Ақ Жайық - 22

Хакім көзін төмен түсіріп Шолпанның алдында үлкен күнəсі бар
адамдай, су жағасында қимылсыз тұр. Жұқа көкмауыт шалбар киіп,
балақтарын қисық табан қара етіктің қонышына салған, үстінде белін
қынап тұратын ақ кенеп көйлегі, жалаң бас, ұзын бойлы, үлкен көзді
кəдімгі сұлу Хакім, Шолпанның көзіне ол Қален учительдің үйінде тап
көлеңкеде отырғандағысындай ыстық көрініп кетті. Ол Хакімді
құшақтай сүйіп, қоштасып ең жылы, ең жақын, көкірегіне түйіп жүрген
сырлы, асыл бір сөздерін айтып қалғысы келді...
— Жігітіңе есің шығып кетті ме? Торғай арбаған жыланша бар
жаныңды сала ұйып қалыпсың ғой. Қайық есе білесің бе өзің? — деді,
тағы да əлгі қарулы жігіт жұмсақ дауыспен, Шолпанды ақ орамал
тартқан басынан төмен қарай балағын түрінген жұмыр балтылы
жалаң аяғына дейін қарап өтіп. Өткір көзді, сүйкімді Шолпанның тіптік құду денесіне қайтадан көз тастап, ол қасындағысына: — Қаршыға
ілерлік-ақ сұқсыр! Киіктің баласындай мөлдіреуін...— деп күмілжіді.
Өзі туралы айтылған сөздерге аса құлақ салмай, есі-дерті Хакіммен
сөйлеспекші болып Шолпан қайықтан жерге түсті де:
— Нешеуіңіз мінесіз, отырыңыз,— деп Хакімге жақындай түсті.—
Қайда алып бара жатыр, анау күнгі қаруын алдырғандарды сіздерден
көре ме? — деп сұрады.
Шолпанның үні өте жылы, құлаққа жүректі елжіретерліктей
мейрімді естілді. Хакім де қайыққа жақындап, Шолпанға тікелей
қарады. Бір секундтей үнсіз қалды, Шолпан ақырын ғана күрсініп
қойды...
— Сол əңгіме де бар, басқасы да бар. Бізді айдап барады, қараңғы
үйге қамамақшы...
— Шырақ, сөзді қысқарт. Қайда апаратыны, қайда қамайтыны,
жоғарғы ұлықтардың билігінде. Кəне, мін,— деді Хакімнен жасы
анағұрлым үлкен, арт жақта келе жатқан екінші қазақ солдаты.
— Неге бөгеліп тұрсыңдар, тез!— деп айқай салды арғы беттегі ақ
орамалмен бетін сүрткен.
— Бол, бол! Мін тезірек,— деп арттағы солдат Хакімді итермелей
түсті.
Хакім асықпастан етігін, шалбарын, ақ кителін шешті. Етік пен
кительді шалбардың ішіне салып, əдетінше, қайықтың кергішіне
əкеліп байлады. Шолпанның қолынан ескекті алып, іркіліп қалған
қайықтың ішіндегі суды шашты, көрер көзге өтуді кідіртіп, жайланыса
берді. Қыр жаққа бір қарап, арғы беттегі тыпыршыған бастығына бір
қарап солдаттар тықырши берді:
— Сен неменеге күйбеңдеп кеттің, бол?— деп айқайлады Хəкімге
бірінші солдат.
Арт жақтан у-шу шыға бастады. Ауылдан су басына қарай шұбырған
əйел, бала-шағалардың бастары көрінді. Дабырлаған қарттардың
дауысы естілді. Сол мезет зарлауық Дəмештің жан түршігерлік сарыны
құлаққа келді. У-шуды, зарды естіген, төрттен-бестен шұбырып келе
жатқан халықты көрген солдаттар жалма-жан қайыққа мініп алды.
«Маймаковтардың қаруын тартып алған ауыл», «бұзылған ауыл»,
«большевик ауыл» деген сөздер бұлар Жымпитыдан шығарда-ақ
құлақтарына шалынған-ды. Баста батыл қимылдап, көп сөзге келмей
Хакімді тез киіндіріп, үйден алды-артына қаратпай алып кеткенмен
қазір бұлардың үрейлері ұша бастады, Маймаковтың кебін бізге де
келтірер деген ойға келіп қалды.
— Қайықты келіншек, сен ес. Төртеуімізді көтереді ғой өзі,— деп
жасы үлкен солдат ескекті Хакімнің қолынан алып Шолпанға берді.
— Төрт кісі түгіл он адам мінсеңіз де көтереді,— деп Шолпан
қайықты ысырып жіберіп, өзі дік етіп артына мініп алды.
Шолпанның секіріп мінген екпінімен қайық қатты теңселіп кетті де,
шайқалақтап оң жақ кенересінен су құйылып кете жаздады. Екі
ернектен қос қолдап ұстап, жүресінен отырған солдаттар қайықты
онан əрі теңселтті.
— Аупірім Алла! Аупірім Алла! Ақырын!— деп жасы үлкен солдат
жалбарына қалды.
Оның үрейі ұшып кетті, екі көзі ұясынан шығып кете жаздады.
Екінші солдат қайықтың түбіндегі суға қарамастан шылп еткізіп,
құйрығын қойып отырып алды да:
— Тоба! Тоба!— деді.
