір адамы басқамен
сөзге келсе қалғандары оны жақтап қолдай кететін.
Қаленді шақыртқанда Жүніс екі нəрсенің басын ашқысы келді. Бірі:
Бекейді сабап атын тартып алған басқа елдің адамы ма, болса кім —
осыны ашпақ. Соңғы елу жылдың ішінде Барқын баласының ешкімнен
таяқ жегенін Жүніс білмейді. Ауыл басына келіп бүгін қамшы үйірген
бұл қай басынғандық. Егерде хүкімет адамы болса, онда олар ел
жақсысымен ақылдасып неге іс істемейді? Бұған Қален не дер? Білімді
адам, шатаққа егеске көп бара бермейді. Əйтпесе мына адам
сабағыштардың соңынан он жігіт жіберіп, қаруын тартып алып,
арқаларының қышуын басып берсе тіпті теріс болмас еді. Мүмкін
осының бəрі Шұғылдың баласының істетіп отырғаны шығар... Соңғы
пікірге Жүніс қазығын айналған аттай орала берді. Осыншама
ауылдың ішінен менің атымды көргені, менің ініме қамшы жұмсағаны
— бір көзеуші бар ғой мұнда. Əлде сол Шұғылдың жарамсағы Жолдың
ісі ме? Жұлқысуға жарамайтын Жол ма? Бұған оның тəуекелі тұра да
қоймас...
Екі ұшты оймен отырғанда белгілі жұмсақ дауысымен соза сəлем
беріп учитель кіріп келді.
— Үй ішінің сəні де шамалы, оның үстіне мына құрақпен қобыратып
əбден берекесін алдым. Ана төрге қарай кілем үстіне шыға бер,— деді
Жүніс Қаленге.
Қаленді көргеннен-ақ Жүністің ашуы да, шым шытырық кекшіл
ойлары да жазылып жүре берді. Қален оның асқар панасы сияқты.
«Қазір ақылын айтады» деп ойлады Жүніс.
Балым кемпірмен амандасып, үй ішінің хəл-жайын сұрасты да
Қален:
— Жүке, сіз қозғалмаңыз, аузы берік адамсыз ғой,— деді орнынан
тұрып, бешбетін жамылып, басындағы тақиясын жөндеп киген
Жүніске.
«Аузы берік адамсыз ғой» деген сөзден Жүніс учительдің өзінің аузы
ашық екен деп ұқты.
— Кемпір, қымыз құй, күн ыстық... шөлдеген шығар... Учитель
аузының ашық екенін жасыра алмады, бірақ ораза адамдардың
алдында қымыз ішіп отырудан бас тартты. Берген тостағанды «ауыз
тиіп» кері қайырып берді.
— Мен сіздің неге шақырғаныңызды біліп отырмын, Жүке,— деді
Қален, қажыны сөйлеткізбей, əңгімені өзі бастап,— бүгін сəскеде
Жолмен бірге болыс кеңсесі жағынан екі адам келді; ақша, ат, жігіт
салғыртын жинап жүргендер. Қасқыр көрген күшіктей үй ішінде
құйрықтарын жымқырып отырды да, сыртқа шығып ат үстіне
мінгеннен кейін қамшы үйіріп кетті. Сіздің атыңызды əкеткен де,
Бекеңе қол көтерген де солар. Тырнадан əкім қойсаң төбеңнен қиқу
кетпес, деп қиқудың зорын бұлар əлі шығарыңқырар. Бірақ бұларға
бет-бетімен емес, бірауыздан көп болып қарсы тұрған жөн. Біреу алай,
біреу былай демей, бір сөзде тұру керек. Мен оларға өз басым салғырт
төлемеймін дедім. Қадес пен Құбайра базарға мал сатып келгенсін
төлейміз деп сылтауратты, Асан əділсіз салынған салық, кедей мен бай
бірдей тартпайды дегенді айтты. Мұның бəрі де, əрине, оларға дəлел
емес. Менімше қазір базар жоқ, базарға баруға мүмкіндік те жоқ, жұрт
болып осыны айтқан жөн. Ал, жігіт алу ерікті болсын дегенге тұру
керек. Сіз қалай дейсіз, Жүке?
— Мен қазір ана адам сабап кеткендерді айдатып алдырсам ба деп
отырмын, осы жөнінде өзіңмен ақылдасайын деп едім.
