Ақ Жайық - 16

— Қален, сен оны қайдан естіп едің?— деп сұрады ол. Бірақ
Қаленнің жауабын күтпестен өз сұрағына өзі жауап беріп,— Орынбек
қой сол əңгімені елге жайып жүрген. Біздің елден Шұғыл, Орынбек, мен
үшеуміз болатынбыз сол жылы Байтоллаға тауап етіп қайтқан.
Əңгіменің бəрі Шұғылдың мінезінен шықты. Бұл өмірі айтқанға көнген
жан емес, бəрін керісінше істейді, сен оған Шұғыл ана нəрсені бері ала
кел десең, қайта ол сол нəрсені əрегірек апарып тастайды. Оның үстіне
тілі қандай, жыланның тілінен де улы, шағып алады. Орынбекке мен
«мынамен қостас болмаймын» дедім шыққаннан-ақ. Шұғыл да менің
мінезімді аздап білетін, тəңір жалғағыр, өзі де қосылған жоқ бізге, басқа
бір Ақберлі-Түкіштермен бір қос болып, тамақты бізден бөлек ішіп,
бөлек жатып, бөлек тұрып жүрді. Қара теңізге кемеге мініп
шығысымен-ақ
жұрттың
берекесі
қаша
бастады.
Кеменің
аунақшығанына шыдамай қағбашылар еденде тарыдай домалады.
Төсекте жата алмай, алды-артынан бірдей кетіп, сарнаған, зарлаған,
етпеттеп жатып Аллалаған бір халық, олардың ішінде сау адамның есі
шығарлық. Құдай қуат бергенде, əйтеуір құспаған жалғыз мен болдым,
басым біраз айналса да, соңынан үйреніп кетті. Көбінің басын сүйеп
демеп, орнына отырғызып, сусын ішкізіп, күтіп, жолдастық
борышымды ақтауға тырыстым. Жұрттың ішінде ең көп құсып, көп
қиналғаны Шұғыл болды, еденнен бас көтермей жер бауырлап жатып
алды. Мен аяп қасына келіп: «Пиғылың тазарса, қағбатыоллаға
жеткенше ішің бір тазаратын болды»—деп қалжыңдап, орнынан
сүйемелдеп тұрғызбақшы болып едім, жылан көздерін шаныша қадап,
бетіме қарай қалды да: «Баспашы бəдəуилердің26 қанжығасына байлап
қана жіберетін адамсың, сонда Аңқатыда бір дүлей кемір еді. Сені де
қажы дер ме екен ел», — дейді. «Ə, сен мені бəдəуилердің қанжығасына
байлағанша, мен сені Сүлейменнің27 жүзігіне жіберейін»,— деп
қапшықты ала ұмтылып едім, еденде ойбайлап жатқан Шұғылым
Орынбектің төсегінің астына кіріп кетті. Өлген адамды теңізде
қапшыққа салып, суға тастайды ғой, өзін де сүйте ме деп қапшықтан
зəресі ұшып кетсе керек.
Қажы тарауықтан кейін де қымыз ішіп, кемпірімен екеуі үйіне кеш
қайтты.
Əке-шешесімен бірге келген Хакім қарттар тарауық оқыған кезде
қыздар мен жас балалардың ақсүйек ойынына араласты. Бірақ
қыздардың ішіндегі бой жеткені Зағипа еді, ол да, Шолпан да келмеді.
«Ең болмаса екеуінің біреуі келер» деп ол қарайлай-қарайлай ауылдың
бір шетінде бозбалалармен бірге ұзақ уақыт ойнады да, зеріккен соң
кері үйге қайтып келді. Шеткі Күміс үйінің сыртына таман келгенде:
— Бұл кім, үй сыртын торуылдап жүрген?— деді ашық үнді жіңішке
əйел дауысы.
Хакім селк ете түсті, анық Шолпанның дауысы. Күмəнсіз сол. Сонда
да еңкейіп əйелге көзін салып еді, екі шелек су көтеріп, өзен жақтан
келеді екен.
— Танымай қалдың ба? Маған айтқанда суға бірге баратын едім
ғой...
Шолпанда үн жоқ, ақырын үйге қарай жылжи түсті.
— Шолпан, ақсүйек ойналық, шық...
— Кеш қой бізге ақсүйек ойнауға, есейіп кеттік.
— Кеш емес.
Шолпан тоқтамастан үйге жақындап қалды. Не айту керек? Хакімнің
ұшқыр ойы шарқ ұрып, лайықты жауап іздесе де, күтпеген тар уақытта
ауызға ештеңе ілікпеді, келіншек үнсіз, үйге еніп кетті.
Қалендікіне кіруге ыңғайсыз, уақыт өте кеш, үйге қайтуға жанды
əлдилегендей жазғы түн мен əлдеқайда жетектеген ессіз жастық желі
қоздырып, Хакім Шолпанмен тіл қатқан орында сəл уақыт тұрып
қалды да, жүресінен отырып айналаға көз жіберді. Шолпанның үйге
кіргені, шелегін жерге қойғаны, енесіне тіл қатқаны естіліп тұр. Аздан
кейін киіз есік қайтадан ашылған сияқты болды. Бірақ қаншама
қараңғыға көзін қадаса да ешбір адам бейнесі көрінбейді. «Не қылған
жан елікпейтін. Жə шығамын, жə шықпаймын деп неге жауап
қайырмады? Мүмкін емес бір хабар бермей жатып қалуы...» Үй
сыртында отырғаннан гөрі, көлденең көзге түспейтін қарасынды
қотан жақ бетке шығып, Хакім біраз аялдауға бел байлады.
