Ақ Жайық - 45

қатарынан екі рет тықылдатып іштен жауап ала алмаған адам қашып
кетер деп қорықты.
Қасындағы жігіттерінен бұрын алдымен сенектен оның өзі шықты.
Есік алдында бөгелмей ол жалма-жан оң жақ бұрышқа қарай жүрді.
Хакім мұны көрмесе де жақсы түсінді.— Іштен шыққан адам екі
аттағанда ол мойнын созып, бетіне қалқан етіп тұрған есіктің үстінен
қарады. Бұрышқа барған адам еңкейіп алдыңғы жаққа үңіле түсті де,
көзіне ешкім шалынбағасын бойын жазып кері қарай жүгірді.
Өзін бұл адамның байқаған-байқамағанын Хакім білген жоқ, оның
бар ынтасы тек қана кері айналған əскери киімді, шағын денелі жанда
болды. Ол көзімен мұны жұтып қоярлықтай қадалды. Түн болса да
оның өткір көзіне тап сол сəтте иненің жасуы да шалынғандай,
құлағына құмырысқаның қыбыры да естілгендей еді.
...Абылаев! Сол! Еңкіштеу мүсіні, етсіз жағы, едірейген екі құлағы —
бар пішіні сол қалпында! Анадағы Орал қаласында Ақметшемен
сөйлесіп отырған кезіндегідей! Жоқ, ондай емес... Түнгі айқаста жан
сауға сұраған сиқы!.. Хакім жыландай жиырылды, ол шеңгелдеп бүріп
астына ала түскісі келді. Бірақ кенет бұл ниетінен бас тартты. Офицер
онымен деңдесе қалды.
«Антын бұзған арсыз! Сен бізді тегіс құртуға кіріскен екенсің!» деген
ойдан да шапшаң көтерілген оның алты атар ұстаған оң қолы
Абылаевтың қара құсына сарт етті; алға қарай емпеңдей ұмтылған
офицер екпінмен жерге жалп ете қалды..
Абылаев ұшып түскенмен оны соққан Хакімнің де көзі қарауытып
кетті — қара құсқа дөптеген жұдырық ілгері асып тиіп, шекеде соққан
май жұдырықпен білезіктің қоспасы үзіліп кеткендей болды; Хакімнің
оң қолы ұйып қалды да, алты атары жерге сылқ етті. Не болғанын
білмей үйден шыға келген екі адам сұлап түскен Абылаевтың басына
үңілді. Жаудың біреу емес екенін Хакім алдында сыбырынан сезіп еді,
бұларға құр қолқайрат қылуға болмайтынын түсініп, ол екінші
бұрышқа қарай жүгірді. Жердегі алты атарын іздеуге де оның
мұршасы келмей қалды. Офицеріне еңкейгендер басын көтеріп
үлгергенше бұрышты айналып кетті де, арт жақтағылардың
балағаттаған сөздерін ғана естіді. Оның бар ойы алдындағы үйді
баспана ету болды. Бірақ, он бес, жиырма қадамдай жүгіргеннен кейін
қуған адамның дүбірі құлаққа шалынды да: «Ат! Ат!» деген дауыс
шықты. Сол мезет оның сол жақ санын шық басқандай бір нəрсе қарып
кетті де, сонымен бірге мылтық даусы да таңқ етті. Қуғыншылар
екінші рет атқанша ол кішкене үйдің тасасына да ілікті.
Дабырлаған дауысқа да, тарсылдаған жүгіріске де, удай ашып
кеткен санына да қарамастан Хакім ілгері қарай жүгіре берді. Жан
қаруы жалғыз алты атар құлаған офицердің жанында қалды да, онан
басқа қолында қуған жауға сермер пышағы да жоқ еді. Оның жалғыз-ақ
үміті аты болды,— атына жетуге жан таласты.
Бұл кезде үйдің арғы жағынан шыққан дүбір оның құлағына
молайып жетті: əлденеше адамның жүгіргені мен қатты сөйлеген
дабыры, екінші рет атылған мылтық даусы, əрегіректегі аттың
шапқанына қосылып əп-сəтте азан-қазан дабырға айналды.
Ауырлайтын киімі мен қаруы жоқ жеңілтек Хакім бірнеше қарғып
өзіне таныс кішкене үйдің ауласынан əрі асып түсті де, атын
қалдырған ойтаңға қарай ұшты. Бет алды ашық, аяқ сүрінер шөкесі де
жоқ теп-тегіс жермен ол жан ұшырғандай құлдырап əп-сəтте-ақ екі жүз
қадамнан астам жер алыстап кетті. Оның қалай қарай бет алғанын
білмей көз жазып қалған қуғыншылар бой тасалады ма деп кішкене
үйді айналып шыққанша ол атына да жетіп қалды. Байлаған тобылғы
түбірін шырқ айналып, құлағын қайшылай елегізе түскен биеге ол
ақырындап таңдайын қақты да, өзі жүресінен отыра кетті.
Көбірек отырып ентігін басуға да, кездескен уақиғаны саралап
ойлап жатуға да, шымырлап ұйыған санын сипауға да Хакімнің
мұршасы келмеді — селен жақты бір қарап алып ол жалма-жан
атының шылбырын босатты. Аяқ ұшы үзенгіге ілігуі мұң екен, қос
құлағын қайшылап тұрған елгезек жануар бірден жорта жөнелді.