Қален ақырындап қана мұртын сипап қойды. Ол қажының бетіне
қарады да, аса «түтеп» отырмағанын байқап, күле сөйледі:
— Жүке, сіз оларды айдатып алуға да, айдатып жіберуге де
асықпаңыз. Айдатып алып, айызың қанып сөйлесерлік, жүзіне қарап
сүйсінерлік жандар емес. Алып кел, шауып келге ғана жұмсайтын, адал
еңбектен қашқан бір азғындар көрінеді. Əңгіме олардың үстінен
қарайтын, ана үлкен əкімдерде. Бөлтірік інінде көргенін істейді.
Кешікпей жаппай қасқыр аулау да басталар-ау! Сабыр етсеңіз бəрін де
көрерсіз, қанжығадағы бөлтірігін де, өңгерген бөрісін де. Атыңызға жаң
Асанды жібердім, Жолға айт: «Қажыны ренжітпесін, атын қайтарып
жіберсін»,— дедім.
Қажы жымия түсті. Оның өткір келген кішкене көздерінің
құйрығындағы жұмсақ сызықтар құлақтың алдымен төмен ойысып,
жақтың сыбдырым сақалын қуалай, бурыл мұрттың шалғысына бой
тасалағандай болды.
ЖЕТІНШІ ТАРАУ
1
Ауылдың алдыңғы жағында даланың жазға салым көктем сулары
жиналып ағып кететін ұзын сай бар-ды. Сай жаздыгүні сусыз құры,
шөпті болады да, күндіз онда қозы, бұзаулар жайылады; кешке қарай
сайдың жағасында балалар ақсүйек ойнап, түннің бір уағына дейін
асыр салып жатады. Сайдың жағасында əр жерде шоқ-шоқ болып ши
өскен. Былтырғы асирақ биік ши бұталарының түнтері көк қаудан,
құтырып өсіп келе жатқан қалың ну. Шеткерірек қашып шыққан аласа,
шағын түптерді қабығын сыдырып, басын қырқып жеп, лақтар
берекесін ала түсіпті де, ал ортадағы ірілері арасына кірген адамды
толық жасырарлық; қол ұстасып, біріне-бірі құмарта қарап, сөзден де
көрі көзбен түсініскендей, ұялшақ лебіз қатысқан Хакім мен Зағипаны
ауыл көзінен көлкештеп тұр.
Кеудесін қынай бүрген қос етекті қызыл көйлектің астынан тас
қылып таңып тастаған қыздың егіз алмасы зорға білініп тұр, тек қана
жиі-жиі терең алған дем көкіректі көтере түскенде балғын дененің
көзге ыстық сұлу бейнесі айқындала түседі, Хакім еліртпе қиял буына
балқыған тəжірибесіз, бұрала, қолға келген жас қызды қатты-қатты
сүйді де, бір минуттай қыпша белден құшақтап тұрды. Қыз рахат
шарбатына мастана қанғандай қимылсыз, үнсіз, оң қолы жігіттің
иығына оралған күйі қалды; жігіттің құштарлы қимылдарына ұялшақ
нəзік, кіршіксіз қыз құмарта сүйіп жауап бере алмады, тасқындаған
ішкі сезім əдет бөгетіне тіреліп қалды, оны бұзып-жарып кете алмады.
Ол тек қана адамға бұйығып паналаған жас қозыдай Хакімнің
талдырмаштау болса да мықты иығына бас сүйеді, болар-болмас қана
аймалағандай болды. Бірақ тулаған жүректің қызу қимылы мен ыстық
лебі аш белден жоғары сырғыған жігіт қолына дүрсілдегендей естіледі,
шарпығандай сезілді. Үлкен махаббаттың жалынды сөздерін есіттіре
айтып, ыстық лебімен шарпыта сүйіп əдеттенбеген даланың соны, əрі
балғын қызының ішкі дүниесі тегіс көрініп, жігіттің алақанында
тұрғандай болды. Оның жүрегінің соғысы, момақан жүздегі сүю
шаттығының балқыған нұры, қатты-қатты алған демнің ыстық лебі,
сүйеніш іздегендей иыққа ақырын ғана орала түскен талдырмаш
қолдың жасқаншақ қимылы — мен жаныммен, тəніммен тұтас сендік,
— деп тұр еді. Мұны жігіт бұрын да білетін, ал қазір лебізсіз
дəлелденді. Оның бойын кенет келген бөгеусіз құмарлық билеп кетті.
