Ақ Жайық - 26

қожыр-қожыр шаңды жарына арқасын тірей түсіп:
— Уһ, бойымды жаңа жаздым ғой!— деді.
Оған мына отырған көсем серкедей екі алғыр адаммен ішінен
тынып қоршалап алған он шақты жігерлі жандардың түрі мен қимылы
сүйенерлік қайыспас тірек сияқтанды; селоның қамын жейтін бір өзі
емес, мына отырғандар да бірге, қазір бəрі қосылып Беловқа жауапты
бірге беретіндей көрінді. Ол өз ошағының басында жайбарақат
тыныққандай сезді, иығынан басып-жаншып келген ауыр зіл ана
жараның жиегінде, сыртта қалғандай болды.
Үрейлі, қысылшаң тар кезеңді артқа тастап, кең сарайдың төрінде
отырғандай арқасы кеңіген Кисляктің тілі де жай қалыптағыдай
ұштала түсті.
— Бұл Беловың аумаған баяғы пан Луцко, ішінен əр сөзін сығып
зорға шығарады. Ух, аң нəсілдес хайуан!
Сен əмір күтіп, тізеңді бүгіп төмен қарап тұрасың, ал пан Луцко
баспалдақ үстінде ақшыл мұртын құлаққа қарай көтеріп шиырады. Сен
тамағыңды кенеп, жөткіріп қоясың не айтар екен деп. Ол пан Луцко, ақ
көйлегінің жағасын жөндейді... Бұл Белов тап сол пан Луцко. Мен есік
алдында тұрмын, босағада, ол тісін шұқиды. Мен күтіп аяғымды он рет
суытып, он рет алмастырдым, ол бір көзін қысып, бір көзін жұмыртқа
салған тауықша, жоғары сығырайтады. Ух, аң нəсілдес хайуан.
Аяғында: қанша ат бар, қанша жігіт бар, қанша фургон бар жəне қанша
астық бар, соны есептеп екі сағатта мəлімет ет деді. Бұл тап сол Луцко
да, біз бір оның құлы сияқты. Ух!.. Өзі жалпақ Петровнаның үйінде.
Қасында Сороканың қара қабанындай қорсылдап хорунжий отыр. Бұл
соңғы сабаз жалпақ Петровнаның жандырмасын артығырақ жалап
қойса керек,— аусал сиырдай аузы басы сілекейленіп кетіпті. Ат пен
астық бұл панның ежелгі кəсібі еді, ал жігіт пен фургонның саны оған
неге керек болды? Миымды əлденеше рет аударыстырсам да бұған
жауап таппадым,— деді Кисляк.
— Сен не дейсің, Моисей?— деді Парамонов қараңғыда мойнын
ілгері соза түсіп.
Парамоновтың сөйлер алдында, əсіресе, бір нəрсеге өзгеше түйілер
кезде, жағасы қысып тұрғандай, мойнын соза түсіп, жұтқыншағын бір
қозғап қоятын əдеті бар еді. Жəне оның бойына сіңіп кеткен екінші бір
əдеті: жасы үлкен болсын, кіші болсын жолдастарын жə атымен, жə
фамилиясымен атайтын, ол əкесінің атын қосып өмірде ешкімді
«ұлықтап» жатпайтын.
Əбдірахман да, басқа жолдастарды да қараңғыда жүзін анықтап
көрмесе де, қимылы мен сөз, аяқ алысынан, мойнын соза түскенінен
бір нəрсеге қадала сөйлейтінін де сезе қойды; оның сөзін бөлмеу үшін
Кислякқа да, оған да сұрақ қоймай ішінен тынды.
— ...Сен не дедің, Кисляк? Жігіт санын бер деп айтты дейсің бе?
Демек, бұл пан, атаман буржуйларға жігіт те керек болғаны. Гім,
тынысының тарыла бастағаны. Қаланы бермеу ниетімен бекініске
кіріскені. Жігіт қара жұмысқа, топырақ тасуға керек. Фургон да соған.
Топырақтан айнала қамал жасауға тырысқаны. Моисей, солай деді ме?