Асыққан иесі атының басын аспанның қасқа айдынындай жарқырап
жатқан сонау құс жолының түпкі төріне бұрды. Бұл жақта үміт
қазынасындай болып, көңілге демеу штаб орнаған Богдановка жатыр
еді. «Меңдікерей де, оның жанындағы жəрдемшісі Əмір де қабат қолға
түсті» деп ойлады ол. Бұрын ана Орал торынан отырған аяулы
жандарды босатам деп көксеген Хакім, енді мына ең жақын адамдарын
арашалауға жан таласты. Бірақ Дмитриев айтқандай, бұлардың
азаттығы да бұғаудағы қалың еңбекшінің босануынан тыс емес еді.
Хакім мұны соңынан білді.
3
Тапсырған жауапты жұмыстың біреуін дұрыстап орындай алмай,
офицер Абылаев көптен бері ішкені ас болмай жүр еді. Əсіресе қару
тиеген керуенді алдырғаннан кейін ол «бақ пен шен, атақ пен абырой
менімен бір жола қоштасты» деп ойлаған. Əуелден бір өзіне ғана
мықтап сенетін Һарон сұлтан оны тағы да жарылқап Жайық бойын
талқандап келуге жұмсағанда, Абылаевтың бақыт құсы басына
қайтадан қонғандай болып еді. Ал, тісін басып, көзіне қан толып, қолға
түскен большевиктерді рақымсыз кескілеуге шыққан офицер екі бала
мен бір əйел жəне Меңдікерейді ұстағанда төбесі көкке тигендей
болған.
Бірақ офицер түндегі өзін өлтіріп кете жаздаған белгісіз
большевикті ұстай алмай қалғанына қатты ызаланды. Ол бір жағынан
ыза кернеп, екіншіден большевиктердің жасырын жұмысына баспана
болған мына селенге сенбей, қолға түскен тұтқындарды түнде атып
тастауға да оқталды. Алай да бұл ниетін ол кешікпей өзгертіп жіберді:
уалаяттың ірі жауы саналған Меңдікерейді қалайда Жымпитыға
жеткізу оған ең жоғарғы мақтан көрінді. Сондықтан төрт тұтқынды
селеннің бір берік деген шоланына қамап, сыртына бар жігітін
қарауылға қойды, өзі түн бойы көзін ілмей шықты.
Ертемен баласының қолға түскенін естіп, ажал айдағандай, қаны
қарайған офицердің алдына Фроловский келіп кірді. Ол баласының
жазықсыз екенін дəлелдеп арашалап қалу ниетімен Абылаевқа: —
Қайығы бар жас бала сұраған адамды өзеннен өткізіп салуды əуес
көрді. Арғы беттегі пішеншілерге ас апарады. Ал, құрметті офицер,
жасы толмаған баланы үлкендермен қатар айыптауыңыз əділдік емес...
— деп еді, Абылаев оған:
— Жақсы. Жақсы. Балаңызды қазір бірге алып кетесіз. Сіздің
фамилияңыз Фроловский ғой, ə? Қазір бірге алып кетесіз,— деп езу
тартты. Сөйтті де ол бір солдатына: — мынау өзі іздеп келді. Жақсы
болды. Баласымен бірге о дүниеге аттандырасыңдар. Аналардың
қасына апар!— деп бұйырды. Фроловский оның сөзін ұға алмай қалған
адамша жалма-жан орнынан ұшып түрегеліп, сыртқа қарай ұмтыла
түсті. Бірақ дайын тұрған екі жігіт оның жолын бөгеп тұра қалды.
— Бұл қалай, офицер мырза!? Мен шаруамын. Балам жазықсыз.
Кінəсі жоқ адамдарды ұстап зəбірлеу əділеттік емес қой,— деді ол.
Жауап қайырудың орнына Абылаев солдаттарына:
— Мынаны ішке кіргізбей-ақ, ана ағаш арбаның қалқанына байлап
таңыңдар. Тез!— деп ақырып қалды.
Қолын бермей қарсыласып Фроловский жармаса түскен жігітті
түйіп жіберіп еді, екіншісі оның басына наганмен соғып, ұрып жықты.
Жүгіре барып Абылаев жығылған шаруаның басына теуіп-теуіп
жіберді...
Арбаның оң жақ қалқанына басын сүйей отырғызып таңып қойған
Фроловский бір кез есін шала жиып, қайда отырғанын есіне түсіре
алмай, жан-жағына көзін сүзе қарады. Оның толықша денесі арбаның
арт жағын тұтас алып, басын күлтелеп буған баудай, қалқаннан
салбырап кеткен еді. Қазір ол басын жоғары көтеріп алған. Наганның
жетесі шықшыт сүйекті сындырып, беттің етін жыртып жіберген
сияқты, бірақ құлағында жүзін тұтас жуып кеткен қан жараның қандай
екенін анықтап байқатар емес. Қара қошқылданып ұйи бастаған қан
көйлектің де, бешбеттің де жағасын тегіс бояп, омырауды тұтас жуып,
шалбардың ышқырына құйылып жатыр...