Арсыз, бірақ тəтті пиғыл ерікті кетіре килікті, əлдеқайда тоқтаусыз
жетеледі... Сахараның иісті, тартымды, мас етіп еліктіретін əсем гүлін
қалай иіскеп, қалай уаласа да болғандай-ды. Бірақ əлденеден
шошынғандай, қыздың сенгіш қолы жігіттің билей еркіндеген əлді
қолдарын батыл сырып, өзінен аулақтата бастады, осыны
мақұлдағандай ши арасы да сыбыр ете қалды... Сыбдыр шыққан жаққа
жалт қараған екеуіне əрі сүйкімді, əрі сұм ғана пішінді сəл жасаураған
мөп-мөлдір көздерімен кішкене көк лақ таңырқай көз тікті. Ол ұп-ұсақ
тістерімен қырқып алған ши басын жинақты түрде асыға қытырқытыр шайнап аз уақыт қарап тұрды да, «Е, білдім сырларыңды!»
деген жанша, теке əдетінше, мүйізсіз басын шайқай бұлғап қойып,
жүріп кетті. Селт ете қалған екеуі лақтың «тұра беріңдер!» дегендей
бейбітшілік ниетін қатар ұққан адамша қосыла күліп жіберді. Сай
жақтан салқын самал есті, өрден жылжып майда жел үрді, қыздың
шашын желбіретті. Жігіт оқыс қуанып кеткендей шапшаң қысып,
қызды тағы да құмарта сүйіп алды. Əбден балқып лəззəт дүниесіне
есеңгірей шомған қыз өте ақырын, өте нəзік дыбыспен:
— Сіз, неге сүйтесіз, ойлап, пішіп істейсіз бе мұны?..— дей беріп еді,
таяу жерден бір адамның тамағын қырып қалған дыбысы шықты.
— Молда бала екен ғой, мен бұл кім деп тұрсам...— деп аузын емере,
қабаған кере сөйледі Қадиша, байқамаған болып,— жарғақ келмегір
мына лақтар зытып, сайдан-сайға түсіп, өмірі таптырмайды. Күні бойы
айналаның бəрін тегіс кезіп əрең тапқаным...
Қыз қысылып қалды, жігіттің құшағынан тез шығып теріс айналып
кетті.
Қыздың көмейінде бір сөз қалып қойды, айтылмай қалды. Хакім
жалма-жан Зағипаның жүзіне жалт қарады. Күтпеген жерден келіп
қалған əйелден ұялған қыздың бидай өңді бетіне жұқалап қызыл
шырай жүгіріпті; үлкен сүйкімді мүлəйым қара көздер өзгеше
жарқырап, нұрланып кеткен; жиі-жиі алған дем ашаң кеудедегі
болмашы белестенген көкірек өрін толқыта-толқыта көтереді де, сəл
ғана жымқырылған, жұқа, мағыз еріндер лықсып келіп қалған сөзді
əдейі бөлгендей, əлі қалпына түспеген.
Хакім: «Саған не жоқ еді осы жерде?» деген пішінмен əдейі
кешеуілдеп, мəсінің қонышына еңкейіп балағын салып жатқан
Қадишаға көзін сүзе қарап қойып, қызға:
— Неге бөгелдің, бұл ұялатын кісі емес, өзіміздің жеңгей ғой, айта
бер,— деді.
Сөйтті де ойындағысын қысылмай айтсын деп, қыздан көздерін тез
бұрып алды, қолындағы бір тал бұйдайықтың бір-бірлеп жасыл
жапырақтарын сыдыра берді.
— Бəріміздің де басымызда бар, қыз күнімізде біз де ойнап
күлгенбіз... астапыралла. Олай емес, бізді де осындай жігіттер, тап осы
молда бала сияқты жігіттер талай азғырған... жоқ-ау... азғырған жоқ...
ие қарағым, ұялма.
— Ə, білдім сырыңды, мен Ақаңа айтайын сенің қыз күніңде ойнапкүлдім дегеніңді,— деп Хакім Қадишаны қалжыңдай түсіп еді. Əйел:
— Молда бала-ау, қарағым-ау, ойнай бер, күле бер. Бізді қайтесің, біз
асарымызды асап, жасарымызды жасаған адамдармыз. Заман
сендердікі,— деді.