Алқа-қотан қонған үйлердің бір қыдыру орталығын толтыра, отты
даланың дəнді шөбіне мейлінше тойып, өзеннің мол суын қанып ішіп,
сиырлар тырым-тырағай жатқан күйі жиі-жиі ауыр күрсініп, терең
тыныс ап, мардымсыз жəй қалыппен жатық күйіске салып жатыр.
Олардың кезек қайзалап, қайшылап қозғаған жалпақ жəне жұмсақ
ауыздарынан шұбатылып ұсақ сілекей шұбырады. Рахат күйіс
басталған. Жылқыдан өзге төрт түліктің бəрі қора төңірегінде, бəрі
күйісте. Ұсақ қаралардың кейбіреулері көздерін көмескі жұмған,
мойындарын бүйірлеріне қайыра салып, шала ұйқыда жатыр. Енді
біреулері қабырғаларын ұзын егеу тілімен біраз ысып жалап алып,
оңды-солды сұғып, танауын тазартады. Ортаға таман иірілген ақтылы
қойлар да ауыздарын шапшаң қимылдатып, ұсақ қайзап, қытыр-қытыр
күйсейді, орнынан тұрып келіп, біріне-бірі тақала жатады; бірі мойнын
жерге салып, бірі көлбеп, аяқтарын керіп рахаттанады, ал енді
біреулері кішкене ұшты айыр тұяқтарымен құлақтарының түбін
тықыр-тықыр қасып қояды. Есіне емшек түсіп кеткен жас баладай,
енесіне иегін сүйей тыныштыққа мəз боп жүрелеп жатқан жас қозы
кенет орнынан ұшып түрегеліп, құйрығын құштарлана қипаңдатып,
анасының шабын түрткілей бастайды. Мазасыз қозының мезгілсіз
қажауынан қашып тұра жөнелген саулық ышқына жүгіріп, екінші
жерге бой тасалайды; тіміскі қозы оны ол жерден де тауып алады,
бірақ: «қой, енді!» дегендей алдыңғы аяғымен тепсініп қалған енесінің
əміріне бой ұсынғандай еріксіз тынышталып, алдыңғы екі кішкентай
аяқтарын тез бүгіп қозы да қайтадан «топ» етіп жатып қалады.
Түн дүниесі тым-тырыс. Есік, түндігін жауып, түрулі іргесін түсірген
киіз үйлердің ішіндегі əңгімелер де сөнген; жылтыраған шамдардың
əлсіз қызғылт оттары да əлдеқашан жоғалған. Қырдағы ұяларынан
сусындап, салқындап қайтуға көлге саяхат шеккен үйректің ауыл
үстімен ауаны жарып, сусылдай зырлап ұшқан дыбысы естіледі де
алыстаған сайын əлсіреп, ол да жоғалып кетеді. Ауа да, жер де
тыныштықпен мүлгіп тұр. Айнала дел-сал, қыбырлаған қимыл да
білінбейді, сыбырлаған үн де шықпайды. Осы бейбарақат қалыпты
арландық делебесі қозып, əлдеқайда жетектеген зеңгібаба бұқа
бұзады, ол кенет түрегеліп, төңірегіндегі малдарды жайпай жол
ашады; бұл айбатты, шүйделі, қыртыс маңдайлы, əукесі бір құшақ,
ызғарлы пішінді табын қожасына бəрі де жапырыла жол береді: ол
өктем пысын қарсылықсыз жүргізеді, бұзау-торпақтар үдере жосиды;
шаңрақ мүйіз атан өгіздер бейуақыт шайпаған қызыл көзді өшпендіні
көргенде орындарынан ауыр денелерін жеп-жеңіл көтеріп, ышқынып
кетеді. Үрпиіскен ебедейсіз өгіздер мен алабұғадай кіжіңдеген
тайыншалардың үрейін əбден ұшыру үшін бұқа топырақты шеңгелдеп
иығынан асыра жоғары лақтырып жіберіп, қарлыққан дауыспен
күжілдеп бірер рет қылғына өкіріп жібереді де, табынын түгендеуге
екінші ауылға жөнейді.