Шоланнан шығарған екі баланы қолдарын артына байлаған күйі
əкеліп жазалаушылар Фроловскийге қарама-қарсы арбаның екінші
қалқанына таңды. Петро əкесін алғашқы минутта танымай қалды да,
соңынан əкесіне қарауға қорқып, жерге үңілді. Ал, Ықатайдың көзі
ұясынан шығып кете жаздады. Оның жүзін адам ұғып болмайтын бір
қасірет пен үрейдің қою көлеңкесі торлап кетті.
Екі қолы байлаулы, жарасынан қан кетіп жəне кешегіден бері үзбей
шанышқан аурудың азабынан өңі көгілдір тартып, ажары сынып
қалған Меңдікерей Абылаевтың не істейтінін шамалай алмады.
Арбаның қалқанына таңып-таңып тастаған Фроловский мен екі балаға
кезек-кезек қарап жендеттей түйілген жандардың жетелеуімен ол
қорапты тарантасқа мінді. Қасына Күлшанды отырғызып,
жазалаушылар арбаны да, тарантасты да селеннің шетіне қарай
жүргізді.
Арбаның ырғалған тынышсыз жүрісі шайқап, сүйенер қолы
байлаулы Меңдікерейдің жаны енді бұрынғыдан да жаман қинала
бастады. Оның оң жақ жауырынның көбесі мен топшысы жыртылып
жатқан сияқтанды; ол қатты тістеніп екі көзін тас қылып жұмып алды,
қалайда шыдауға, рақымсыз жандардың алдында сыр білдірмеуге
тырысты.
Абылаев құрбанға шалуға арнаған жандарды ұзақ жүргізбеді:
селеннің ең шеткі үйінің деңінен өте берісімен көліктерді тоқтатты.
Сонан соң Фроловский мен екі бала таңылған арбаны жолдан
шығарып, елу қадамдай жерге қойды. Сөйтті де өзі ілгерірек шығып:
— Сапқа тұр да, қылыштарыңды суыр!— деп команда берді.
Жиырмадан астам атты жазалаушылар екі-екіден тізіліп тұра қалды
да, қылыштарын қынабынан суырып, аттарының тізгінін тежеді.
— Шабыңдар байлаулы үшеуін!— деп айғайлаған екінші дауыстан
кейін арбада адам көзін тоқтата алмастай зұлымдық басталды.
Арбаның екі жағынан бірінен соң бірі шауып өтіп жатқан
жазалаушылардың қылышы байлаулы жандардың «кірш» етіп
денесіне де, сартылдап арбаның қалқанына да соғылып жатты.
Тарантаста отырған Күлшан еңіреп жылап жіберді де, қасындағы
Меңдікерейдің ауру иығына бетін басты — оны құшақтап еңіреуге екі
қолы артына байлаулы болды. Əйелдің құлағына Ықатайдың
«апалаған» ащы даусы естілген сияқтанды...
Үш адамды арба үстінде турап тастап, қанды қол офицер артына
қайырылмастан жөнеп берді. Ол Меңдікерей мен Күлшанды бұл
жерден тезірек алып кетуге, Жымпитыға «аман» жеткізуге асықты.
4
Қораға шапқан қасқырдай түн ішінде бас салған Абылаевтың опасыз
қылығына қаны қайнап Хакім атын тынымсыз тебіне берді. Жан
ұшырғандай бір желіп, бір шоқырақтап, құс жолының сүйрік
құйрығынан маңдайын аудармай отырып ілгері ұмтылумен болды да,
ол қысқа түннің қалай өтіп кеткенін де білмей қалды. Шығыс жақтың
боз жолақтана бастаған жиегіне ұштасып, бір кез Ақадырдың жайын
жон сілемі көзге шалынды, кешікпей қоңырқай тартқан Əжі ағашының
шошақ төбесі де бұлдырады. Тастай қара түнде қарта қыртыстанған
жондардың белін шамамен басып өтіп, жолсыз компассыз
Богдановкаға тұп-тура келгеніне ол қуанып кетті. Таң сəрі шақта,
керуендей тізіліп, селоның үйлері көзге анық шалынғаннан кейін
оның ойы да тұрақтай бастады. «Бұларға қарсы аттану керек. Қашанғы
бұға береміз. Қолда кəзір күш те бар, қару да бар... Түрмеде
отырғандарды босату қиын болса болар, ал мына Қара Обаның
жерінен шығып кетпей тұрып, Абылаевтың қолынан Меңдікерей мен
Əмірді қалай да айырып алу керек»,— деп түйді ол ұшы-қиыры жоқ
шашыраған ойларын. Сөйтті де, өзі атының ілгері кеткен ерін кері
ысырып, айылын қайтадан тартпақшы болып Əжі ағашына бұрылды.
Алыстан нысана етіп бет алып келген ағаш оң қолда он шақты
саржандай ғана жерде еді. Ол атының тізгінін бұрып үлгірмей-ақ ор
ішінен екі адам тұра келіп, мылтықтарын кезене қалды. Ілкі минутте
селк ете түсіп «тағы не пəлеге кездестім?» деген үрейлі ой келіп қалса
да, мылтықты жандардың түрін көріп Хакімнің көңілі тоқырай
бастады. «Кімсің? Қай жақтан келесің? Не жұмыспен жүрсің?» деп
жаңбырдай жауған сұрақтарға жекелеп жауап қайырмастан:
— Штабтарыңа алып бар. Ерекше мəлімдемем бар айтатын. Кім
екенімді сол жерде білерсіңдер,— деді Хакім едірейе сөйлеген жас
жігітке.