Бірақ қыз жауап қайырмады, беті бозғыл күреңдеген күйі əйелге
ілесе лақтарды айдасып ши арасынан шықты да, бұрылып өз үйіне
қарай кетіп қалды.
Хакім оның сөзін ұға алмай қалды. «Неге сүйесіз, ойлап, пішіп
істейсіз бе мұны?»— деген сөздің шын мағынасын кейін қыздың өзінен
ғана білді.
2
Сол күннен бастап Хакім Қален учительдікіне көбірек келетін
болды. Көбірек емес, күнде-күнде, тіпті кейбір күні екі рет кіріп
шығатын болды. Сылтау көбейді. Ол бірде Қалекеңе естіген бір
хабарын тезірек жеткізу үшін барды, бірде кітап сұрап алып жəне оны
оқып «апарып беруге» асықты; бірде жолшыбай соға кетуге тура келді.
Əйтеуір не керек, жас жігіттің төбесі бойлай сол үйде көрінетін болды.
Кешікпей оның бұл үйге барғыштауын жұрт та сезе бастады. Алдымен
əйелдер арасында түрлі-түрлі өсектер құйындай жүйткіді. Қара судың
басында кір жуып жатқан абысынды Мəуім мен Қадиша кірлерін
тастай салып, білектерін сыбанған күйі, бір-біріне дəлелдей, нықтай
сөйледі. Əсіресе Қадиша аузын керіп қойып, баптап, кербездене айтты.
Оның сөзін тыңдап тұрған кісі шындығына ешбір күмəн келтірместей.
— Жеңеше-ау, əлгі молда бала учительдің қарындасын құшақтайды
да сүйеді, құшақтайды да сүйеді! Қайным-ау, ең болмаса менен
ұялсайшы десем, «сен өз жеңгемсің ғой, сенен несін ұялайын» дейді.
Осы заманның жігітімен қыздары қымсынуды қойған ғой, мұқым.
Өнерді орыстан үйренген, былтыр келгенде жұрт оның шашын
аузынан тастамап еді, биыл тапа-тал түсте құшақтасып сүйісуін
əңгімелеп тұрмыз міне, ендігі жылы екеуінің қалай үйленгенін жыр
қылармыз,— деді.
— Қойшы əрі,— деді Мəуім жұлып алғандай.— Сүйіскені несі, сүйісу
былай тұрсын өзіміздікі бетімізден өбіп те көрген жоқ. Сен де айта
білесің-ау, қаншама орыс болып кетсе де Барқынның баласы
Барқынның қызын алмас.
— Ойбай-ау, қыз алыспайтын енді не қалар дейсің?
— Қойшы əрі, соншама діннен безіп кетті дейсің бе?!
— Дін өз алдына, молда бала өз алдына. Анау күні қайнағамен
сөйлескенде естімедің бе, не дегенін. «Дін-дін деп жалмаңдаған
молдаларың да өз тамағының қамын көздейді. Дін жарлыға жəрдем
бер, қарындасқа қарас,— дейді. Кедей ағайындарына қарасып отырған
мен ешбір молда, ишан, хазіреттерді көргенім жоқ»,— деді. Қайнаға
оған дəлелді жауап қайырмады, інісінің айтқанына қол қойды. Сен
қайнағадан білгіш емессің ғой. Еркектер бəрін біледі.
— Сонда енді,— деді Мəуім ышқырын қаси түсіп,— учитель
қайнымның қарындасы қажының келіні болып келе ме, бетім-ау?! Үй
арасында үй жоқ дегендей, əрі көрші, əрі ағайынды кісілер құда құдағи,
күйеу, келін деп отыра ма бірін-бірі. Ақыр заман болды десейші. Əлігі
Əшібек-Мəшібек деген екі ағайынды адам араз болып, бірімен-бірі
соғысып, жер дүниені бүлдіріп жатыр екен дейді зарлаулық Шұбар
шешей.
Заман ақыр болғанда не болмас дейсің, Бірімен-бірі ағайынды
кісілер қыз алып, қыз да берер, бірімен-бірі жау да болар.
— Əшібек деме, жеңеше, балшыбек де,— деп жөндеп қойды Қадиша,
сыққан кірін сілкіп жіберіп, көк шөптің үстіне жайып жатып.—
Айтқаның ып-ырас, бəрі де болар. Учительдің өзі айтыпты ғой молда
балаға «көңілдерің жарасса болғаны, ешкім сендерге бөгет бола
алмайды» деп...