— Қалай, жан тəтті ме екен?— деді Шолпан түсін суытып.
Мүшкіл халге түскен екі айдаушысының ойламаған жерден мұндай
жуасып тəубеге келе қалғанына Хакім күліп жіберді. Ол қайықтың
басында отыр еді, ана екеуі қайықтың қақ ортасында кеп-кең жерде
қалталақтап қалған. Үрейленген түрлеріне, ебдейсіз отырыстарына
қарағанда бұрын қайыққа аз мініп, суда көп болмаған адамдар сияқты.
Осы жайды білгендей Шолпан кенет екеуіне бас салуға кірісті.
«Хакімнің тырнағына тұрмайтын мына сұмырайлардың жалын
күдірейтуін көрдің бе. Құрттаған қойға байлаған кескектей ана
мойнына асынған қылышына сенеді ғой шамасы» деп ойлаған еді ол,
«Жігітіңе есің шығып кетті ме, жаныңды сала ұйып қалыпсың ғой»
дегенде:
— Тастаған кесектей су түбіне жіберемін екеуіңді де қазір. Айт, қай
жаққа апарасыңдар, елдің бас көтерген екі серкесін?— деді Шолпан
ескегін жоғары көтеріп.
Оның көзінен от шашырап кетті, түсі күрең-көгілдір тартып,
алдында отырған солдатты ескекпен соғып жіберетіндей көрінді.
Бұрын-соңғы өмірден көрген барлық ащы кегін тап осы екеуінен
алатындай, оны ешбір жан» ешбір нəрсе тоқтатып болмайтын ашу
дауылы үйіріп, билеп, аяғын жерге тигізбей көтеріп əкетті.
— Taп күні кеше өлшедім осы жердің тереңдігін — бес кісі бойы,—
деді əйел өзеннің шетін көмкерген қалың көк құрақтың деңінен бір
саржан аса беріп, ескекпен кері үйіріп, қайықты тоқтатып.— Айт
иманыңды!
— Апатай-ай, біздің не жазығымыз бар еді. Біз де айдаумен жүрген
адамбыз, алып кел деді, алып келе жатырмыз,— деді кіші солдат
жыламсырап.
Басында шала жоспарлап, бар үмітті Нұрым мен Асан, Тояштарға
артқан Хакім құтылу жолының өзінен-өзі келіп қалғанын жаңа ғана
ұқты. Ол Шолпанға елжіреп қарады, елжіреген жоқ, — əйелдің
тапқырлық, ерлік, қайраттылық қасиеттеріне сүйсіне, қуана, таңдана
қарады.
— Таста, қаруыңды суға!
Орнынан түрегеліп, Шолпан жақын отырған солдаттың басына
ескегін төндіре түсті. Қайық селт ете қалды. Естері шығып кеткен екеуі
асынған қылыштарын мойындарынан сыпыра бастады...
3
Шұғылдың қоңсысы көп, оның ішінде Бақы тонның ішкі бауындай
еді. Көбінесе ол қажының делбесін ұстап, қасында жүреді, үйге
келгенде малға да бас-көз болыңқырайтын сол.
Ертеңгі шайды ішіп бола бергенде ол қолында иə жүгені, иə құрығы
бар, қажыға кіріп қайда баратынын мəлім ететін.
Күндегі əдетінше ол бүгін де кіріп келіп, оң жақ босағада жүресінен
отыра кетті де:
— Қажеке, саяқтар көрінбейді, мен бүгін соны көздеп қайтамын,—
деп қажының жауабын күтіп құлағын қалқандай тосты.
— Қашаннан жоқ? — деді Шұқыл шыны аяқ көтерген қолын аузына,
жеткізбей тоқтатып.
— Лəббəй? Екі күннен бері сізбен бірге жүріп атқа міне алмағаным,
өзім үйден шықсам көз салатын біреу жоқ. Таң білінбей тұрып
Шортанбай ағашының түбіне дейін барып қайттым, ол жақта жоқ, енді
қыр жақты аралаймын...
— Қашаннан бері жоқ, қыр құлақ, су ми?
— Лəббəй? Біздің аттар алысқа ұзамайды, ана Нəбидің
қыршаңқылары қосылса шыбындап, ойдан-қырға жетектейді, анау
күні де Кең Түбектен тапқанмын,— деді Бақы.
— Ана тебінгідей болған құлағыңды Жолға, Жолдың шұнақ құлағын
саған қондырса жердің астындағының бəрін естіп-біліп тұрар едің. Қыр
құлақ, су ми мен саяқ қашаннан бері жоқ, ана əлгі Жолдың қасындағы
сатпақ текелер мініп кетпесін деп сұрап тұрмын,— деді Шұғыл шыны
аяғын енді жерге қойып, шыдай алмай көзін басқа жаққа аударған
Бақыға тесіле қарап.
— Оларға біздің саяқты міну қайда? Өздерін аттан аударып алып,
жаяу айдап қоя беріпті біздің Тояш пен Нұрым,— деді Бақы.