Көп уақыт өткен сияқты болды. Бірақ мағынасыз өткізген
сағаттарға Хакім өкінген жоқ. Не қилы оқиғаға толы жан тербеткен
қаладағы қысылшаң күндерден кейін мына кең сахараның қойнында
емін-еркін тыныс алу, сонсоң тағы да магниттей тартқан қалаға қайта
қол созу — жас баланың үлкен болуға ұмтылғанындай, өте заңды
сияқтанды. Ол орнынан түрегеліп өз аулына қарай жүрді. Оның ойына
кенет Əмір түсе қалды. «Мына күйімді менің Əмір көрсе...» Біреу естіп
қалатындай, ол өзінен-өзі дыбысын шығармай сол қолымен аузын
басып, күліп бара жатты. «Ерсі жай... Бірақ бұл да өмір. Қалада клуб,
қырда ақсүйек ойыны, жасыл қиықты үйдің биік басқышы, қырда
қотан шеті...» — деді Хакім күбірлеп.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
1
Қашаған қара бие əдетінше бүгін тағы қашып, желінің басына
жоламады. Жирен байталмен соңына түскен Жұмайға ол қайыру
бермей, қырға қарай шығып кетті: енесіне арқа таңып елірген құлыны
майда шашақты, кішкене құйрығын тігіп алып, қара биенің алдында
арқан бойы құлдырап кетіп бара жатты; қаншама тебініп, үздіксіз
қамшылап ұмтылса да баланың мінген байталы биеге жетіп қайтарар
шамасы жоқ, жайылып қалған, аяқтарын дарбақтай тастап, барған
сайын қашағаннан алшақтап қалып барады.
— Бас, қамшыны, бас! Əй, əттеген-ай, өзін бір қуып жетіп жондар ма
еді! Қап, мына қорлықты-ай! Былтыр да осы істегені... Биыл қояр ма
деп едік, қою қайда, жылдан жылға үдей түседі ғой, қараталақ тигірдің
мінезі,— деп кіжінді Асан құрығын олай-бұлай сермеп.
— Желі басында тұрып қашағанды қайырған қандай оңай, жолда,
жонда, əне жуаси бастады, қазір құрығына өзі келеді. Майталманның
шешесі ақылды еді, сөзбен сойылдап-сойылдап алғаннан кейін басына
жүген тисе мысықтай болатын, бұл да шешесіне тартқан,— деп кекетті
оны қасында тұрған Құбайра.
— Əй, Құбеке-ай, сенің осы қотыр тілің қашан қалар екен. Мен
білемін ол биенің сырын, қуып жетіп жондасаң қашып, желіге
тығылады.
— Əй, бəрекелде, дұрысын айттың, бірақ соны алдымен қуып жету
керек қой, содан кейін жондайсың. Ал, қумай тұрып, жетіп қайырмай
тұрып жондар ма еді дегенің, Жалмұқан мен Сарының ақылы сияқты
ғой. Сен оны есітіп пе едің, естімесең айтайын.
— Жоқ, естігенім жоқ, бірақ не оңған əңгіме дейсің, баяғы қотыр
тілің тағы бірдемені айтуға қышып тұрған шығар.
— Дəл сенің айтқаның сияқты данышпан ақыл... Алашағын алуға
Жалмұқан мен Сарының үйіне Жайнақ барады. Уақытында алашақ алу
оңай ма? Ұрыс басы былжырама, үшеуі сөзге келеді де, қол көтере
алмаған, жасқаншақ Жалмұқан мен момын Сарыны өз үйлерінде сабапсабап Жайнақ жайына кетеді. Əңгіменің ең қызығы мынау: Жайнақ
кеткеннен кейін ағайынды екеуі үндемей біраз уақыт отырысады. Əріберіден кейін Сары отырып: «Бекер еттік, аға, ə»— дейді. Жалмұқан:
«Нені бекер еттік»,— деп сұраса, Сары: «Əттеген-ай, бекер еттік,
алдымен оны байлап алу керек еді, сонда таяқ жемес едік!» —депті.
«Сарыжан-ау, осы ақылыңды таяқ жемей тұрып неге айтпадың маған»
— дейтін көрінеді ғой ағасы. Əлі келген кісі байлатар ма тіріде,
түсіндің бе? Мына сенің ақылың да тап сол Сарының ақылындай.
— Ана, Қалекеңнің өзі шықты,— деді Асан көк атқа мініп, қолына
құрықтың сынығын алып шыққан учительді көрсетіп.
— Бар, сен тоқтат та, көк атқа мініп өзің қайырып кел биені. Үлкен
кісіге бие қуу ұят болар,— деді Құбайра Асанға.
Талай таяқ жеп, запыс болып қалған қара бие аршындай шоқытып,
қасқыр текірекпен-ақ жақындап қалған ат пен сойылды көргесін
жылқыға қарай қашып, желіге тығылды да, ұрмай-соқпай-ақ дір-дір
етіп қолға тұрды. Құбайра оның құрық салып құлынын ұстап, құлақтап
жүріп желіге байлады да, биенің өзіне өре салды.
Жұртты дүрліктіріп, жарты сағат əуре еткен бие байланып, желінің
басынан еркектер үйге қарай аяңдады. Бие қуып, құрық салып, құлын
байлап «еңбек еткен» Құбайра, Асандар күндегі əдетінше қымыз ішуге
учительдікіне кірді.