— Шырағым-ау, көңіл жарасса деген не сұмдық?! Көңілі жарасты
деп, əдетте жоқ нəрсені де істей бере ме? Жұрттың көзінше осы күнге
дейін байымыздың бетіне тура қарауға да ұяламыз, əлде көңіліміздің
жараспағанынан ұяламыз ба осы біз?! Қызық екен, учительдің өзі де
жастардың басын айналдырып, жоқтан өзгені үйретеді ғой деймін.
— Байымыздың бетіне тура қарауға да ұяламыз дегеннен шығадыау, ағекемнің алдында мен шай құюға да ұяламын. Əнеу күні «əлгі»
қайның кешкілікте үйде ағекем отырғанда «қатын, төсек сал!» —
дегені бар ғой, жердің тесігі болса кіріп кетер едім, екі бетім ұялғаннан
дуылдап, күйіп кете жаздады; қысылғаннан не қыларға білмей, сыртқа
шығып кеткенім бар емес пе. Ағекем кеткенсін анаған: «Ағекем
көзінше төсек сал дегенің не, ұялғаннан жерге кіріп кете жаздадым
ғой?» — десем, ол: «Сен соншама жаңа түскен келіншек пе едің?
Түскеніңе, құдайға шүкір, биыл мына жеті жыл болды. Əлде ағекең
қатын алып, қатынының қасына жатып көрмеді дейсің бе?» — деді.
Қайныңның сондай бір оғаш сөздері қалмайды ғой, түскеніме жеті жыл
болса да осы күнгінің жастарындай үлкендердің алдында талтаңдап
көргенім жоқ; құдайға шүкір, біреуден жоғары, біреуден төмен
пəленшенің келіні, пəленшенің əйелі деген атаққа ие болып келеміз.
— Қадиша-ау, осы мен бір нəрсе ойлап тұрмын,— деді Мəуім шеті
шашақты кенеп дастарңанды сығып болып, белін жазып,— сен
үйленеді дейсің мен ол қатпа қызды біздің қажы қайнағаның баласы
көңіл көтеру үшін əуре етіп жүр ғой деп ойлаймын. Мен осы өзіміздің
үйге келін болып түсер алдында көрісуге нағашымдікіне барғанда,
туған нағашы ағамның баласы басымды айналдырғаны бар емес пе...
— Қойшы əрі, жеңеше!
— Құдайға нан, өтірік болса бүгін кешті көрмейін.
Түнде қасыма келіп аймалап... о, тоба... кешіре көр... қайдағыны
айтып, мен «күнə болады» десем, ол: «Ақ некеңді қидырып өзім
аламын, үйленемін, міне жаным, міне иманым»— деп қарғанғаны... о,
тоба кешіре көр... ағекеңнің ұрын келіп, қалыңдығын ойнап, енді алып
кетуге жүрген кезі, қайдағы неке?! Құдайға күнəлі болып, бекер ант-су
ішкені; міне сол сияқты, мына біздің қайнымыз да ол қызды ермек ету
үшін айтып жүр. Құдай біледі дейін, солай...
— Сонсоң өзің не дедің? Не деп құтылдың нағашыңның ермек етуге
салған қолқасынан?— деп егжелей бастады Қадиша, момақан
абысынының ағынан жарылып жас кездегі бір сырын аузына алғаны
оған ерсі де, қызық та көрініп:
— Не дегенімді өзім де ұмытып қалыппын, құдай-ау, күнəға жаза
көрме былшыл сөздерімізді; əй Қадиша-ай, айтпайтынды айттырасыңау, əйтеуір, қайдағыны шығарып. Учительдің қарындасын қайдан
таптың, бишараның басын ауыртып, момын бала ғой, əрі жас, əрі жетім
— жеңгенің қолында тəрбиеленген қыз қай бір жетісіп қыз болады
дейсің?— деді ол Зағипаға шын іші елжіреп.
Хакім мен Зағипаның арасындағы ғашықтық жайлаудағы елге тегіс
жайылды. Əсіресе «Хакім Зағипаға үйленеді» деген сөзді жұрт
аңтарыла тыңдап, құштарлана əңгімеледі.
3
Учитель аулына құдаша келді де, бір күні ойын болды. Ымырт
жабыла алысырақтағы ауылдардан арбалы, аттылы жастар ағылды;
жақын жерден жаяулап қыз-бозбала жылжыды; қайынсіңлілерінің
шашпауын көтерген келіншектер қаптап кетті. Қас қарайғанша-ақ
есіктес тігілген екі үйдің іші-сырты бірдей толы — кішігірім қайнаған
бір базарға айналды.