Шұғылдың түсі бұзылып кетті. Оның ашуына мықтап тиген
Маймаковтарды жаяу қуып жіберген Тояш пен Нұрымның қылығы ма,
əлде үшті-күйді жоқ болып кеткен саяқтар ма — мұны Бақы айыра
алған жоқ, ол тек Шұғылдың жіберіп қалған кішкене шекер тоқпағынан
басын қорғап, бұғып қалды. Шекер тоқпақ Бақының басынан асып
сағанаққа сарт ете түсті.
— Ертеңге дейін саяқты тауып əкелмесең қатын-балаңды ана
мықты Жүніс туысқаныңа көшіріп жіберемін, сол асырасын,— деді
Шұғыл тағы да айналасын қарманып, нəрсе іздеп.
— Қажы-ау, саған не болған, дастарқан үстінде,— деп Айтөліш
орнынан тұра келіп, шекер тоқпаққа қарай жүрді.
Кемпірдің тасасымен құтылып кетейін деген кісіше Бақы
шапшаңдап үйден шықты. Екі иығы төмен түсіп, өз үйіне кіріп
келгенде:
— Сенің неге түсің бұзылып кетті, тағы да, қажы...— деп Бақының
əйелі сөзін тауыспай көзіне жас алды.
Ерінің атқа мініп жылқы қарауға шығатынын күні бұрын білген
əйел, шала ұйыған жылы айран беріп жатып:
— Өзіңде де бар, жоқ жерден шаруасынып сол жау айдағыр саяқты
несіне айта қойдың. Туған баласын да күніне бес рет қуып шығатын
шалдың мінезін білмейсің бе? Естімейтін жерде сөз естисің, не бары
өзіңнен,— деп орынды ілік қойды.
— Еркектің жұмысына, қатын, сен кіріспе. Мен жоқта сен ана
балаларға көз бол. Шаруаға мен көз салмасам ұстағанның қолында,
тістегеннің аузында кетпей ме, жастан тырнақтап жиған мал,— деді
Бақы айран жұққан мұртын астыңғы ерінімен жымқыра сорып.
Сөйтіп түнімен ұйықтамай, ала таңнан саяқ іздеп, ойды кезіп келген
Бақы торы шолақ атқа мініп, қарына құрығын іліп, сəске түс кезінде
енді қырға шығып кетті.
Торы шолақтың үстінде Шұғылша шіреніп, шалқая аяңдатқан
Бақыны алыстан таныған Аманқұл бурыл байталды шипаң еткізіп бір
қамшылап жіберді де, cap желіспен жетіп келіп:
— Ассалаумағалайкум, Бақы аға,— деді аузын толтырып.
Алыста жатқан сонау көз ұшындағы үйірлерді, берегіректегі
шашылып
жайылған
жылқыларды
жинастырып
жүрген
жылқышыларға көздерін сықсита қарап, бір шолып өтті де, сəлем
берген жігітке бұрылып Бақы:
— Мағалайкум ассалам. Жылқыларың қалай, ит-құстан аман ба?—
деп сұрады.
Осы жылқының бəрі өзінікіндей-ақ Бақының қожайынсып
қайдағыны сұрайтынын Аманқұл жақсы білетін. «Шұғыл малының
жартысын бөліп беретіндей, оң көзі бола қалуын» деп ойлады да ол:
— Құдайға шүкір, Бақы аға, өзіңіздің айтқаныңыздай, ұзақ түнге
кірпік қақпай күзетіп шығамыз, жатқан құлынның жалына шоғайна да
жабысқан жоқ,— деді.
— Құлындарды айғыр шайнап тастаған жоқ па? Ана құла айғыр
үйірге жас түскен, қызғаншақ, қоримын деп жүріп, қиып салмасын.
— Жоқ, жоқ, Бақы аға, құланың үйірін бір көш жер бөлек ұстаймыз,
— деп Аманқұл тамағын кенеп қойды.
Екі жылқышының күндізгі ермегінің үлкені айғыр таластыру
болатын. Құла үйірге жаңа түскен алғыр дөнен, үйірін шашау
шығармайтын, қызғаншақ айғыр. Маңына жуып кеткен айғырмен бір
шайқаспай қалмайтын, көбінің үйірін тартып алатын жирен қасқаға
төтеп берген сол жас құла еді. Жылқышылар құланың үйірін жирен
қасқаға маңдастырса болғаны — екі айғыр айқаса түседі, желке мен
сауырға тіс дарытпай тірсектен шаншылып шапаласып тұрғаны.
Жеңісе алмай əбден қызыл шеке болған айғырлар үйірлерін əр жақа
қуып, шашау шыққан талай құлынды шайнап, талай тайды сауырлап
тастайтын-ды. Бірақ көп жылқының ішінде мұны байқап жатқан ешкім
жоқ, тек əлдеқалай Бақы бір рет енесін емуге шамасы келмей басын
төмен салып қалжырап тұрған бір құлынды көріп қалған-ды. «Мынаған
не болды?» деген Бақыға Аманқұл: «Ана арғымақ құла үйірін қызғанып,
оңаша жаққа қуады да шетке шыққан тай-құлынды тістеп тастайды.
Соның аузы тиген, жас ет ертең-ақ бітіп кетеді» деген. Содан бері Бақы
«құла айғыр қызғаншақ, құлын шайнап тастамасын» деп жылқыға
келген сайын ескерте кететін.