Мəкканың сапырып құйған сары қымызынан бір-бір тостағаннан
көтеріп те тастады. Қымызға малынған жирен мұртын ернімен сорып,
тостағанды қайтадан кері ысыра берді де Асан:
— Үй сыртында біреу аттан түсіп жатыр білем,— деп туырлықтың
етегін түріп жіберіп, сығалай қалды. Бірақ Асан айыра қарап,
келгендердің кім екенін отырғандарға мəлім ете алмады. Ол тек: Жол
білем, соның шекпені сияқты... Алдыңғы шинель кигендер таныс емес,
солардың қабатында артқысы...— дей бергенде, сырттағылар
аяқтарын дүбірлете басып, есіктен кіре бастады. Олардың дүрс-дүрс
етіп аттан түсіп, қас пен көздің арасындай қысқа мезетте есікті де
ашып үлгіргеніне қарағанда, өздері байламай ат тізгінін қасындағы бір
адамға ұстата салған сияқты жəне екпіндете суыт жүрген жандарға
ұсайды. Алдыңғы екеуі əскер киімді, қылыш-мылтық асынған, жалпақ
сары белдіктерінде нагандары мен оқшантайлары да бар көрінді.
Учительдің үлкен үйінің кең киіз есігі делегейлене көтерілді де, бұлар
мылтығын асынған күйі маңдайшаға да, жақтауға да ілікпестен
табалдырықтан аттап өтіп кетті. Алдыңғысы аяғын тарпаң басып
«зырас» деп үйдегілерді айран көздерімен сүзе қарады, ол қазан
жақтағы қымыз құйып отырған Мəккадан жоғарырақ жаюлы қызыл
кенеп дастарханның шетінде жастыққа бір шынтақтай қисайып
отырған етік-шалбарлы, кең ақ китель киген, жазық маңдайлы, жылы
жүзді, келбетті учительді көрді де, табалдырықтан екі-үш адым ілгері
аттаған күйі тұра қалды, бір сөз айтуға оқталғандай болды, бірақ сөзі
көмейінде тұрып қалғандай жұтқыншағы ғана қимылдап өтті, сол
қолымен шəмбіл бетіндегі сұйықтау біткен сары мұртын сипай түсті.
Оның артында келе жатқан ірілеу қара жігіт те аузы жыбыр етіп, айран
көз шəмбіл сарының иығынан бойлап, учительге көздерін қадай
қалды. «Осы екеуі үшін де, өзім үшін де мына мен сəлем беретін»
дегендей Жол старшина табалдырықтан аяғын кере аттап, көтеріңкі
дауыспен:
— Ассалаумағалайкүм?— деді.
Оның жіберіп қалған есігінің оймышты қарғашасы жақтауға сарт ете
түсті.
Дастарханның оң жақ шетінде учительге қарсы отырған Асан
орнынан ұшып түрегеліп, үйдің оң жағына қарай шегіне берді де,
Құбайра еңбектей ығысып келгендерге жол беріп, төр жақты босатты.
— Бағалайкүм ассалам,— деді Қален салмақпен.— Жоғары
шығыңыз!
Өзінің сабырлы қалпымен асықпай қарап, келгендердің қандай
жандар екенін айыра байқады да, ол қисайған жастығын əрегірек
сырып қойып, орнынан тұрып отырды. Үй иесінің келбеті, түрі,
өзгелерден бөлек, салтанатты жайы бұл келген қарулы жандарға
жуасыта əсер етті, олар екпінді басып, өктем еніп келетін əдеттерінен
жаңылып, аңтарылып қалды. Учительдің пысы басқаны соншалық,
бірер минуттай олар жə ілгері жүріп төрге аспай, жə солға бұрылып
үйдің оң жағынан орын алмай, сол тұрған жерінде қалып қойды.
Бұлардың дандайсып келіп, жасып қалған мүшкіл халін Қален де
сезген болатын. Ол ішінен философиялық пікірге келді; «Жəй
жүргенде шөбін шауып, егінін орып, малын жайғап жүретін қарапайым
шаруаның балалары. Өз қалпында жүрсе қандай əп-əсем болар еді.
Қару ұстап, форма кигенге танауларының желпілдеп, иықтарының
сіресе қалғанын қарашы! Табиғи қалпынан айрылса адам ерсі көрінеді.
Ең болмаса мылтығын дұрыс ілсейші-ау, қылышпен екеуі айқыш
келмей бірыңғай ілінген. Белбеуінің доғасы да бір бүйіріне қарай
кеткен. Ой, сорлы-ай, етігінің қоншынан шұлғауының ұшы көрініп
тұр»— деп ойлап шəмбіл сарының аяғына қарап еді, анау мұны
сезгендей тыпыршып, Мəккаға бір кезек қарап, тынышсыздана
бастады.
— Жоғары шығыңыз,— деді Қален тағы да,— старшина, сапар оң
болсын!
– Қызыл үйден келген мырзалар, жігіт алу, ат жинау бабында, біздің
жетінші ауылға шыққан екен,— деді Жол старшина, келгендерді
таныстыра, төрге шықсын дегендей рай білдіріп.
— Көріп тұрмын. Жоғары шығыңдар, жігіттер. Ім-ім... сыртта тағы
біреу бар ма? — деп Қален сырт жаққа құлағын тікті.
— Бар, ол Жағалбай ғой... Ақсақалдардың мақұл десіп тізіміне
кіргізген жігіттерінің бірі...