Əзілді сөз, назды лебіз, ерке қалжың, сиқыр сыбыр, сылдыр шолпы,
сусыл жібек — бəрі қосылып делбелі бір тұтас гуіл...
Қысаң жерде кездесіп алыстан ғана көз қиығымен ымдасқан ынтық
жүрек жас жарандардың жүздері шайдай, асыл сырдың ұшын асыға
шығарып жатыр. Сөз кестесіне шебер кербез келіншектер көз
тіккеннің алдында, екіндіде ауыл үстімен өткен аяңшыл атты
салдарша көлбеңдейді. Көп арасына сүңгіп кетіп қайта шығып,
шабақтай жүйткіп, балалар да мəз. Жамбы ататын мергендей іргеден
жантая сығалаған кішкене Əділбектің еліктей көз тіккені Хакім;
қыздар бірінен-бірі қызғанғандай ағасына жан-жақтан көз салып, қабақ
шыта қастарын кергеніне оның төбесі шаңыраққа жеткендей, «Менің
ағамнан əдемісі де, оқымыстысы да жоқ» деп ойлайды жас бала, үй
ішіндегі жағалай отыра бастаған жастарды көзімен санап, Құдашадан
өзгесі көрген, естіген қыздар — кəдімгі Зағипа, Задалар. Əділбек есікке
таяу жерден сығалап еді, төр алдындағы Меңді құдаша оған қарсы
алдынан көрінді. Аспалы шамның жарығы дөп түскен қыздың
дөңгелек жүзіндегі үлкен меңі Əділбекке кəдімгі күнде көріп жүрген
таныс адамның меңіндей. Ол сəл ойланып қалды да: «Ə, Мəкка. Ауған
жоқ, Мəкка сияқты, сіңлісі екен ғой. Көздері де ұқсас үлкен... беті ақ
құба..» деді ішінен. Құдашаны басқаларға да тез көрсетпекші болып, ол
орнынан тұрып екінші үйдің іргесіндегі балаларға кетті.
— Əрі жүрші шырмауықша оралмай,— деп Шолпан қараңғы жерде
құшақтай алмақшы болған Аманқұлды итеріп жіберіп, өзі есікке қарай
жарыққа шығып кетті. Ол жігіттің бəрі ынтызар құдашаның алдына
кім отырар екен, кімге назар ауар екен деп сұқтанды; үйге кіріп қазан
жақтағы қыз-келіншектердің арасына тұра қалды. Алдында тұрған
Хакімді Шолпан сыртынан таныды; ақ сары желкесінің болар-болмас
шұқырындағы шиырылған бір бөлек шаш, иықты талдырмаштау
келген сұңғақ тік дене — құштарлық үшін ғана жаралғандай көрінді.
Ол Хакімді сыртынан ойнап құшақтап алғысы келді, еріксіз жылжып
жақындай түсті, бірақ əрбір қимылды, жүздегі шырайды, көздің қиығы
аңдыған, лебіз ырғағына құлақ тосқан сыншы келіншектер бөгет
болды — ол тоқталып екі көзін төмен түсірді. Мезет оқтан да ұшқыр:
«Ол оқыған... сұлу... атақты адамның баласы!.. Ал мен ше?..» деген арасы
алшақ теңеулер тағы да шаншудай қадалып өтті де, тəкəббар
менмендік ілесе ол шаншуды тарқатып жіберді. «Жас атаулы көз тіксе,
осы жайлаудағы елдің аузында сұлу Шолпан, алғыр Шолпан атансам,
бір қалаулы жан тым болмаса замандастық назын да айтпай ма? Мына
шеттен келген қисса оқитын құдаша болмаса басқасының қайсысы
тең? Жігітке дұрыстап шай да құйып бере алмайтын қара дүрсіндер...
Əлде шеке тамыры көгерген қатпа Зағипа жол бөгей ме?.. деген оның
өр ойларын Сүлеймен бөліп жіберді.
— Кəне, жол беріңдер,— деді ойын ағасы.