Бүгін де сол өзінің төл сөзіндей болып кеткен, үйреншікті сауалын
беріп Бақы самарқаулау түрде мұртын сипап қойды. Бақының бүгін
түсі сынық, сөз құрасы шабандау сияқты. Ол əдетінше мұртын сипай
түседі, бірақ бұрынғыдай екпінді емес, солбырлау сөйлейді.
— Бақы аға, өңіңіз сынық, сырқат емессіз бе?— деді Аманқұл,
Бақының кір-кір киіз қалпағынан бастап, ескі түйе жүн шекпені мен
сірісінен басқан кебіс-мəсісіне дейін мұқияттап қарап өтіп.
Маңдайдан көлденең түскен ұзын үлкен ажымдар тереңдеп кеткен
сияқты да, мұрынға қарай тік құлаған ұсақ ажымдар əлдеқайда
молайып қалған. Бұлар қабақты кіржитіңкіреп, тарлау маңдайды
тарайтыңқырап тастағандай. Ұзын, арықша жақтар солыңқы, үлкен
құлақтың сырғалықтары бозарып солпиып тұр. Аманқұлға оның
бұрынғы кеп-кең иықтары да түсіңкілеу тəрізді. Бір кезде Бақы күреске
түсіп те жүрді. Пəлендей палуан болмағанымен бір елден шығып
күрескенінде бір топ палуандардың аяқ-жағын ала, жетінші-сегізінші
болып күресіп, бірде жығып, бірде жығылып та жүретін. Орта қатар
палуан болуға лайық дене де бар. Бойы ортадан биік, балтырлы
болмаса да, топшылы ғана адам. Сирек жирен мұрт, сыдыра шыққан
сарғыш түсті сақал оның кішірек көзді, таңқылау мұрынды
тотыққандау жүзіне ақ сары пішін беріп тұр.
— Жоқ, сырқат емеспін, қымызды көбірек іштім бе, азырақ басым
ауырып тұр,— деді ол жылы шырайлы үнмен, түнімен ат іздегенін
жасырып.
Қолына қымыз сирек тиетінін, оның жылы айран ішіп қана
шыққанын шамалаған Аманқұл:
— Қымыздікі болса ештеме етпес, аздап қимылдасаңыз қазір-ақ
тарқап кетеді, кəне жарысамыз ба, Бақы аға?— деп атының тізгінін
тежей, тақымдарын қысып, шабуға ыңғайлана түсті, байтал тақым
қысқанға жауап бергендей құйрықты шипап қалды.
— Сен бала, елірген екенсің ішің пысып, жас күнімізде біз де солай
ететінбіз, бірақ біз жарыстан көрі аударыспақ ойнағанды тəуірірек
көретін едік.
— Аударыспақ ойнауға да болады, бірақ мына байталдың арқасы
кеткен, жаңа ғана терлігінің астына қыл салып, қайта ерттеп міндім,—
деп Аманқұл жылмаң қақты. Екеуі əңгімемен аттарын шалдыра
аяңдатып, жылқының екінші шетінде жүрген Қарымсаққа қарай жүрді.
— Біздің саяқ көрінбейді, екі-үш күн Шүкеңнің жанында боламын
деп аттарға қарауға да қол тимеді. Сендердің көздеріңе түскен жоқ па?
— деп сұрады Бақы.
— Жоқ, Бақы аға. Солдат дей ме, милица дей ме толып жүрген
көрінеді. Кеше Қайролланың жылқышысын көріп едім сол айтты. О да
саяқ іздеп жүр. Сондай салдат-палдаттың қолына түсіп кетіп жүрмесе.
— Солдат келсе жылқының маңына жуытпаңдар, олар бізден ат ала
алмайды,— деп мықтылық айтты Бақы. Аманқұл оған:
— Жуытпауын жуытпасбыз, бірақ олардың мылтығы бар ғой атып
тастап жүрмесе?— деген күдікті қауыптың шет-жағасын көрсетіп
қойды.
— Айтта ат шабысы бола қалса қосармыз, қасқа айғырды бір жеті
таң асырарсың деп еді Нұрыш, маған соны ұстасып жіберіңдер,— деп
Бақы жылқыны жидырды..
Аманқұл жылқыны төңкере қайырып, Қарымсақтың тұсаулы көк
биесінің үстіне қарай айдады. Торыны тебініп қойып желі басын
көрмеген жұмыр торы төбел биелерді маңға келтіре алмай Бақы
жекірді; елегізіп шөкенің түбінен үріккен бойдақ жылқылар
құрықшының оң жағын ала жосып өтіп жатты; құйрық-жалын тігіп
алған тай-құлындар шұрқырап шауып, бой берерлік емес, үйірдің
ұйтқысы — қарны жер сызып салмақпен жортқан қос қара биені
мойындай қайырып, құлағын жымитқан күйі жалын жерге төсей
жирен қасқа айғыр келеді. Омыраулы, ұзын бел, жалмаңды жануар
ауаны желдей есіп тасасында құрықшы тұрған көк биеге құрық бойы
төніп келіп қалды да, басын көтеріп алды, жалт бұрылып үлгіргенше
оның кішкене басына Қарымсақтың бұғалығы түсіп те кетті. Аяғымен
жер тірей, арқан шетін белге салып шіренген құрықшыны он сажендей
жерге жеп-жеңіл сүйреп, тырнауышша тырылдатты да, айғыр тұра
қалды.