Бұрын көрмесе де бұлардың Белан жігіттері екенін ол тілінен де,
киімінен де, қаруларының түрінен де жақсы аңғарды. Белінде
патронтажы жоқ, сопиған құр винтовка көтерген шаруа киімді
украиндықтардың атты казак емес екені өзінен-өзі-ақ көрініп тұр еді.
— Өзің тіленбесең де штабқа алып барамын. Бойыңда қару болса
бері бер,— деп бұйырды жас жігіт, қашып кете ме деп Хакімнің тізгінін
берік ұстап.
Хакім күліп:
— Баланың ойыншығындай кішкене алты атарым бар еді, жолда
одан да айрылдым. Қаруды өздеріңнен алмасам, кəзір құралсызбын,—
деді.
Хакім шынын айтты да, бірақ оның езу тартып күлгеніне риза
болмай, екінші адам:
— Жə, жə! Əзіліңді барған соң айтарсың, сөйлесуге уақыт жоқ, алға
түс!— деп жарлық етті.
Жас жігіт тізгінінен жетектеп, екіншісі мылтығын кезенген күйі
соңынан еріп, аттылы Хакімді екі жаяу селоға айдап келді.
Селоның үсті жым-жырт: қыбырлаған не бір жан, не бір мал көзге
түспеп еді, ал жанындағы Тереңсайдың іші қаптаған адам мен толған
ат-көлік екен. Хакімнің көзіне бүтін осы маңдағы ел тегіс жиналып,
Тереңсайдың ішінде думан-базар ашып жатқандай көрінді. Ол мəнжайды ешкім түсіндірмей-ақ ұқты. Сай ішіндегі құмырысқадай
қыбырлаған адамның бəрі тойға жə болмаса базар базарлауға
жиналған жандар емес, қолдарына қару ұстап ат-сайманымен келген,
бестен, оннан топ-топқа бөлініп, ала таңмен ұрысқа дайындалып
жатқан қарулы қол екені көрінді.
Сай ішіне түспей екі жауынгер бірі жетектеп, бірі айдаған күйі
Хакімді қабақта отырған екі адамға алып келді. Екі адамның бірі
Сақыпкерей, бірі Əбдірахман екен. Аттан секіріп түсіп жалма-жан қағаз
ұсынған Хакімді қолынан ұстай алды да, Əбдірахман:
— Бала, өңің қашып кетіпті, жау отрядына ұшырасып қалдың ба?—
деді. Сөйтті де оны айдап келген екі жігітке «жүре беріңдер» деп басын
изеді. Хакімнің өз адамы екенін біліп, жаңағы едірейген жас жігіт
кешір» дегендей жымия күліп, басын иді де, кері бұрылып кетті.
— Жоқ, Əбеке, отряд емес, əлгі анау күнгі сұрқия офицер түнде
аңдып тұрып бас салғаны... Меңкеңді ұстап кеткен. Əмірді де,— деді
Хакім өзінің оң жақ санына қарап. Оның көзіне ілесе Əбдірахман да
шылқып шалбардан өтіп Хакімнің етік қонышына құйылған қанның
ізіне қадалды.— Ауыр жара емес, қуып атқан оқ санымды жырып
кеткен, сүйек аман. Бірақ ұзақ күн ат үстінен түспегенге ме — аяғым
ұйып, бастырмай қалыпты,— деді санын қолымен демеп ұстап.
— Тоқта, тоқта,— деді Əбдірахман оның сөзіне анықтап түсіне
алмай: офицерің кім? Қайдағы сұрқия?
— Анау күнгі жан сауға беріп босатқан опасыз Абылаев...
Хакім тіктеп қараған Əбдірахманның өткір көзінен жүзін бұрып
əкетті де, кінəлі адамша, сөзін бітірмей төмен қарады.
Əбдірахман да ойланып қалды.
— Сонсоң,— деді ол аздан кейін.
Хакім Өлеңті поселкесінде болған түнгі уақиғаны айтып берді де, сөз
аяғында:
— Ана Орал түрмесінде жатқан басшыларды босатып ала алмасаң
та, мына антын бұзған Абылаевтың қолынан Меңкең мен Əмірді
айырып алуға кісі шығарыңыз. Мен бастап барайын. Он адам болса
жетеді, Əбеке, қалай да кісі бөліңіз,— деді.
Қиылып, тілек етіп, жолдасына жаны ауырған пішінін көріп
Əбдірахман оны аяп кетті.
— Сабыр ет, сабыр ет, шырағым. Əмір жолдасың аман, ана қыр
басында қарауылда тұр. Ал Меңкеңді ұстауы, əрине ауыр қаза...