Шəмбіл сары ақырындап иығынан винтовкасын алды да,
ебедейсіздеу аттап оң жаққа қарай жылжыған Құбайра мен
дастарханның арасынан өтіп, төр алдындағы үстіне тең, киіз, көрпе,
жастық жиналған жүк ағашқа сүйеді; беліндегі қылышын қынабының
орта белінен ұстап ыңғайлап кері қарай ысырды, төселген
дастарханнан едəуір кейінірек малдас құрып отыра бастады. Алдыңғы
сарыдан едəуір аға, ірірек келген қара да оның істегенін істеп, иығынан
мылтығын алып, бірақ «жоғары шық, жоғары шық» — деген
Құбайраның ызбайлы сөзіне қарамай:
— Бізге осы жер де болады,— деп, Асан мен екеуінің ортасына
отырды. Бірнеше минут үй іші тып-тыныш бола қалды, бірін-бірі
күткендей үнсіз отырысты. Аздан кейін Құбайра:
— Старшина, үй ішің аман ба, ауыл жақтарың тыныштық па, мына
жерге кел,— деп Жолға өзінен жоғары орын көрсетті.
— Шүкір, аманшылық, Асан, сен де аман ба? Мəкка аман ба? Аман
тұрасыңдар ма? Қалеке, қалай, қоныс жайлы болсын! Жайлауға
жақында ғана көшті деп естіп едім. Бие байлап, қымыз ашытып та
қойғансыңдар ма?!— деп Жол шұбырта сөйлеп, үй иесімен жай сұраса
бастады.
— Шүкір, өз үй ішіңіз де аман ба? Бақтылының дені сау ма?— деді
Мəкка, қымызын сапырып отырып.
— Шүкір, шүкір.
— Қымызды мен сапырайын, сен шай қайнат,— деді де Қален
əйеліне, — ас-су ішуге уақыттарыңыз бар шығар?— деп сұрады
қонақтардан үй иесі. «Мына оспадарсыздар асқа қарамаймыз деп қояр»
— деген оймен Жол шапшаңдап:
— Тез болса, зияны жоқ, жаздың күні ұзақ, құдайға шүкір,— деді
қазан жақтағы кереуеттен төменірек кебеженің үстіңгі жағындағы
кереге басына іліп қойған тұздаған семіз қой етіне қарап. Жəне ол,
«Мына кебеженің іші де құр емес шығар» дегендей оймышты кебежеге
жіңішке құйрықты, жыпылық көздерін қадай түсті.
— Жоқ, жоқ, рахмет, біз жүретін кісіміз. Жұмыс қауырт. Қымыз ауыз
тисек болғаны. Бұл үйге бұрған мына старшина,— деп асқа
қарамайтындарын айтты да, шəмбіл сары Жолға ежірейе қарап: — Сен,
старшина, «күн ұзақ» дегенді қой. Ат деп ат, жігіт деп жігіт, ақша деп
ақша жинаған жоқсың! Мен сені...— деп əкіреңдеп қоя берді.
Басында жасып, момын отырған мына сарының бойы үйренген
сайын старшинаға жекіре бастағанына үйдегілер аң-таң боп «мына
жаманың қайтеді?» дегендей бір-біріне мəн бере қарасты. Елде
адамсып, жұртқа тамсана билік айтып, сөзге десте бермейтін
старшинаның əкіреңдеген сарыға бағынышты түрде бас иіп қалғанына
Құбайра ақырын ғана мырс етіп күліп жіберді де; «Қарашы, қарашы,
құйрығын қысқан иттей жымсиуын»,— деп сыбыр ете қалды Асанға,
ірге жаққа сіңбірген болып, қос бармағымен мұрнын тыңқ-тыңқ
еткізіп...
Бірақ Жол старшина сарыдан соншама именіп жімсиген жоқ-ты, ол:
«Мына оспадарсыздың ауызға түсіп тұрған семіз ет пен сұр қазыдан
қаққаны-ай»,— деп қынжылып еді. Ол мұрнына піскен қазының
бұрқыраған жайлы қоңыр иісі келгендей көздері қышқыл шырай берді.
Учитель ішінен тағы да: «Табиғи қалпынан айрылса, адам ерсі
көрінеді», — деп ойлады. Сөйтті де қымызды жиі-жиі сапырып жіберіп,
əйелінің əкеліп берген тостағандарына толтыра-толтыра құйды да,
соңғы келген үшеуіне қымыз ұсынды.
— Кəне, берірек отырыңыз, күн ыстық, қымыз ішіңіз, шөлдеген
шығарсыз,— деді.
Үлкен-үлкен сары тостағандарға толтырып берген қымызды үшеуі
де дем алмастан ішіп салды; учитель тостағандарын қайтадан
толтырып қойды.
— Көп уақыт болды ма бұл қызметке кіргендеріңізге?— деп сұрады
учитель,— қай жердікі едіңіздер?
— Көктемнен бері осы лауазымдамын. Бұғанаймыз,— деді сары
мұрт, бірден екі кеудесін көтере, сөзін баптай сөйлеп.
— Фамилиеңіз кім? Мен бір жерде сізді көрген сияқтымын.
Жымпитыда тұрасыз ғой шамасы?
— Былтыр базарнай болғанмын. Маймақтың баласымын. Атым
Сəрсен.
— Ім-м...— деді Қален,— білемін. Базарнай емес, базарнай үш жыл
ұдайымен Шымыр болды ғой. Анау, əлгі соның қасында жүретін жігіт
едім десейші,— деді Қален.