Ол асаулықпен емес əсемдікпен сүйреген сияқты, қаздаң етіп тік
тұрып, арқанды саумалап жақындаған Қарымсаққа танитындай
анықтап бір қарады да, жүгендеп, ер салып, Бақы мініп алғанша селт
етпеді. Ол тек жылқыдан мүшелік жер шыққаннан кейін ауыздығын
төмен басып, жер сүзе үйірге тартпақшы болып еді, бірақ үстіндегі
иесінің тақымды жəне қолы қатты екенін біліп, жөндем жүріспен жерді
жеміре басты.
— Па, шіркін, кешке таман ауылдың қыр жағымен күжбеңдей
оқырантып естіріп өтер ме еді,— деді Аманқұл, торы шолақтың үстінде
Бақыша шіреніп.
Жирен қасқа үйірімен қоштасқандай, екі рет жуан кісінеп, аяғын
лекіте-лекіте қайырып жіберді. Жұмыр торы төбел биелер
таңырқағандай ілгері аттай түсіп, құлақтарын тіге қарасты.
Жирен қасқа айғырды билете аяңдатып тоғай-тоғайға көз жіберіп,
қыстау-қыстауды қарап, саяқ іздеп келе жатқан Бақы Жүніс
қыстауының көлеңкесінде тұрған бейсеуіт жылқыны көріп, қуанып
кетті. Ол алақанын күнге көлкештей тағы да бір қарап алып, ат үстінде
шірене түсті. «Біздің аттар сияқты емес пе қалай? Бірақ арғы жағында
қорада тұрған шығар» деп үміттенді ол. Үйірден ұстап мінген қасқа
айғыр жылқыны көріп кісінеп-кісінеп жіберді де, көлеңкеде
отырғандар мойындарын созып аттылы жаққа қарады.
— Мынау, белкүллі Шұғылдың қасқа айғыры...
— Бақы шығар саяғын іздеп келе жатқан, Шұғылдың аттарын
солдаттар ұстап мінді деген жоқсың ба?!— деді Нұрым.
— Бақы екен,— деді Сүлеймен қасқа айғырдан көзін алмай қарап.—
Аруағы бар антұрғанның, алдына ат шықса иə мерт болады, иə
айдалаға ағып қарақшыдан басқа жаққа кетеді. Айтқа дейін таң
асырайын деп жүр ғой шамасы. Жел құрсақ айғыр, жаратпасаң да
алады бұл бəйгені.
Келіп, аттан түсіп, көлеңкеге айғырын байлап, жайланысып отыра
бастаған Бақыға Бекей мен Нұрым салқындау сəлем беріп, самарқау
амандасты. Сүлеймен хал-жай сұрасты.
Нұрымның екі көзі ауылда еді. Ол өз үйіне барып, бірер тостаған
қымыз ішкендей уақыт айналып қайта шыққан, жылжып жар жағасына
келіп төмен ойға түсіп кеткен көз ұшындағы адамдардың кішкене
суреттерін көзі ауырғанша қадала қарап, бірақ олардың неше адам
барып, неше адам болып қайтқанын айыра алмай отырған. Бір мезгіл
ауылдан шұбырған əйел-еркектерді ол анық айырды, қылтиған
балалардың да пішіндерін байқады. Олар да келіп, төмен түсіп,
ауылдан тағы да адамдар шықты... Бір мезгіл ыстық ауада алыстан
атылған мылтықтың əлсіз дауысы естілді. Отырғандар да мылтық
дауысына құлақтарын түре қалды.
— Асан ба мынау үйрек атып жүрген, соның қара мылтығының
дауысы ғой,— деді Бақы сол екеніне əбден көзі жеткен адамша.
Нұрым орнынан түрегелді, мылтық дауысы екінші рет шықты.
— Мен барамын, мынау тегін атыс емес. Інге тығылған сары
шұнақтай болып біз мұнда отырғанда, ана атаңа нəлеттер Хакімге
бірдеме істеп қоюлары мүмкін.
Нұрымның дауысы дірілдеп шықты, қолтығына қысқан шекпенінің
арасын қолымен уыстай қысып, алтыатардың бар жоғын байқады.
Бақы аң-таң болып Сүлейменге қарады.
— Қаладан бес-алты солдат келіп, Қалекеңді ұстап кетті, белкүллі,
қырсыққа айналды бұл істің түбі. Мынау мылтық атқандар Хакімді
ұстауға кеткендер. Айтқандай, Бақы аға, сіздердің саяқтарыңыз мұнда
қайдан келген, əлгі солдаттар бір аттарыңызды арбаға жегіп, біреуін
мініп кетті,— деді Сүлеймен оған.
— Не дейді?!— деп Бақы орнынан ұшып түре келді.— Ол қандай
солдаттар біздің атты мінетін?!
— Шұғылдың аттарына қара талақ тисін, бірі қалмай жау қолында
кетсін. Атты айтады ғой, жұрт басын уайым қылып жатқанда,— деді
Нұрым түтеніп.
Ол қасқа айғырға қарай ұмтыла түсіп еді, Бақы тізгінге жармаса
кетті.
— Қайда ол солдат, көрсетші менің көзіме, ат мінгенді көрсетейін
мен оған. Шұғылдың, Ехластың, біздің атқа тиетін қайдан шыққан
мықты ол. Жердің тесігіне кіріп кетсе де мен оны қазір...