Фургон керек деді ме? Бұл жақсы хабар! Сұраңқырасын. Тағы не
сұрады? Россия жұмыскерлерінің ауыр жұдырығы буржуйлардың
төбесіне төнгені дей бер, Моисей. Солай ма, жолдас Əйтиев? Ауыр
жұдырықтың төнетін уағы жетті. Бұл буржуйлер неғұрлым қысыла
түссе, төңірегіндегі бағыныштыларға солғұрлым ауызды сала түседі.
Қасқырды қуып əкеліп қораға тықсырсаң — бұрышқа тығылып алып,
айбат шегіп, тісін ақситады. Орал казачествосының атамандары тап
сол, қораға тығылған қасқыр болуға қалғаны. Моисей, сен
буржуйларды аң нəсілдес деп, дұрыс айтасың. Сенің сөзіңнің бəрі əділ
сөз. Дəл айтасың. Сен бұлардың өңін байқадың ба, өңі қашып кеткен
жоқ па? Жандырманы көп жалағаны да қуаныш кернеп кеткендіктен
емес шығар, ə?! Жоқ, бұл қасқырларды, аң нəсілділерді айдап шығу
керек селодан!— деді Парамонов, біреуді жеп жіберерліктей кіжінген
үнмен.
Оның даусы шығыңқырап кетті.
— Петр Петрович, ақырын, ақырын. Даусың қатты шығып барады,—
деді Əбдірахман оның иығынан тартып отырғызуға тырысып.
Бірақ, Парамонов даусын бəсеңдеткенмен, отырмады. Ол жыраның
ұзын бойына қарай қолын сермеп қалып үзілген сөзіне көшті.
— ...Бұлай болмауға мүмкін емес. Дмитриевтің айтқаны келді: ақтық
демге келгенде аяғын қатты серпеді. Ал, аяғын неғұрлым қатты
серпісе, жаудың солғұрлым жан беруге жақындағаны. Өзің ойлашы —
осы күнге дейін ат пен астық жинап келген казактар, енді жігіт пен
фургон жинауға кіріскен. Жігіттің неге керек болғаны? Майданға
аттандыруға ма? Жоқ, казак крестьянды жауынгер деп есептемейді,
оны адам деп санамайды, оның қолынан жау жеңу келеді деп
түсінбейді. Бұл топырақ қазуға, тылды бекітуге, қалаға келтірмейтін
қамал жасауға. Мұны осылай түсіну керек, мұның басқаша түсінігі жоқ.
Солай ма, Əйтиев?!
Əбдірахман оған жауап беріп əңгімені созбау үшін, Беланға:
— Ваня, есебін білдіңдер ме, қанша солдат екен, небəрі? Бір взвод
отряд дегеніңнің жартысынан көбі селоның саяғы көрінеді ғой.
Қырдан айдап əкелген, қараңғыда атты да адамға есептепсіңдер. Сенің
қолыңдағы винтовка ма, оны қайдан алдың? Сенің винтовкаң мұнда
емес пе,— деді үңіліп, Беланның қолындағы қаруды көріп.
— Жолдас Əйтиев, қатемді тұтасымен мойындаймын. Бір взвод деп
мен ақымақ аттарды адамға санаппын, кешір. Ашу қысып, анықтап
қарамай, əлгі пəле келіншек... бөгет болып... бұл өз алдына... ана.
Азағаш жақта селоның қырық екі аты жатыр еді, соны айдап əкеліпті
сүдінсіз дұшпан. Ішінде менің атым да бар екен... Бір сөзбен айтқанда
менде қазір екі ат, екі винтовка болды, егерде қапшықтағы дұшпан
есін жиып, атын жетектеп кетпесе,— деп Белан атын қуып ауласына
келген солдатты ұрып жығып қапшыққа салып кеткенін сыбырлай
бастады.