Апырым-ай, шығасыға иесі басшы деп, орын өзгерт дегенге көнбей
қойып еді. Мен кеше ғана сол жерден кет деп, тілек етіп едім... Енді
міне, кəзір оны жау қолынан босатуға мұрша да келмей қалды. Істің
қиынға айналғанын байқайсың ба, ана Алексеевоны Қызылүй
басшылары түнде өртеп жіберді. Көрдің бе түтінін, əлі басылған жоқ,—
деп Əбдірахман күншығыс жаққа қарады. Оған ілесе мойнын бұрған
Хакімнің көзіне тарқаған бұлттай тарамданып, алыстағы ақшыл түтін
ғана шалынды. Көзін қаншама қадап қараса да күндіз бəсеңсіп қалған
от жалыны оған көрінбеді.— Енді мына Богдановканы өртеу үшін жау
осында келе жатыр. Жалғыз Қызылүйдің ғана бас кесерлері емес,
Оралдан шыққан казак отряды да ана қырдың астында жақындап
қалды. Екі жақтап тиіспекші. Біздің күш көрсететінімізді жау жағы
естіп қалса керек. Бірақ көбінің жанын жаһаннамға жібермей біз де
табан жылжытпаспыз,— деді Əбдірахман.
Сөйтті де ол Хакімнің берген қағазын оқып шығып, оны қасындағы
үндемей тыңдап отырған Сақыпкерейге ұсынды.
Оралдан казак жүздігі, Жымпитыдан сұлтан Һарон бастаған
жазалау отряды шыққанын Совдеп мүшелері күні бұрын естіген-ді.
Жəне жаудың Богдановкаға бет алып келе жатқанын біліп,
большевиктер де бар күшті осы селоның түбіне жинақтаған болатын.
Кешеден бері жағалай жатқан деревнялардан ячейка мүшелері мен
ашынған шаруалар ағылып келіп жатыр еді. Олардың қолына анау
күннен бергі тапқан олжа қару-жарақ тегіс үлестіріліп, əскер
тəртібімен бөлімшелер, взводтар жасақталған. Селоны орап жатқан өзі
ұзын, өзі терең сайдың екі иініне екі пулемет орнатып, ыңғайлы
жыраларды траншеяға айналдырып, жағалай атқыштар жатқызып,
түнімен көз ілмей шыққан Иван Белан Хакімді көре салып бір шеттен
ол да шапқылап жетті. Село жақтан Парамонов пен Довженко, қазақ
жігіттерінен басқарып жүрген Мырзағалиев те келді. Хакімнің əкелген
қағазын енді бəрі жиналып оқып, Дмитриевтің сөзін талқылады.
Қосымша өз атынан жазған Зубковтың хабарына өзгеше мəн беріп:
— Е, солай, атамандардың тынысы тарайған. Əлі де тарайту керек,
жолдастар. Мына келе жатқан карательдерінің тұмсығына қан
жалатып жіберу керек. Қан жалатпай болмайды, жолдастар. Сонда
Дмитриев айтқан жаппай бостандыққа жол салынады, жолдастар.
Иван, қалай, жігіттерің дайын ба? Казактар қылыштасуға құмар,
екпіндеп ұмтылады. Тайынбау керек,— деді Парамонов əрбір сөзін
шегедей қадап, Беланға қарап сөйлеп.
— Атқыштардың жатқан жерін жағалай жүріп қарап шықтым.
Пруссиядағы траншея сияқты, ауған жоқ. Казактардың мойнын үзбей,
бір хлопец те кейін шегінер емес, Петр Петрович. Ал пулеметшілердің
мен өзім қасында боламын,— деді Белан честь беріп.
Бір үлкен шайқасқа жау жарағын қамдап жатқан мына жұрттың
қобалжыған түрі, жүздеріне имандай ұйып қарайтын басшыларының
ерлік сөздері, тойбастар шақта омырауын ашып тастап кірісетін
Нұрым сияқты екпіндеген ұзын Беланның қимылы Хакімге қатты əсер
етті. Оның кеше күні бойы қалада тынымсыз жүгіріп, түнде ұйқысыз ат
үстінде теңселіп, аяғы ұйып, шаршап қалжырап тұрғаны — бəрі есінен
шығып кетті. Дүбілген жандармен бірге қол ұстасып, іске араласып
кеткісі келді.
— Жолдас командир, мен жəрдемдесейін. Жаудың алдын барлауға
Əмірдің қасына жіберіңіз,— деді Хакім Беланға жақындай түсіп.
Белан оның өзіне бір қарап, тізгіні қаңтарулы, қара терге малынған
биесіне бір қарап басын шайқады.
— Дем ала тұр, басқа да іс көп. Малышканың кəзір өзі де шапқылап
жетеді. Сонау қырдың бауырында, көрдің бе, қарауыл қарап тұр,— деп
Белан батыс жақ бетке көзін тікті. Сөйтті де ол алысқа қадала қарап сəл
бөгелгеннен кейін, жалма-жан мойнын кері бұрып алды.— Бəсе!
Шақырмаған қонақтардың төбесі де көрінді. Ал мен кеттім, жігіттерді
іске дайындаймын,— деді.
Қағаз оқып, істің жайын кеңесіп отырғандар тегісінен түрегелді де,
Белан қараған батыс бетке қарай қалысты. Белан атына мініп алды да,
сайдың қабағымен, ең шеткі атқыштарға қарай шапты. Ол шауып келе
жатып алыстағы Үлкен дөңнің басынан қылт етіп бері түскен
аттылыдан көзін алмады. Аттылының соңынан алдымен екеуі, сəл
кейінірек үшеуі қатарласа шапты. «Ə, құтырған иттің балаларын-ай! Аң
қуған сияқты. Еліріп кеткен. Əмірді қуып келеді. Қу! Қу! Көрсетермін
мен саған қуудың қалай екенін!»— деп тістенді Белан.