— Айғырды маған беріңіз...
— Жоқ, жоқ, Нұрым. Мен қазір оларды баудай түсірейін. Көрсетейін,
мен көрімді,— деп Бақы əуліге түсті.
Ол айғырдың шылбырын шешіп шапшаңдап оның үстіне мініп те
алды.
Асан Қаленді алып кеткеннен кейін əрі-сəрі болып, бір жағы бой
тасалай, бір жағы не істеуге білмей қыстау төңірегінде күйбіңдеп
жүрген, Ол өзен жағасындағылар мылтық атқаннан кейін шыдай
алмай, көң арасына тыққан мылтығын суырып алып, атқа жайдақ мініп
Нұрымға қарай шапты. Мұны көріп орақтарын тастай беріп Əреш пен
Тояш, Құбайралар жүгірді.
— Не істейміз, бұл қалай болды?— деген Асанға, Сүйлеймен:
— Өзен жағасында не болып жатқанын білу керек,— деді.
— Мен барамын, Асеке, маған биеңізді беріңіз. Сіздер ана біздің
аттарды айдап əкеліп ұстап мініңіздер,— деді.
Бұлар маслихаттасып үлгірмей-ақ Аңқаты жақтағы Бəшекең көлінің
қырқасынан жүгіріп шығып, көйлегі желге делегейлене жүгірген
баланың бір хабар əкеле жатқанын сезіп жəке бір жүгіріп, бір аяңдап
қалжырап қалғанын көріп, Нұрым оған қарсы шапты.
— Хакім ағамды қару асынған екі солдат келіп ұстап əкетті, маған
«Нұр ағама жүгір, пішеншілерге тегіс хабарласын, су басына жетсін»,—
деді... Су басында тағы екі солдат тұр. Мен тоқтамай жүгіріп келдім,—
деді Əділбек.
Баланың екі беті қара қошқылданып кетіпті, аса ентікпейді, бірақ екі
саны талып қалған, аяғын тұсап қойған адамша адымын зорға жазады.
Нұрым кері бұрылып келіп, көлеңкедегі хабар күтіп тұрғандарға:
— Хакімді ұстап алып кетіпті үйден. Бізге су басына тез жетсін
депті. Кəне менің соңыма еретін қайсың барсың, Асеке, мылтық қайда,
маған беріңіз,— деді.
— Сен мылтықты қой. Мылтық жұмсайтын реті болса Асанның өзі
жұмсар, сенен көрі ол ептірек те, мергенірек те. Аптығып, сасып,
жалғыз-жалғыз шабудың керегі жоқ. Сүлеймен, сен сонау орақшыларға
хабар бер, бірі қалмай келетін болсын. Қарасынды көбейтіңкіреп
барайық. Көп қорқытады, терең батырады деген, жиырма шақты адам
болсақ, өздері де сескенер, су басында не бары төрт кісі ғой, солай ма?
— деді Құбайра.
— Біз топ жинап найқалып жүргенше олар аларын алып, істерін
істеп, кетіп те үлгірер. Құбеке, несіне қорқып тұрсыз, құдай берген
жанды құдай алар. Кəне, жүріңіз,— деді Нұрым шыдай алмай, ат
үстінде ойқастап.
— Əскер ісіне жетік қарулы төрт кісіге құр қолмен бес-алты адам
төтеп бере алмаспыз, Нұрым, сен қызба. Құбекең дұрыс айтады.
Сүлеймен, сен шап, жұртты жина,— деп Асан, сай бойында жасаңда
жайылып жатқан машинаға жегетін, шөмеле тартатын аттарға жүрді.
Кешікпей, жеті-сегіз атты болып бұлар өзен басына қарай
қозғалғанда он шақты адаммен көлденеңдеп Сүлеймен де Аңқатыға
қарай шоқытты, Аттылардың соңынан шөп жинауға келген ересек
балалар мен əйелдер де бір топ болып суға ағылды.
Қайық үстіндегілердің ниетін анық білмесе де қимылдарына,
дауыстарына қарап көңілі қара қашқан Абылаев арғы бетте тұрып:
— Əй, сендер неменеге тоқтап қалдыңдар, есіңдер, тезірек!— деп
айқай салды.
Бастығының даусына арқа таңып, қылыштарын мойындарынан
сыпыра бастаған екі солдат күйбеңдеп:
— Бұл үшін сендерге жақсы болмайды. Екеуіңнің де жазаңды береді,
— деп үнін шығара бастады.
— Қарсыласса қайықты аудар, Шолпан. Жазаны соңынан көріп
алдық, — деп Хакім өзіне таяу көсіліп отырған солдаттардың
қылышын жалма-жан жұлып алды да, суға тастап жіберді.
Асты қара тұңғиық қайық қалт етсе су түбіне тастай батарлық.
Бұрын суда жүзбек түгіл қайықпен де бұл сияқты əрі енді, əрі терең
өзеннен көп өтіп үйренбеген қыр адамдары қайық үстінде қару ете
алмады; балаша бұғып, суға да тіке қарай алмай, бейне асыранды
көжектей қорбаңдады.