Жырада отырғандар Беланды қоршалай түсті де, ал жасынан бірге
өскен аңқаулау, ақкөңіл Сорока оның сүйреп келген олжа винтовкасын
қолымен қозғап, құндағын сипап-сипап, оның бір ғажайып өзгешелігін
ізденгендей жетесін, қарауылын, шаппасын байқап, шанышқысын
түртті. Сөйтті де басқалардың қаруынан ешбір өзгерісі жоқ, бұл
мылтықтың да тап сондай екендігіне көзі жеткенсін:
— Нағыз үш қырлы винтовка,— деді.
— Енді қандай деп ойлап едің?— деді Науменко.
— Жоқ-ау деймін. Сонда да,— деп тамсанады Сорока.
— Жігіттер, оны қойыңдар. Винтовканың аты — винтовка, бəрібір
үш қырлы. Ал, Ваня, сонда енді, сенің қапшықтағыңды қоспағанда неше
адам? Санаған жоқсың ба,— деп сұрады Əбдірахман, ойында бір кенет
келген айла-амалдың шет-жағасын көз алдына келтіргендей
қараңғыда төмен қарай түйіліп отырып.
— Жолдас Əйтиев, есептен атты шығарып тастасақ алпысқа қырық
екісі жетпейді. Ат саны кəміл қырық екі, оған шүбəланбау керек. Бұлар
далада ат қалдырмаған болуы керек.
— Сонда, анық, дəл саны он сегіз адам ба?
— Жоқ, қапшықтағымен қоса есептегенде он сегіз.
— Сонда енді əлі он жеті қапшық керек болды ғой,— деп Довженко
мырс ете қалды да, қатты күліп жібермейін деп тамағын кеней берді.
— Ал, енді былай, хлопцы,— деді Парамонов, тағы да мойнын ілгері
соза түсіп:— Ваня, сенің солдаттың айуандық қылығына қызып
кеткенің заңды. Шалға, əйелге қамшы соққан айуанды ұрып жыққаның
жөн. Сені бұл үшін айыптамаймын. Мақтаймын. Үйткені тап жауына,
буржуйларға қаталдықтан басқа рақым болмасын. Бірақ сенің өз
бетіңмен жалғыздан жалғыз іске кірісуің қате. Ақылдаспай іс істеуің
əнтектік. Сен біреуін ұрып жығарсың, Ваня, екеуіне де əлің келер. Ал,
үшіншісі сенің басыңа казак қылышын бір-ақ соғар. Сонан кейін не
болмақшы? Жоқ, Ваня. Сен жалғыз іс істеуші болма! Сен алғырсың,
қайраттысың. Оның үстіне сен еңбекшінің жауына қайтпай қарсы
барасың. Буржуйларға қарсы барасың, сенің таптың сана-сезімің
күшті... Бүл қасиетіңді мақтаймын. Ал сен осы алғырлығыңмен
буржуйға өш қаһарлы күшіңді мына жолдастарыңмен бірге қазір Белов
отрядіне қарсы жұмса. Қалайда бұлардың қаруын тартып алып,
аттарымызды кері қайтарып, өздерін енді қайтып бұл жерге аяғын
баспайтын ету керек. Бұл — бəріміздің борышымыз, жолдас Əйтиев,
айла-əдісіңді айтшы, неден бастау керек.
— Петр Петрович, мен тұтасымен мойындаймын. Сіздің
айтқаныңызға мен толайым қосыламын. Шыдамағаным рас.
Ақылдасып жатуға уақыт жоқ болды жəне өзім жалғыз болдым...
Ендігіде есте болсын, мен тұтасымен мойындаймын. Ал, қазір маған
Сороканы қосыңыз, Беловты алып келемін, желкесінен басып отырып,
байлап алып келемін. Оны қалай ұстайтынымды ойлап та қойдым.
Петр Петрович, жарты сағат ішінде, Белов алдыңызда тұрмаса мені
Иван деп атамаңыз...
Демін ішінен алып тыңдап, бəрінің сөзін ірі құрандай көрген, бірінбірі жауға бермес қалқандай санаған бір уыс жандардың сол бір қиынқыстау кезеңде, сонау алыстағы Богдановкада, жыра ішінде отырып
кеңескен түнгі мəжілісі үлкен бір армияның штаб мəслихатындай
болды.