Дөңнен төмен құлаған бұл аттыларды Тереңсайдың қабағында
отырып қарағандардың бəрі көрді де, əркім өз орнына қарай жүгірісті.
Мырзалиев сайдың күншығыс жағындағы өз жігіттеріне кетті.
Парамонов пен Əбдірахмандар тоған түбіндегі ат-көлік жанында
тұрған қалың адамдарға қарай аяңдады.
«Бұл қашқан аттылы кім екен? Əлде Беланның кəзір өзі де
шапқылап жетеді деген Əмірі ме? Казактар қуып жетсе турап тастайды
ғой кім де болса» деп ойлады Хакім, атын төмен, сай ішіне түсіріп
байлап, өзі қайтадан қырға қарай тырмысып келе жатып.
Дөң басынан төмен қарай шапқан аттылы Əмір еді де, ал оның
соңына түскендер казак жүздігінің алда келе жатқан барлаушылары
болатын. Көктемнен бері зағипті əкесінің қасынан ұзақ кете алмай
зығыры қайнап келген Əмір, кешеден бері, томағасын сыпырып алған
бүркіттей жаутаңдап еді. Ол сай ішіндегі істің бəрі іш пыстыратындайақ, кеңге, жазыққа ұмтылған болатын. Қоярда қоймай астына Қапи
Мырзағалиевтің атақты жүйрік қара атын сұрап мініп, ол таңсəріден
карательдердің қай шамаға жеткенін барлап келуге кеткен еді.
5
Үлкен Дөң Богдановка селосынан жеті шақырым жер-ді. Ол бүлкіл
аяңмен жүріп отырып дөңнің үстіне күн ұясынан шыға бергенде
көтерілді де, ат үстінде тұрып жанжақты көзбен шолып шыққан.
Ертеңгі ауа қандай мөлдір. Айнала атыраптың бəрі сағыммен көтеріліп
самсап келіп жаныңа тұра қалғандай. Жайық жағасындағы селендер
мен өріске қарай қыбырлаған мал тұнық судың түбінде жатқан ұп-ұсақ
қоңыр ала тастар сияқты, жыпырлап жатыр. Жуық маңда не топтанған,
не қадау-қадау жүрген бейсеуіт жанның қыбыры көзге ілінбегеннен
кейін, Əмір атынан түсіп, шылбырының ұшынан ұстап көкмайсаға
етбеттеп жата кетіп еді. Бұл жердің сиректеу шыққан боз жусанымен
аралас аңқыған киік отының исіне елітіп, оның қанша уақыт жатқанын,
не ойлап, қандай қиялға жүзгенін кім білсін, əйтеуір бір кез Əмір басын
тез көтеріп алған. Ол арқа беттегі жіңішке жылғаның бойын қуалап,
жалғыз аяқ жолмен шұбырған малдай тырна тізбектеліп келе жатқан
адамдарды көрген-ді. Жылғаның бірте-бірте таязданып, дөңге
жақындап келіп біткен жері жарты-ақ шақырымдай болатын.
Бұлардың атты казак солдаттары екенін Əмір бірден аңғарып, ілкі
сəтте жүрегі аттай тулап кетіп еді. Бірақ тапқыр Əмірдің жүрегі
қорқып-сасып жұлқынбаған — бойтасалап аңдып келе жатқан
адамдардың қайта жақындай түскенін күтіп лүпілдеген. Ол дөң
басында тұрған жалғыз атқа жəне қасындағы қылтиып отырған
кішкене адамға, таңданғандай көз тіккен жауларының өн бойын тегіс
тінткендей болды, бұлардың иығында да, ер қасында да ілген
винтовкасы байқалмады, ал өздері тоқтай қалып, тізгіндерін тежеп,
өзара бір пəтуаға келгендей, сəл ғана бөгеліп, қынаптарынан суырып
алған қылыштарын ап-анық көрді. Кірпік қаққанша болған жоқ,
аттылар қатарласа лекітіп, дөңге — тура Əмірге қарай ұмтылды. Əмір
де жалма-жан үзеңгіге аяғын салды. Ол ер үстіне дік ете қалды да,
тақымын жиды. Бірақ қаша қоймады,— тамашалаған адамша желе-бүлкілдеп
келе жатқан түсі суық жандарға тесіле қарады. Ə дегенше
болмай аралары мүше алып қашарлықтай-ақ жақындап қалды. Сан рет
тұра ұмтылып, мүше алып қашып, ағып алға шығып кетіп үйренген
қырдың бозбаласының бұл жолы да делебесі қозып желпіне түсті. Қара
аттың сыры мəлім: ағыны қатты, ап дегеннен-ақ ол қанша аттылы
болса да алдына шығып жүре беретін. «Тоқтай тұр, бəлем, мен сендерді
оқ бойы озып отырып, пулеметшілердің үстінен түсіріп, орға
жығылған өгіздей сұлатайын. Қылыштарын жарқылдатып еліруін
қара иманың күйгір, безбүйрек, қорқау қасқырдай сай жағалаған
малғұндар!» деп ойлады Əмір, атының басын селоға қарай бұра беріп.