Жүз қадамдай жерден сөйлеген сөздерін жақсылап ести алмаса да,
Абылаев Хакімнің солдаттарға бас салғанын анық көрді; ол жалма-жан
наганын қабынан суырып алып, жоғары қарай басып қалды. Мылтық
даусы таңқ етті де, күндізгі күңгірт дауысты шолақ жаңғырық жарға
мардымсыз соғып, шыңылдап кетті. Шет жағы айыл қоғаның ит
мұрыны өткісіз жынысымен араласқан шығанақтағы қалың құрақтың
арасына бір кіріп, бір шығып жүрген екі қасқалдақ қанаттарымен су
сабалай үрке жөнелді, бір көрінім жер өзен бетін бораздалай ұшып
барып, олар жалп етіп отыра қалды, алыстағы қыл мойын үрпек бас
сүңгуір тоңқаң етіп сүңгіп кетті де, ұзақ уақыт су астынан шықпай
қойды. Қырдан ойға түскен, су жағасына төнген əйел-бала, шалкемпірлер кері қарай жапырыла ығысты, «тобалаған» үндер естілді,
зарлауық кемпірдің сарыны су басындағылардың құлағына шалынды...
— Өздерің ескексіз қоя бер! Ырғы, Шолпан!— деп Хакім қайықтан
қарғып кетті де, ішін тарта ауаны мықтап бір жұтып, кейінгі жақтағы
биік құрақтың жасыл жұрынына қарай сүңгіп жоқ болды.
Секірген адамның екпінімен қайық өзеннің ортасына қарай ығысты.
Шолпан ескегін суға лақтырып жіберді, өзі ақырындап сырғып қана
түсті де, қайықтың ернеуінен ұстап тұрып арғы жақтағы мылтық атқан
офицерге:
— Адамдарыңыз міне, аман-есен, аласымыз да, бересіміз де жоқ, —
деп айқайлап қайықты итеріп жіберді.
Сөйтті де, өзі ерекше бойын жазып алды да сүңгуір үйректей су
бетіне жеп-жеңіл көтеріле түсіп, Хакім кеткен жаққа қарай бұл да
сүңгіп кетті.
Не істерін білмей Абылаев аласұрып, мосылап қойған үш
винтовканың біреуін алып жіберді де, қатарынан аспанға екі рет атты.
Ұстап əкеле жатқан студенттен айрылып қалғанын, өздерінің қайық
үстінде, қол-аяғын буып қойған адамша дəрменсіз отырғанын көріп, ол
солдаттарын балағаттады.
— Атаңа нəлеттер, көтер бастарыңды, əйтпесе екеуіңді де атып
кетемін,— деп ақырды.— Бермен қарай ес, қос қолдап ес!
Жарты сағаттай əуреленіп, жағаға, аяқтары əрең іліккен
солдаттарын команда беріп арттарына мінгізді де, Абылаев тізгінді
кері бұрды. Арғы жақтағы құраң тасасына жасырынған Хакімді енді
қайтып қолға түсіре алмайтынын ол жақсы білген сияқты, Жағадан
шыға бергенде көл қойнынан шығып қаптап келе жатқан аттылы-жаяу
адамдар оған самаладай бола қалды. Ол шошып кетті. Құлан топ
адамдардың алды атпен шоқытып жақындап келіп те қалған, бірекеуінің қолында мылтық та бар ма қалай, көбі сойыл ұстаған, ал
қаптаған жаяулар орақ, айыр көтерген. «Мыналардың түрі бас салуға
келе жатқан адамдардың түрі. Енді он минут кешіккенде атқа да мініп
үлгірмейді екенбіз. Қатындарына дейін қағынып туған мына
жексұрын ауылдың қылығы... Қап, мұнысын білгенде мен басқаша
істейтін едім бұларға істейтінімді...»— деп өкіне кіжінді де ол:
— Жүріңдер тезірек,— деді.
Аңшыдан қашқан қасқырдай салғаннан текіректей жөнелген бұл
төртеуі қара жолға алыстан орағытып келіп кесіп өтпекші болды,
өйткені жол бетінде Нұрым мен Бақы бастаған сегіз аттылы да cap
желіп келе жатыр еді.
— Мыналар қашты ғой. Ішінде Хакім жоқ па?— деп айқайлады
Сүлеймен алдында келе жатқан Нұрымға.
— Жоқ. Төртеуі де солдат.
— Кетсін. Əлде үркітіңкіреп қуа түсеміз бе, ə?
— Құрысын. Қуғанмен жеткізе ме, ана Нұрыштың қара көгі,
үстіндегі бастығы білем, жинақтырақ көрінеді,— деді Асан.
«Нұрыштың қара көгі» деген сөзге Бақы:
— Не дейді, қайда, қайсысының астында, кім ол қара көкті мінген?
Көрсетейін мен оған көрімді, қазір,— деп қасқа айғырды ойнақтатып
алға шыға келді. Ол оң қолымен күннен көзін көлкештеп жарты
шақырымдай жерде текіректей желіп бара жатқан төртеудің
алдыңғысына қарады. Қара көк ат көсіле желіп, көлденеңдей берді,
оның ауыздығын сүзе қаз мойынды соза түскен тұрықты суреті
Бақының көзіне оттай ұшырады. Бақы шыдамады, ежелден
намысшыл, душыл делебе қозып «ұмтыл, ұмтыл!» дегендей болды.