— Ал, хлопцы, біз Петр Петрович екеуміз кеңесіп мынадай пікірге
тірелдік: Беловқа бір түйір дəн, бір қотыр мəстек бермеуге деп мақұл
таптық. Бұл пікір көптің ойынан шығады деп ойлаймыз, төңкеріс
кемесіне бірге мінген жолдастар. Бір түйір дəн, бір мəстек бермеу аз!
Жауды екінші айналып осы маңға соқпайтын, бұл аймақтан, қақпанды
сезген қасқырдай, айналып өтетін ету шарт! Аяғын дұшпан бір басып,
бір қарайтын болсын. Дұрыс па?! Əрине дұрыс! Ол үшін не істеу керек?
Петр Петрович айтқандай, буржуйлардың тісін қағып алу керек. Тісін
қағып алу деген: мына Белов отрядінің қару-жарағын тартып алып,
еңбекші мүлкі сенің əкең берген еншің емес, аулақ жүр!— деу керек.
Бұл келген он жеті — он сегіз қарулы отряд селоның айдап келген
аттарын қамаған шеткі қораның төңірегінде көрінеді,— қасындағы екі
үйде қонып жатқан сияқты. Сол екі үйді қазір бəріміз барып қоршап
алып, қол көтергенін тірі қалдырып, қарсыласқанын жоюымыз керек.
Жаңағы Моисей Антоновичтің əңгімесінен кейін маған мынадай ой
келіп тұр, жолдастар, Кислякті есеп-қисап жұмысына шығарыпты ғой
офицер, сол Кислякті бетке ұстап екіден-үштен бəріміз сол ат
қоралаған аулаға жетіп алайық. Түн қараңғы, жер таныс, село өзіміздікі.
Ал, жетіп алғаннан кейін арғы жағын тағы ақкылдасып көрейік. Дұрыс
па осы жоба?..
— Жолдас Əйтиев, дұрыс. Мен бұған түгел қосыламын. Ал, содан
кейін менің айтатыным: ең алдымен Моисей Кислякті ертіп Сорока
екеуміз кетейік. Күзетші кездессе — бізді таниды, тоқтатпайды. Белов
офицерге кіріп: «Он екі жігіт, қырық екі ат дайын еттік, кəне
пистолетіңді үстелдің үстіне сал, салмасаң басың үстел үстіне түсіп
қалады» дейім,— деді Белан.
Əбдірахман оны қостай түсті.
— Дұрыс-ақ. Сен оған, Баня, ат-көлікті мəлім еткеннен кейін екі
қолын артына тас қылып байлап, оған көнбесе желкесінен нұқып
қойып, ісін бітіресің. Онан арғы жағы оңайланады; ол үйге сендердің
өкшелеріңді алып біз де жетейік, Петр Петрович екеуміз. Сонан соң
«офицер Белов бір-екеуің келсін деп шақырып жатыр» деп Кислякті
жіберейік. Түсінікті ме? Моисей Антонович бірге еріп келгенін біреу
болса, біреуін, екеуі болса екеуін, сенектен бері асырмайық. Қалай
асырмау керек — оны өзіңіз білесіз. Сорока мен Иванды сенекке
қойсақ, рұқсатсыз үйге кіргізбейді. Осы əдіс дұрыс əдіс. Жəне бұл
жаудың өз əдісі. Біз Червяков екеуміз март айының 27 күні Оралдың
телеграфын басып алмақшы боп екі солдатымызбен түнгі сағат он
екіде жетіп келгенімізде, ақтардың адамдары қараңғы сенекте бізге
бас салды. Алдымен Червяковты олар ұрып жықты да, маған деген
шоқпары қараңғыда ауытқып келіп мына иығымнан тиген-ді. Жандəрмен күн, əйтеуір, кері шегініп, өзіміздің есік алдындағы екі
солдатымыз ара түсіп, мен сыртқа шығып үлгіргенмін. Міне, тап осы
əдісті бүгін бұйырса, сол дұшпанның өзіне қолданғанымыз жөн,— деді
ол.
— Қалай дейсіңдер, дұрыс жоба емес пе? Жолдастар! Егер де екіденүштен шақырып алып капитанның үстіне кіргізіп ұстап ала берсек!..