Маймақов үндемей қалды. Ол жалма-жан қымызды ішіп бітіруге
тырысты. Өзінің кім екенін жақсы білетін, жұрт тегіс кəдірлейтін мына
білімді учитель оған ұнамай қалған сияқты. Мұның алдында
басқаларға көрсететін «əкімдік» те, асыра айтатын «мақтан» сөздер де
пайдаға асар емес.
— Бұл жердегі бітіретін істі бітір, кəне жүрейік,— деп Маймақов
Жолға түрегел деп иегін меңзеді.
Жол амалсыз орнынан тұрып:
— Қалеке, мына азаматтар мешіт түбіндегі ауылға бара жатыр, одан
əрі тауға аспақшымыз. Үш күн ішінде тұрбаға салынған салық дайын
болсын дейді. Біз қайтып оралғанша соны реттетіп қоярсыз. Жəне əлгі
жігіт мəселесі. Байназардың Жағалбайын алып келе жатырмыз, жəймəніске түсінгеннен кейін ол өзі барамын деп еріп келеді. Ал, мына
қажының туысқаны Кəрімғалиды лайқаттап едік, соны сіз қажыға
құлақ қағыс етерсіз,— деді.
Қален аз ойланып отырды да, қысқа жауап қайырды:
— Мен өз басым салық төлемеймін. Сельский учительдің алым
тартпайтынын өздеріңіз білуге тиіссіз. Сонсын, менің жұмысым халық
ағарту ісі ғана. Ауылнайдың жанына еріп, ел аралап салғырт
жинасатын жастан мен асып та кеттім жəне бұл еріксіз салынған
алымды мен қолдамаймын да. Бастаған екенсіздер мұндай абыройсыз
істі, аяқтаңдар өздерің. Ал қажыға кісі салатын ешнəрсе жоқ, өз ісін ол
өзі жақсы білетін адам,— деді.
Бағанадан əңгімені тыңдап қана отырған, шешіліп əңгімелесуге
мына əкімдерден именгендей, сабырмен насыбай иіскеген Қадес сөзге
кірісе кетті.
— Жол, сен өзің бала екенсің ғой,— деді қатарында отырған
Құбайраға көз қысқан сияқты бір шырай білдіріп. Құбайра тамағын
кенеді.— Өзің білесің, біз момақан шаруамыз, мына сияқты өзің ертіп
келген хəкімдерді құрметпен сыйлап, мерейін үстем етіп, қошеметпен
аттандырсақ бізге онан артық не керек. Үш күн əңгіме етіп,
жақсылардың аузынан шыққан лебізін жұртқа жайып жүреміз. Ана
Əреш қызыл өгізін, мына Құбекең ала құнажынын базарға апаруға
əлдеқашан ыңғайлап қойды. Мен де алты-жеті жандық апарып сатсам
ба деп отырмын. Хүкіметтен аяйтын ешнəрсеміз жоқ, малымызды
сатамыз да береміз керек деген салығын. Осы базардан қалмай барып
қайталық, сен бізге əлгі қағазыңды беріп қойшы, мөрің өзіңде ме еді?
Құбайра оның сөзін қостай келе, бірақ аяғын екі ұшты сөзге
айналдырып жіберді.
— Рас, базарға жүруге дайындалып отырмыз, малға қағаз аламыз да
жүреміз. Үйректікөлден келген адамдар айтып отыр: қалаға атпен
бару қауіп, сұрап жатпайды, атыңды аударып алады да, қолыңа «аты
əскерге алынды» деп қағаз береді дейді. Атты алғаннан кейін ол
қағаздың қанша керегі бар шаруаға? Мəселен, мына сен, менің бөркімді
басыңа киіп алып «мə, мына қағазды ал, бөркіңді мен алдым»— десең,
сенің ол қағазың маған бөрік болар ма еді? Қалай болған күнде де
қызық əңгімелер шығып жатыр. Атпен барсақ, сонда бізге салық бір ат,
бір сиыр тұра ма?— деді.
Жол үндемей қалды. Қарулы салықшылар да жауап бермеді.
— Арғы беттегі ана Қайқаң қалай етеді бұл салықты? Əлде қара
биесін сатып төлей ме? Сатам деп алып барғанда биесін ақша бермей
текке алып кетуі де неғайбыл екен,— деп басын шайқады Асан.
— Қайқаңның өзі хəл үстінде жатыр. Оның баласын қызыл үйге
«жігітке жазса», салыққа қара биесін алса — сонда мұның аты не
болды?— деп Əреш наразы пішінмен Жолға қарады. Бірақ бұған ешкім
жауап қайтармады.
— Дүниеде салық салмайтын үкімет бар ма екен?— деп Асан іштегі
арманын айтып салды.
Маймақов атына тез мініп алды да:
— Бүрсігүні бəрі де дайын болмаса менен жақсылық күтпе,— деп
қамшысын үйірді.
2
Шалқақ туған айды көрген кəриелер: «Бұл ай ақырына таңдайларын
қағысқан еді, ақыры солай болып шықты, айдың ақырына дейін
тамылжыған ыстық болды.