Ол кешеден бері жинап, бастарын қосқан жастар сауығын өзі
басқарған. Жұрт жол аша берді. Шолпан серпіле түсіп Сүлейменге
ерген Жартай мырзаға мағынасы аз жансыз пішінмен самарқаулау көз
тастады да, ал дөңгелек жүзді қызыл күрең Жартайдың тілемсек
көздері алма-кезек қысылып, езулері күлімдей қалды. Би-болыс болған
дəулетті адамның жалғызы Жартай алдына жан шықпай өскен
өркөкірек жігіт-ті. Оның тəкəббар мінезін Аманқұл бұрыннан
жаратпайтын; ал қазір ішінен қызғыштай қорып көлденең адамның
көзінен де қызғанатын «асау Шолпанға» оның жымия көз қысқанын
үйге кірген бойы көзі бірден шалып қалды.
— Қалыңдығын көрген күйеудей мəз болуын, кердеңдеген неменің,
— деді ол, Жартайға көзімен атып жібергендей қарап. Сөйтті де,
Сүлейменге бұрылды,— мынаны базарға шығарып сатайын деп
тұрсың ба?..
Аманқұлдың сөзін Жартай естісе де естімеген болды да, Сүлеймен
жаратпай қабағын түйді; есік жақтағы қыз-келіншектер өзара сыбыр
етті. Ойын иесі қонақ құданың атағына, дəулетіне қарай лайқаттап
Жартайды алдына отырғызды. Басқаларының да алдына рет-ретімен
жұптап жігіт қойып, əрі өлеңші əрі əнші Нұрымға ойын бастатты.
Албырт мінезді, думаншыл, өлеңші Нұрым есіктен адымдай кіріп
төр алдындағы құдашаға жақындай берді. Топырлай кірген жастарға
үй лық толды. Нұрым бөркін қолына алып, тамағын кенеп қойды да,
айқайлап бөркін бір бұлғап жіберіп, əндетпей желдірмелетіп кетті:
Айтайын ал айт десең, Сүлеш аға.
Өзгеден мойыны озық туған дана.
Ду көрсе арқа қозып осындайда
Жүлде алған өлеңімен Нұрым бала.
Бұл сөзді бағыш еттім құдашама,
Бүгінгі ойын-сауық тамашада.
Сен аққу қона келген біздің көлге,
Таранып сайрандай бер оңашада.
Көркіңе көз тояттап қанып болмас,
Ақ жүзді, күлім көзді жансың дара.
Сүйріктей мінсіз аппақ саусақтарың
Бал білек білезікке толған жəне.
Ақтамақ үлпілдеген көз тартады
Дегендей: маған қара, маған қара,
Ақылың, парасатың көркіңе сай,
Тең келген төрт құбылаң түгел ғана.
Кез келсін Төлегенің тілегім сол —
Заманның Жібегісің-ау-ай, Меңдібала...—
деп бір қайырып тастады.
— Уа, Нұрым, сілте!
— Құй, Нұрым, құй.
— Шаш маржаныңды, шашуға тұрарлық, құдаша...
— Дұрыс, дұрыс. Қыз Жібектің өзі, ауған жоқ. Балбілек, ақтамақ,
үлпілдеп тұр...
Қоштаған, желіккен сөздер тұс-тұстан жауды.
Құдаша орнынан тұрып əдет бойынша сауықты бастап, өзіне мақтау
сөз меңзеген ақынға жібек орамал ұсынды, оның қасында отырған
Зағипа қол созып Нұрымға жеткізді. Нұрым қоршалай тұрғандарға
айнала қарап, ілкі сазбен тағы да өлең айтты. Бұл шаттық думанның
бəріне ортақ екенін толғады, үй толы жасты тегіс мадақтады. Аздан
кейін қосылып салған қыз-келіншектердің ашық əндері түнге
қымтанған тыныш ауылдың үстін дыбысқа бөлеп, үнге еліттіргендей
болды. Үйдің іші де, тысы да мəз, əнмен аралас қалжың сөз, зілсіз
күлкі...
Қален учительдің жақын балдызы — құдаша атанған бұл
Меңдіқыздың оқыған қыз екенін, жасынан атастырған күйеуіне көңілі
толмай толқып жүргенін жұрт сыртынан естіген-ді, бұл жай
Жартайдың да құлағына шалынған болатын. Əрі сұлу, əрі оқыған
қызбен еркін сөйлесіп, билеп кете алмай ішінен тұтанып отырған
мырза іліп сөйлеп мұқату жолын іздеді. Ол сөзді қалай бастап, қалай
ұрынуға білмей бір жантайып, бір тұрып отырып Зағипамен тіл
қағысты.