Жақсы, бұл алдағы жəйт. Мұны тап уақытында көрерміз. Мақұл ма?
Мақұл. Олай болса енді іске кірісейік. Дайынсыңдар ғой! Тоқта-тоқта,
бір секунд. Бұл іске Кислякті қоспайық. Ол үйінде отырып «ат пен
фургонның есебін ала берсін». Түсінікті ме? Мұның мəнісі бар. Ол
староста есебінде, ортақ адам есебінде араласпай тұрғаны жөн. Ертең
ол басқа жұмысқа керек. Жолдас Кисляк, бұл дұрыс па? Біз жоқта сенен
келіп сұраса, сен екі жаққа бірдей болып қала берерсің, а?!
Парамоновтың бұл пікірін бəрі де қостай түсті.
— Өте табылған ақыл. Қазір бізді бірден-екіден ертіп капитанның
пəтеріне жеткізсін. Арғы жағын өзіміз бірдеме етерміз,— десті.
Өзі аз сөйлейтін жəне арақ ішіп есіруге онша əуес емес капитан
Белов хорунжийдің, тойда отырғандай, беті баржиған түрін де,
сөзқұмар езбелігін де ұнатпады. Басында өзі «бір стакан самогон
ішерсің» деп шақырып қалды да, ал қазір онан құтылғанша асықты.
«Мына парасатсыз маскүнем неме істің жайына бір ми жүгіртіп ойлай
ма екен, сірə?! Ар, абырой, қызмет бабы мұны ешбір
толғандырмайтын-ақ шығар. Бойдағы бар күш-қуатын араққа
жеңдірген əлжуаз шіркін!» деп ойлады ол, Кисляк шығып кеткеннен
кейін хорунжийдің бетіне қарап отырып, оған: «Бар, адамдарыңды
бақыла. Бұл деревняға құда түсе келген жоқсың ғой» деп айтпақшы
болды да, бірақ өзінің тымырсық мінезімен үндей қоймады, əсіресе үй
иесі əйелдің көзінше оған əкімшілік көрсетіп бұйыруды орынды
көрмеді.
Петровна қонағына арнап қойған сыйлы жандырмасының бəрі
хорунжийдің құлқынына құйылып кеткенін жаратпай қалып «мына
жау жеңбес оңбаған кəрі немеге ысырғанша өзі ішсе нетті, ең күшті, ең
таза аққаны еді» деп қынжылды ішінен. Ол үстел үстін жинай:
— Семен Степанович, сіз хорунжийді сыйлап, өзіңіз ішпедіңіз ғой. Ең
таза бірінші аққанын сізге деп арнап едім. Азырақ қалғаны бар, бірер
стакан ішсеңіз жақсы ұйықтап, жақсы тынығарсыз,— деді.
— Жоқ, Петровна, рахмет. Маған сол жарты стаканы да жеткілікті.
Ал, хорунжийге артық ішуге болмайды. Əскер жұмысындағы адам.
Қазір шығып күзетшілерді тексереді. Басқа бақылайтын ісі де толып
жатыр. Рахмет,— деп алдындағы ыдыстарды ысырып, жинай беріңіз
деген ишара білдірді.
— Жоқ, жоқ, мен де... Рахмет, хозяйка,— деді хорунжий тұрып
жатып.
Бірақ ол ішінен капитанның бұл алдын ораған тұжырымды шешуін
қолдай қоймады білем, Петровнаға да, капитанға да қош айтыспастан
тамағын кенеп, жөтеле түсіп, əлденеге асыққан адамша əбігерленіп,
үйден шығып кетті.
«Өздігінен біліп іс істер ниеті жоқ. Ескертпесең таң атқанша
самогонды сораптап отыра беретін. Бір жақсы жері бұл жерде əзірге
большевиктердің жасырын əрекеті жоқ. Егер де крестьяндар бунт
көтере қалса мына сияқты жауынгерлермен су түбіне кете берерсің.
Ашынған крестьяндар көп, бұл жердегі крестьяндар жерлі де, бай да.