Оразаның аяқ кезінде сарша тамыз да келіп жетті. Күн төбеден
аумастан ұзақ тұрып алатын мезгіл келді. Аспан ақшыл тартып,
мұнарта түседі, cap шытыр қуарып жоғалып, ебелек ұшып бітті, бетеге
бозарып, қара жусандар ақ бурыл тартты. Ауыл үсті шаңытып тозаң
буалдырына оранды; шөп-шар үгінді мен жүн-қоқырды үйіре жинап,
шиыршық атып, даланың найза құйыны ұшын көкке қадап шаншылып
тұрып алатын болды. Сəске болмай-ақ қомдары жардай болған
атандар, екі өркеші баладай жас інгендер мен бота-тайлақтар
бастарымен шыбыннан шұлғи қорғанып күл басына, шаңдақты
тақырға шұбырады. Үлкендері жастарын наздана қарпып жіберіп көк
бурыл күлді бұрқ еткізіп ошақтың нақ басына таласа шөгеді;
кебежедей бүйірлерін теңките, ұзын аяқтарын серейте созып, көлбеп
жатып алады; аунап біраз уақыт бүйірлерін ыссы күл-топыраққа
үйкелегеннен кейін бастарын қайтадан көтеріп, қайтадан көлбей
түседі.
Желінің
үйездеген
шаптарын
байлаулы
басы қос-қостан айқасқан, бестен-оннан топ-топ болып
жылқы; бөгелектен құйрығымен қорғанып, аяқтарымен
сарт-сұрт соққан биелер; ұзын желінің екі беті өріліп
қалпында сауырларының көбеген жүні қуқыл тартқан
құлындар, бастары шаң-шаң болып олар да көлбеп жатып алады,
үстіңгі шекелері мен томпайған бүйірлерін күннің ыстық көзі күйдіре
қыздырады. Қойлар да қора-қора иірілген күйі бастарын төмен тығып
теңселіп тұр, бейне бір үлкен өреге тығыз тізген құрт сияқты. Далада
бие сауып көнектерін көтеріп келе жатқан қадау-қадау қатындар мен
құлын басын ұстаған бірен-саран еркектерден бөтен тірі жан жоқ, бəрі
үйді-үйінде ауыздары берік, көлеңкеден қыл елі бастарын
шығармастан, жерге құр алаша төсетіп, соның үстінде көйлекшең
көлбейтін болды.
Жүніс қажы үйдің етек киіздерін түргізіп, ішінен түндік, есікті тас
қылып бүркеніп, өзеннен жас құрақ орғызып əкеліп, үйдің қақ
ортасына қалың етіп төсетіп, соның үстінде жалаң іш киімді,
көйлекшең, ақ жастықты шынтақтай, қырынан жатыр. Дөңгелек
келген тығыз етті денесін, толық қарнын томпиған жұп-жұмыр жұмсақ
қолдарымен сипап қойып, қарасынан ағы басым ұзын ақ бурыл
сақалын салалап əкеліп, ұшын аузына салып қояды. Үй ішіне салқын
леп берген сулы құрақтың үсті жанға жайлы рахат жай, тыстағы
тамылжыған күннің шарпып тұрған ыстығын денеге дарытатын емес.
Оның қырық күн шілдеде істейтін ежелгі амалы осы, жас құрақ
орғызып, соны төсеп жатып, берекені кетіретін ыстықты күнбе-күн
осылай ұзатып салатын-ды. Баласы Нұрым мен өзінің туған інісі
Бекейдің күніне екі рет құрақ орып əкелуі бейне парызы сияқты. Суы
сарқылып кебе бастаған құрақты күндіз де үнемі байлаулы тұратын
үлкен тор аттың алдына салады. Даланың шыбынымен қуқыл шөбінен
көрі тор атқа да көлеңкеде тұрып, күтір-күтір жейтін құрақтың салалы,
дəнді айыл жапырағы жұғымды, ол өмірде тобылғы торы өңін берген
емес, сауыры дөп-дөңгелек, жоны жұмыр, серке санды ат, жексе
делбені босаттырмайды, мінсе тізгінді тежеттіріп отырады.
Қажы мақтаншақ емес, бірақ «қажеке, дұрыс айтасыз!»— деп
басқалардың сөзін мақұлдап қостағанын, айтқанын «лəббəй» — деп тік
тұрып тыңдап, екі етпей орындағанын жақсы көреді, тіпті өзін аздап
мақтап қойғанды да жек көрмейді. Жүніс жаңа ғана төсеген сап-салқын
көк құрақтың үстінде сақалын салалап, көлбеп жатып əлдене
ойлардың бірінен соң бірі келіп шұбаған тізбектерін салмақтайды.
Оның ойы жетпейтін нəрселер көп. Əсіресе үш баласының қандай
болып шығатыны, оған айқын емес, көз алдына өте белгісіз сипатта
елестейді. «Қален сияқты көп білетін ғалым, учитель болса?.. Ана Бəкең
сияқты адвокат болса?!. Бірақ балаларды алысқа Петербурга,
Орынборға жіберіп оқытуға қазір жол жабық... Орыс өзді-өзі қырқысып
жатыр. Мына Қызыл үй үкіметі баланы қалай оқыту керек деген
мəсһəлəні ойлаған да жоқ!..— деп басын шайқайды ол. — «бұлар уəлаят
құра алмайды» деген, түбі Қаленнің айтқаны келеді» деп ойлады ол.