— Зағипа, сен құдашаңның атын да айтпадың, сырт белгісіне қарап
жынды Нұрымша біз де Меңдібала дейміз бе?— деді.
— Жартай аға, құдашаның атын біздің ауылдың баласына шейін
біледі, егер сіз шынымен естімеген болсаңыз айтайын: аты Меңдіқыз.
Біз қалада тұрғанда ноғай мектебінде бір оқығанбыз. Нұрым ағаның:
«төрт құбылаң тең келген» дегені рас. Тауып айтты. Сіздің ол кісіні
«жынды» деуіңіз келіссіз. Жұрттың бəрі сондай əрі ойға жүйрік, əрі
ақын болып туа берсе жаман болмас еді,— деді Зағипа.
Оның сөзі үзіліп-үзіліп шықты, өзі қатты қобалжып кетті.
Жартайдың екі жағына кезек жантая бергені оған əдейі əдепсіздік
істеп, аяқ асты еткендей көрінді.
— Ұялмаған өлеңші, ерінбеген етікші деген. Əрі жүйрік... əрі ақын
дейсің... қарағым, сен де ақынды көрмеген екенсің. Ондай өлеңді
жұрттың бəрі де айтады.
— Онда сіз неге той бастамайсыз!
Жартай Зағипаға танымайтын адамша тосырқай қарады.
— Маған енді той бастап, қыз мақтайтын ел қыдырған есер бол
дегенің бе? Ондай кəсіпті ана Нұрымдарға бердік.
Меңдіқыз салмақпен ойлап сөйлейтін еді. Бірақ бас жігіт деп əкеліп
алдына қойған Жартайдың мына мінезі, отырған сиқы жұрттың шулай
қостап жарқын ықылас көрсеткен ақын Нұрымды қорлай сөйлегені
сабыр етуге бой бермеді. Мұқатудың бір жағы өзіне де келіп тиді:
«Есерлерден басқа кісі қыз мақтар ма?.. Сенің тойыңды ашқан адам
жынды» деген тура меңзеу.
— Зағипа, ағаңыздың отырысы да, сөзі де жақынды сыйлап,
жақсыны құрметтеу салтына жат адам екенін əбден аңғартты. Қалаулы
деген кісіңіз осы болса бұл кеште лəззəтті лебіз орнына «жынды»,
«есер», «етікші» деп бұзау қуған балалардың бірін-бірі балағаттап
мұқату үшін айтатын сөздерін есітетін болдық,— деді.
Меңдіқыздың бұл сөзін үй толы қыздар мен жігіттер тегіс есітті.
Олар бір-біріне иек қағысып қабақтарымен ымдасып; Жартайды қыз
өзіне тең көрмеді деп білді.
Енді жігіт жауабын сабырсыздана күткендей — тамақ кенеу,
сыбырласу, қозғалып қою жиіленді.
Салуалы жауап берудің орнына Жартай басын бұлаң еткізіп, екінші
жаққа қисайтты да, жіңішкелеу дауыспен:
— Бұл елдің жігіттерін сынап, келген жерден мін тағасың. Құдаша,
алдымен өз күйеуіңді мінсіз етсең, ақылың көп болса, жарым
жартысын соған берсең, бір кеш емес көп кештерде де жапа шекпес ең,
— деді.
Сөйтті де ол «тауып айттым» деген адамша сол жаққа насаттана көз
тастап, мойнын оңға бұрып еді, есікке таяу Шолпанмен сөйлесіп тұрған
Хакімнің түйсінген түрін көзі шалып қалды. Қасындағы əдемі
келіншекпен жарқын əзілдеспей сазарып тұрғанына қарағанда сөзге
араласып тиісуге дайын тұрған сияқты. «Ағасын жынды дегенге
намыстанып тұр ғой. Оқыдым деп бұл да ақылды болғысы келеді,
жүгенсіз Жүністің шылтиған баласы»— деді Жартай ішінен. Бірақ ол
мықтымсығанмен Нұрымнан қатты сескенуші еді. «Жынды» деген
сөзді Нұрым естісе шекіспей қалмайтыны анық. «Жындының аты
жынды, бірақ соны бекер-ақ айттым» деп опынды да, Нұрымның бұл
үйде кəміл жоқ екенін білгеннен кейін ғана көңіл жай тапты. Ол тағы
да шалқая түсті.