Бұлар əлі соғыс салмағын көтерер»... деп ол ішінен хорунжийға қатты
наразы болды да, ойының аяғы шаруаларға тіреліп, бірақ тереңге
бармады, ол ой саласын кеңірек қамтып крестьяндардың не үшін
ашынатынын талдап жатпады. Мүмкін деревня өмірі оған мына
Петровнаның дастарханындай пирокқа толы, самогоны сарқылмаған
тоқ тұрмысындай көрінген де шығар...
Хорунжий шығып кеткеннен кейін Петровна он минуттей қонағын
үйде жалғыз қалдырып кетті де, қайта айналып келіп:
— Семен Степанович, кешіріңіз. Жалғыз болғансын бəрін өзім
істеуге тура келеді. Қонақтың қасында отыруға да мұрша жоқ. Қамыр
басысып, пісірісіп-түсірісуге Маруськені шақырып едім, басым ауырды,
ертемен барып жəрдемдесейін деді. Басының сақинасы бар
бишараның. Жақында пайда болды, жап-жас басынан жесір қалған
оңай ма, өмір сүріп те үлгірген жоқ бишара қыз. Қайдан үлгірсін, неке
тойы ұмытылмай-ақ ері соғысқа кетіп қайтпай қойды. Əрі жұмысқа
ынталы, əрі қайратты, өмірі шаршауды білмейді, күліп, шауып жүрген
бір көбелек. Пішеннен жұрт болдырып қайтса, Маруся өлең айтпай
деревняға бір кipген емес... Семен Степанович, ұйықтайсыз ба? Қазір,
кровать жөндеп, өзіңіз көктемде жатып кеткен төсегіңізді салып
берейін. Таза төсек-орын, бельесы жуылған, жиренбессіз,— деп əйел
оның асты-үстіне түсе қалды.
Көктемде не бəрі бір қонып кетсе де сырлас адамдай таныс болып
қалған бұл «жөн білетін, төсегі таза, тамағы дəмді» кемпірдің үйіне
бұрылғанда Белов сол жап-жас күліп, шауып жүрген келіншекпен
кездесермін деп үміттеніп еді. Өткен кездегіден сəті түспей тағы да
басы ауырып қалғаны оның көңілін суытып тастады. Атап айтпаса да
кемпірдің оны шақыра кеткенін ол іштей жақсы сезген-ді. Малмаға
салған терідей былжырап самогонге езіліп кеткен хорунжийді
жөнелткені де сол оңаша қалудың қамы еді. «Кемпірдің ниеті түзу.
Менің кешті көңілді əңгімемен өткізуімді қалайды. Ниеті айтпай-ақ
көрініп тұр. Ал, ана əйелдің басы ауыра қалатын не əдеті екен.
Түсініксіз. Əлде қорына ма, əлде басқа себебі бар ма... жарайды,
мейлі...» Ол орнынан тұрып сəл уақыт ойланып қалды да, терезе
алдына барды. Петровнаның сөзіне де, əйел туралы өзінің шала үмітті
ойларына да аса мəн бермеген болды. Бірақ қаншама сыр бермейін
десе де іштей қобалжу оны еріксіз толқыта түсті. Кемпірдің жату,
демалу жөніндегі райлы сөзіне де жауап қатпастан сыртқа шығып
кетті.
Ай жоқ, түн қараңғы. Қараңғылық əлдеқайда қалыңдап кеткен
сияқты. Үйден шыққан адамға бір қадам жердегі нəрсені байқап
боларлық емес. Капитан Белов үйден шыққан күйі бейнесі көзге əрең
ілігерлік өзі аласа, өзі сирек қапталды тар қақпаны шамамен келіп
ашты да, ауласына айдап келген аттарды қамаған шеткі үйге қарай
жүрді. Ішінен жаратпайтын, бірақ амалсыз ер қара етіп алып шыққан
хорунжийға сенбей, ол түнгі күзетті өз көзімен көріп тексеріп өтпек
болды. Екі үйдің деңінен өтпей-ақ оған аттың дүбірі естілді де, тұрып
тыңдап əбден анықтап қарағанша болмай жақыннан шыққан аттылар
көшемен қарама-қарсы келіп қалды. Бұл «күзетшімісіңдер?» деп сұрап
үлгіргенше:
— Бұл кім, тоқта!— десті аттылар.