— Қаленнің ақылы ақыл!— деп қорытады ол ойын естіртіп.
— Ол қандай ақыл?— деп сұрады қазан жақта жіп ширатып отырган
Балым.
— Жəй, əншейін əңгіме,— дейді қажы ойын байқамай əшкерелеп
алғанына риза болмаған пішінмен.
Кемпір жіп ширатып болды да:
— Əділжан, мынаны сабақтап берші, көзің көреді ғой,— деді,
жылқының құйрық қылынан санына салып ыждағатты түрде қармақ
бауын есіп отырған балаға қолын созып.
Бала шешесінің осындай əманда «жұмыс» істеп жатқанда бөліп
жіберетін мінезіне риза болмай қабағын тыржитып, амалсыз орнынан
тұрды да, оның қасына келіп, инесін сабақтап берді.
— Балағыңды өрім-өрім еткенше, түріп жүрсең болмай ма? Жұрттың
сендей баласы киімін күтіп киеді, жыртпайды. Шеш дамбалыңды,
балағын көктеп берейін,— деді ол баласына ақыл айта сөйлеп, бірақ
зəрсіз, аналық қамқорлық үнмен.
— Қойшы, мама,— деді бала аузын бұртитып.
— Қойшысы несі? Өрім-өрім болып жүрмексің бе?.. Əкел бері, шеш!
— Жалаң бұт қалай отырамын?
— Ештеме етпейді, жамыл ана Əлібектің бешбетін...
Бала оң балағы санына дейін айрылған жəне тізесі де ыдырап
кеткен көнетоз қызыл дамбалын шеше салып, долданып, шешесіне
лақтырып жіберді.
— Ақырын, көк томырық! Сүтке түсіріп жібере жаздағанын қарашы,
бəлекеттің?!— деп кемпір қазанға қарай асып барып жерге түскен
дамбалды алып, балаға зеки сөйледі.
Бала қоңырқай сопақша беті күреңденген күйі, қасақана именбестен
абыройын ашып отырып алды да, еріксіз үзілген жұмысына қайта
кірісті, ұзын қара қылды жалаңаш жіңішке санына салып, құшырлана
ысқылап есе бастады.
Əйелі мен кіші баласының екі арасындағы бұл сияқты шағын ғана,
бірақ жиі ұшырайтын шекісті көлденеңнен көріп тыңдап жатқан қажы
əрі кеж, əрі сотқар балаға бұл жолы жекірмеді, оған тек көзінің
аласымен қарап:
— Сен аттың құйрығын жұлып жүрсің бе? Қолыңдағы ұзын қылды
қайдан алдың?— деп сұрап еді. Бала:
— Біздің аттың құйрығы емес, кеше Сүлеймен келгенде соның
байлаулы тұрған биесінің құйрығынан көрсетпей жұлып алдым,— деді
сұсты, қатал əкесінен де именбей безере жауап беріп.
Əкесінің есіне бұл баласының мұнан бірнеше жыл бұрын істеген
қылықтары түсті. Ол ашуланғанда өз дегені болмаса, айтқанға да
көнбейтін, ұрғаннан да қорқып қаймықпайтын, бермен отыр десе, ол
ерегесіп əрмен отыратын, «шалқаңнан жығылма, миыңа зақым келеді»
десе онан əрі шалқалап құлайтын-ды. Бір күні бұл əдетінен оны
бездіру үшін əдейілеп, ашуланған кезде аржағына бір тегеш быршыған
ащы айранды қоя салып, үй ішінің біреуі:
— Əділбек, сен байқа, аржағыңда айран тұр, құласаң төгесің!—
деген-ді.
Бала ерегесіп айранға шалқасынан құлаған. Сол мінезі əлі қалған
жоқ, есі кірген сайын онан да үдей түсті. Міне сол сурет көз алдына
келді де балаға да, əйелге де көрсетпей мұртының астынан күліп
жіберді. Қазір ол «үш бала қандай адам болып шығар екен?» — деген,
əрі айқын түрде көз алдына келмейтін бұлдыр да, бірақ қызғылықты
қиял елестететін əрі жүйрік ілкі ойына қайта оралды. «Хакім ақылды,
мінезі ауыр, байсалды: Əлібек өте зирек, бірақ ұшқалақ мінезді, ал
мынау — тобжар, өтті... түбі бір жағын жарып шығатын осы болады.
Үшеуі де... марқұм əкемнің айтқаны бар еді. «Жасыңда өртеніп кете
жаздадың — өлімнен қалдың, сенің өмірің ұзақ болады, дегеніңе
жетесің» деп. Ырас-ақ, дəулет те болды, əлі де бар, шүкір. Жұрт қатар
Байтоллаға бардым, абырой бар, атақ та. Балаларым өсіп адам болып
келеді. Бұның үшеуі де өлімнен қалды: Хакім суға кеткен жерінен ессізтүссіз шығарылып, бір өлімнен қалды. Мына екі жаманды анау күні
бура өлтіріп қоя жаздады. Бəлкім бұлардың өмірі ұзын, үлкен атақ,
баққа ие болар...» — деп түйді ол түйдек-түйдек ойларын, есте қалған
көне суреттерді бейнелей келіп. Қаншама ойласа да кəрі қажының ойы