Оның үстіне көрер көзге атты алдырып кері қайтып, Шұғылдың жүзін
көру оған өлімнен де ауыр хал.
— Кім бар маған еретін, шығыңдар былай. Тояш, маған шегіршін
сойылыңды бер, мə құрық,— деп Бақы жанап келіп Тояштан құлаш
жарымдай шегіршін соққыны алды.— Қазір мен оны жар басындағы
жапалақтай жалп ете түсірейін...
Қоянның жолын қиялап кескен əккі тазыдай, айқай салып, Бақы
қара жолға қарай көлденең шапты. Ертеден бері іші босап қалған жел
құрсақ айғыр қатарласа шапқан Нұрымды бір серпім жер артқа тастап,
ə дегенше-ақ оқшау шығып кетті. Арт жақтағы Құбайраның:
— Тоқта, Асан, Тояш, елірме, кері қайт! Жасанған жауға жалаңаш
аттанып не болды сендерге. Тоқта! Тоқта!— дегеніне қарамастан
дүрмекке еліріп Асан, Тояш, Сүлеймендер де шапты. Бұларды көріп
екінші жақтағы топтан да бес-алты кісі бөліне жөнелді. Бір минуттің
ішінде Бəшекең көлінің алқабы қиқулаған айқайлы үдере шабысқа
айналып кетті.
Top биенің үстінде дауысы қарлыққанша айқайлап тұрып қалған
Құбайра соққысын сілтеп қара көк аттың алдынан ойқастап өте
шыққан Бақыны алдыңғы айқаста анық-ақ көріп тұрды. Үш мүшелік
жер шауып, бойы əбден қызып алған қасқа айғыр бас бермей сүзіп бір
бүйір алып кетті де, арлан қасқырдай алыстан оралғанша қара көк ат
жолдың тепсеңіне шығып бауырын жазып жөней берді. Үріккен
қойдай шоғырын жазбай шапқан үш солдат бөлек кетті де, қара көк
аттың үстіндегі Абылаев пен қасқа айғырлы Бақы бір бөлек кетті.
Аяғын топ тастап сұлу шапқан көк атты қуып жетіп, сауырлап,
жаншып, мылжалап тастайтындай жирен қасқа жерге төстіктей
керіліп қалған, оның құлағын жымпита шапқан ырсылды екпіні
Құбайраға да анық естіліп тұрған тəрізді, көрінім жердегі көлдің қыр
жақ қырқасына шыққанша көкті тірсектеп тастарлық, екі арасы
тапшырып-ақ қалды. Қадала қарағаннан жасаурап кеткен көзін
жеңімен сүртіп жіберіп, Құбайра қайтадан Бақыға Абылаев ат үстінде
тізгін тартпастан кеудесімен бұрылып кері қараған сияқтанды,
көгілдір-ақшыл түтін бұрқ ете қалды. Бір секунд өтпей əлсіз ғана қаңқ
еткен мылтық дауысымен бірге қасқа айғыр, Бақы, шаң, жер бəрі
араласып кеткендей болды... Қара көк ат үздік шығып кетті.
Ол жарты шақырым жер ұзап кеткен шамада қара жолдың ақ
буалдыр шаңы да шөгіп болды— жол үстінде теңкиіп қалған
айғырдың, домаланып жатқан Бақынның қимылсыз денелері алыстан
қарайып көрінді.
4
Артындағы солдаттарын тосып алып, Абылаев қатты жортақпен əрі
аса берді. Алдымен Нұрым, онан кейін Асан мен Сүлеймен жетіп
Бақының басын көтерісті, ол тірі болғанмен ессіз, тілсіз қалған,
денесінде жара жоқ, ешбір жеріне оқ дарымаған сияқты, көзін жұмған
күйі, қорылдап ұйықтап жатқан адамша, қырылдап дем алады. Үшеуі
жол үстінен алып оны көтеpiп апарып шаңсыз жұмсақ көгалға салды.
Арттағылар жеткенше үшеуі де үндемеді, тек қана ұзап кеткен жау мен
өлім халінде ессіз жатқан Бақыға кезек-кезек қарап, іштерінен
тістеністі. Кешікпей Құбайра келіп атынан түсе қалды да, Бақының
тамырын ұстап, көзін ашып қарап, тұла бойын қолымен тегіс сипап
өтті де:
— Кəне, жігіттер, не тұрыс бар, күн көзінен алып тезірек елге
жеткізу керек. Нұрым, сен үстіне салып апаратын жеңілдеу бір шарбақ
əкел, ана Қаленнің қыстауының төңірегінде бар шығар,— деді де,
Бақының басын бала шидің түбіне қарай қозғап, көлеңке жасады.
— Оқ тиген жері жоқ, бір жері үзіліп кетуден аман ба екен?— деді
Асан Құбайраға. Құбайра қырылдап дем алып жатқан Бақының
бозарып кеткен бетіне қарап, сəл ойланып тұрды да:
— Миына зақым келген болу керек,— деді.
Нұрым шарбақ əкелгенше Сүлеймен айғырдың астына қайрылып
қалған басын түзеді. Ауыздан, мұрыннан ағыл-тегіл қанды көбік
кеткен, құлақ шекенің түбінен аққан қан жерге шала сіңіп, қос
жұдырықтай боп қойдың бауыздау қанындай, төңкеріліп ұйып