— Куркинбысың?— деді ол өткір жас казакты дауысынан танып.
Казак оны тани кетті.
— Артың мəртебелі капитан мырза, тап өзі, Куркинмін жəне...
— Күзетте жүрсіңдер ме?
Начальнигінің баяу, күңгірт даусына қуанып кеткендей бірінші
дауыс ілесе жауап қатты:
— Тап өзі, артық мəртебелі капитан мырза, түнгі күзетте жүрміз,
бейсуіт жүріс те, мезгілсіз уақытта қимылдаған қыбыр да білінбейді.
— Жақсы. Əрбір жарты сағат өткен сайын жайды мəлім етіп
тұрыңдар. Менің қайда екенімді білесіңдер ғой.
— Хұп, артық мəртебелі капитан мырза, əрбір жарты сағат өткен
сайын келіп хал-жайды мəлім етіп тұруға. Пəтеріңіз шеттен санағанда
бесінші үй.
— Рұқсат, сақ болыңдар.
— Хұп! Артық мəртебелі...
Соңғы сөзін əбден аяқтамастан солдаттар аттарын тебіне түсіп
жүріп те кетті. Олардың тізгінді бұрынғыдан гөрі қытыңқырап ұстап,
аттарын сыдырта аяңдатқаны өзара сыбырын тоқтатып тыңдай
қалған Белан мен Сорокаға, жəне олардың қасындағы Марияға, ап-анық
естілді. Бұлар капитан жатқан үйге таяу келіп енді кіруге бет алған
кезде күтпеген жерден Белов сыртқа шыға келді де, тоқтамастан
қақпаны тез ашып əрі айналып кеткен еді.
«Сезіп қалмағай еді» деп ойлады баста бұл үшеуі, отырған күйі
отряді жатқан үйлерге тура жүрген Беловтың қараңдаған бейнесінен
кезін алмай. Бірақ ол қарсы шыққан күзетшілермен тілдесті де,
айналмастан ізінше кері қайтты.
Оның кері пəтеріне келе жатқанына əбден көзі жеткен Белан
Сороканы қолынан жетектей, еңкейген күйі үш-төрт қадамдай жерді
бір-ақ адымдап келіп Петровнаның ауласына кірді. Ол капитаннан
бұрын тез үйге кіріп алды.
— Иван, саған не болды? Сорока! Не керек?!..— деді, суыт кірген
екеуінің түсінен шошып кеткен əйел.
— Өшір үніңді. Əйтпесе... жұмыс бар!— деді Белан оған күрілдеген
дауыспен. Сөйтті де бұрышқа сүйеулі тұрған қылышты, орындық
үстінде қалған Беловтың наганын жалма-жан Сорокаға ұстата берді.
Өзі екі көзін Петровнадан алмастан бір аяғын пеш жақтағы сəкіге
салып қызбен əңгімелесетін адамдай тізесіне шынтағын сүйеп тұрып
қалды.
Адамның еркін кейде өзінен биліксіз көлденең күш билеп кетеді.
Қимылы жай, сөзге сараң, бірақ ісін ойлап істейтін өте сақ офицер бұл
жолы кідірместен, ойланбастан үйге аса шапшаң кіріп келді. Ол оң жақ
босағаға жақын тұрған ірі денелі Сорокаға да, сəкіге аяғын салып,
тізесіне сүйенген, түсі суық, ұзын бойлы қара украинға да назарын
аудармастан үстелге таяу, өзі отырған орындыққа қарай барып,
командымен қозғалған адамдай аяғының үшімен айналып кері
бұрылды. Бір минуттей уақыт үнсіз өтті.
— Сендер кімсіңдер? Не керек?— деді Белов жай салмақты үнмен.
— Сен өзің кімсің? Түн ішінде тыныш жатқан деревняға отрядпен
келіп не жұмысың бар?— деді Белан, сол тізесіне шынтағын сүйеген
күйі мойнын бұрып.