Сөйтті де ол: «Осы құрғырлар тұра ұмтылса ат бауырын жазғанша
қуып жетіп жазым етіп тастар» деп қара атты тебініп қалды. Тақыммен
ойнайтын жануар шу дегеннен-ақ жерді жеміріп жіберетіндей
ұмтылды да, бірақ пəрмендетпей, тежеген тізгінге сүйеніп аяқты топ
тастап, тайойнақ шабысқа салды — ол бейне қыр көрсеткендей жау
көзіне көлбеңдей түсті. Басында жортақ жүріспен қоқақтап келе
жатқан казактар қашқан жанды көріп қуа жөнелді. Əудем жер
шапқаннан кейін Əмірдің соңында тасыр да молайды, қиқу да күшейді.
Ол артына жалт қарап еді: омырауы есіктей бір торы ат басқаларынан
үздік шығып арқан бойы жер бастырмалатып келіп-ақ қалған екен;
алға қарай еміне түскен казактың папақ бөркі түндіктей желпілдеп,
қолындағы қамшыша үйірген қылышы күн көзіне шағылысып келеді.
Əмірдің құлағына казак атының ырсылы мен зуылдаған қылыш
дыбысы қоса шалынғандай болды. Ол тақымды қысып, тізгінді босата
берді де, қара аты, екі аяғын шеңгелдеп серпіп құлдырай жөнелген
қосаяқша зымырады. Ызғыған желмен жас толып Əмірдің көзіне жердүние бұлдырап көрінді...
Көрінім жерден көз айырмай қарап етбеттеп жатқан Белан елірген
жаудың қара аттылы Əмірмен құйрықтаса қалғанын көріп жыландай
жиырыла түсті. Оның арқасы құрыстап кетті. «Шынымен жете ме,
иттің баласы?»— деді ол тістеніп, Əмір мен казактың екі арасын
көзбен өлшей бастады. Бірақ екінші минутта қуушы мен қашушының
аралары алшақтай түсті де, өздеpi едəуір жер бері келіп қалды. Тіпті
казактардың кейініректегі үшеуі де Тереңсай мен Үлкен Дөңнің екі
арасын қусырып тастады.
— Жүз елу қадам жерге келмей атпаңдар!— деді Белан
атқыштардың қасына жүгіріп келіп.— Науменко, сен дыбыс берме,
пулеметсіз-ақ бұлардың сыбағасын береміз, ұқтыңдар ма?
Қарсы алдынан қаша жөнелген Əмірдің барлаушы екенін сезіп
селоға жеткізбей оны ұстап алғысы келді ме, əлде аттарының
жүйріктігін сынағысы келді ме — кім білсін, əйтеуір қылыштарын
иіріп еліре шапқан казактар Тереңсайдың қабағына тез келіп қалды.
— Малышканы өткізіп жіберіңдер де, казактарды алыңдар оқ
астына!— деп айқай салды Белан, орнынан тұра келіп.
Жарқабақты шынтақтап, əлдеқашан жауды қарауылдың ұшына
алып жатқан атқыштар мылтық шаппасын тартып-тартып жіберді де,
қатар шыққан он шақты гүрсіл жерді солқ еткізді. Үлкен балықтың
торсылдағындай ақ отауланып бұрқ-бұрқ ете қалған түтіннің арасына
алдындағы үлкен торы атты казак ат-матымен тоңқалаң асып сүңгіп
кетті, екпінмен оның үстінен қарғып кеткен екінші аттың иесі
алдыңғы жолдасымен қосылып жерге жұмарланып қалды. Бұларды
көре сала тізгінін бұрып үлгірген үшінші казак ойқастап бұрылып кері
жөней бергенде Беланға таяу жатқан атқыш тура оның атын оққа
ұшырып жіберді, казактың езі бірнеше метр жерге домалап кетті.
— Қарақасқа төбеттер, мен сендердің əкелеріңнің көрін көздеріңе
көрсетейін...— деп Белан өзін-өзі тоқтата алмай біресе пулеметші
Науменкоға, біресе қатарласа Қара атпен ағызып келіп сайдың ішіне
түсіп кеткен Əмір бəйгіден келген адамдай алыстан орағытып барып
тоқтап, атын желге қарай аяңдата бастады. Ол көпке дейін ентігін де
баса алмады, ешкіммен сөйлесе де алмады. Жүгіріп қасына барған
Хакімге, танымайтын адамша, тосырқап қарады...
Бұл кезде дөңнен бері түсіп селоға қарай ойысқан атты казактар екі
қанатын кең жазып қаптап келе жатыр еді. Олар мылтықтың даусын
да, ұмар-жұмар болған барлаушыларын да байқап қалды, бірақ құс
атқан мергендердің жеке-жеке шыққан тарсылындай бұл кішкене
шайқасуды елеместен тоқтаусыз ілгері заулай берді. Бірен-саран
шығынға бұлар бөгелетін де емес, өйткені өте көп, өте екпінді еді.
Оралдан шыққан атты казак жүздігімен қосылғанда бұл сұлтан
Һаронның отряды екі жүзден де асып кеткен-ді. Түнде келіп иесіз
жатқан дəрменсіз Алексеево селосын оп-оңай өртеп, қарусыз қатынбаланы бостырып жібергеннен кейін, төреге Богдановканы жоқ ету
аса қиын көрінбеген.
— Жүзбасы мырза, көрдіңіз бе, мына бұзылған хохолдар қарсылық
көрсеткісі келеді білем. Біздің жеңімпаз атты казак ұлдарының өнері
мен ерлігін көрсететін сағат туды. Қалай деп ойлайсыз, жалаң
қылышпен атакалап бір үрейін ұшырып берсеңіз, қалғанын біздің
жігіттердің өздері де жайластырады,— деді, отрядтың алдында келе
жатқан Һарон төре.
— Жалаң аяқ хохолдар түгіл, Кайзердің əскері де казак қылышына
шыдай алмаған. Бір батальон қарсы тұрса да кəзір мен жүздігіме
шашлыктай туратам,— деді жүзбасы, сұлтаннан да астам сөйлеп.
Сөйтті де ол селоның сыртындағы Тереңсайға екі шақырымдай жер
қалғанда отрядына команда берді, алдында қайрат көрсетер жан болса
екпінмен келіп жапырып тастамақшы болды. Ал Һарон төре кейінгі
жақтағы өз жігіттеріне бұрылды.
Тұс-тұсынан көз тіккен Совдеп штабының адамдары атты
казактардың бұл ниетін бірден түсінді. Сайдың екінші жақ иініндегі
пулеметті жалма-жан бері əкеліп Науменконың қасына орнатты.
Адамның көбін де пулеметтердің түбіне топтады. Жауынгерлер де,
басшылар да ішінен тынып, дауыл алдындағы орманша түнере түсті.
— Жə өлім, жə өмір! Біздің ісіміз əділ іс, жолдастар!— деді
Парамонов пен Əбдірахман жағалай жүріп — Қорқу-үрку болмасын.
Тек қана мына командир Беланның əмірін тыңдаңдар!..
Сай терең болғанмен жақындап келген атты казак отряды тоғанның
арғы жағындағы шоғырланған ат пен көліктерді көрді. Бірақ сайдың
қабағының нақ астында,— өкпе тұсында, жағалай жатқан қызыл
жауынгерлерді де, жыра ішіндегі бүркемелі екі пулеметті де байқай
алмады, тіпті, оны бар деп те ойламады. Тек қана топталыңқырап
келген қалың отряд мезетте серіппедей жазылып, жарты шақырымдай
жерге ендеп кетті. Қылыштары самаладай самсап казактар ілгері
ұмтылды. Қиқулаған шабыс басталды. Мыңдаған тұяқтың дүбірі құлақ
тұндырарлық бір дүрсіл қаптатты да, күнге шағылысқан атты казак
қылышының жарқылы көзді тіктеп қаратарлық болмады.
Өзінен өзі қалшылдап кеткен Белан қаз-қатар тізе қосып шауып
келе жатқан казактардың алдындағы жүзбасы офицерге жұтып
жіберетіндей қадалды; үзенгіге шірене көтеріліп, екі жағына кезек көз
тастап, ол шиыршық аттырып жеңіл үйірген қылышымен басқалардың
делебесін қоздырып, дем беріп келе жатқандай көрінді. Аралары екі
жүз, жүз елу қадам. Енді бірнеше секундте ат тұяғының астында езіліп,
жаншылып қаларлықтай-ақ жер...
— Науменко, Кобец, борат пулеметті!— деп ұзын Белан орнынан
ұшып тұра келді де атқыштарға: — Атыңдар!— деп айқай салды.
Сансыз мылтық қос пулеметтің тырылдаған үніне жамырай
қосылып айнала ың-жың, тозаң мен түтін, тарсыл мен күрсіл, айқай
мен дүбірге толды да кетті. Казактардың алдыңғы сапы ілкі сəтте
бауша жапырылды да, ал жығылған ат пен адамның үймелеген
шоғырын үздіксіз бораған оқ жым-жылас етіп жусатып сала берді.
Аздан кейін үріккен қойдай дүр етіп казак шебі кері ойысты. Бірақ оқ
жететін жерден сытылып шыққанша жұбын жазып, бет-бетімен
қашқақтаған жауды Беланның атқыштары енді топтамай-ақ біріндеп
құлатып жатты. Бір кез кейін сайдан интернационал үні шықты да,
бейне бір қолмен көтергендей, қызыл жауынгерлер тізбек-тізбегімен
мылтықтарын кезенген күйі, қырға көтеріле берді...
Екінші кітаптың соңы
ТҮСІНІКТЕМЕ
Қазіргі қазақ прозасының ішіндегі өзінің сюжеттік желісі мен
композициялық құрылысы жағынан ерекше назар аударатын көлемді
көркем шығармалардың бірі — Хамза Есенжановтың үш кітаптан
тұратын «Ақ Жайық» романы.
Еділ үшін егестік,
Жайық үшін жандастық.
Теңдікті, малды бермедік,—
деп жауынгер ақын Махамбет айтқандай, Еділ мен Жайық бойы
сулы да нулы қолайлы қоныс болумен бірге ел қамын ойлаған еңіреген