Оның үнінде де, жүзінде де суық ызғар түтеп кеткендей болды. Сəл
ойланып, офицер:
— Мен Войско үкіметінің бұйрығымен селолық жердегі
шаруалардың басы артық ат-көлігін фронтқа шығаруға мəжбүр болып
келдім. Қазір соғыс кезеңі болғандықтан соғыс тəртібі қолданылып
жатыр, отряд сол үшін. Ал, хлопец, сен тəртіпсіздік жасама. Үкіметтің
аты үкімет, оның əміріне қарауындағы жандар бағынуға тиіс. Ана
жердегі қаруды орнына қоюларыңды сұраймын,— деді.
Белан аяғын сəкіден түсіріп, басын көтеріп алды. Оның ұзын бойы
деревняның орта қолды үйінің төбесіне мол жетіп тірелгендей көрінді.
— Мен Оралдың губерниялық атқару комитетінің атынан...
Белан мүдіріп қалды... есіктен Парамонов пен Əбдірахман жəне
олардың өкшесін ала Довженко кіріп келді.
— Айта бер, айта бер,— деді Парамонов Беланға қарап.
— ...Мен Оралдың губерниялық атқару комитетінің яки совет
өкіметінің атынан заңсыз түрде ат пен азық өндіріп, деревня тонап
жүрген сені ұстауға келдім. Қаруың болса жаныңда үстелдің үстіне сал!
— деді ол.
— Жоқ, жоқ, қолыңды көтер! Иван, сен өзің тінт қалтасын,— деп
Парамонов жалма-жан кірісе кетті де, Беланға Беловтың қалтасын
қаратты. Сөйтті де ол, Сорокаға иек қақты.
— Ондай өкімет жоқ... бұл бассыздық... бунт...— деді Белов қолын
артына қайырып жіберіп жатқан Сорокаға.
— Как нет! Қалай жоқ! Міне, шаруа мен жұмыскер үкіметі:
председатель — Парамонов. Комиссар — Əйтиев, член — Довженко
Михаил Матвеевич, красный командир — Иван Белан...— деді Сорока
оған тұрғандарды жағалай көрсетіп, шындығын дəлелдеген адамша.
Белов үнсіз қалды. Ол Парамоновқа көзін тоқтатқан жоқ, түрін əбден
анықтап алайын деген адамша, қолға түспей жүрген кəдімгі «комиссар
Əйтиев» дейтін қара қазаққа қадала қарап қалды.
Ал Парамонов есік жаққа бұрылып, үйге кірмей сенекте тұрған
Марияға:
— Бір солдатын ертіп хорунжий келсін, Белов шақырып жатыр де,
тез келсін!— деді.
7
Саратан түнінің бір күрмеуге шақ келетін тұсаудай-ақ кезі еді. Белов
отрядының бірін-біріне қоспай ап-сап еткенше қара көк аспан мен
қоңыр жердің шығыс беттегі түйіскен жиегі сарғыш тартып, құлан
иектеніп қалыпты.
Бұл түні көзін ілмеген тек қана Парамонов пен Əбдірахман бастаған
бір топ адам емес-ті. Бүтін деревня болып дүрлігіп сол түні бесіктегі
жас баладан өзгенің басы жастыққа тимей шыққан. Басында жұрт
сескеніп, қарулы жандардың көзіне түспей үйді-үйіне бұққанмен,
жеме-жемге келгенде шаруалар дүрліге бас салып, ат күзетіндегі екі
солдатты көптеп өздері байлап алған-ды.
Сол түні бойы тізе бүкпеген жұрт «қандай екен, аты шулы офицерді
жарықта бір көріп алайықшы» дегендей тұтқындарды қамаған үйдің
төңірегіне таң ата өзінен өзі жиналып қалды. Бірақ ол үйде офицер жоқ
еді; Белов пен хорунжийді солдаттарынан бөлектеп Парамонов басқа
жерге қаматқан болатын.
— Терентий, қалай жуас па, мыналарың? Отыр ма,— деп сұрады
Сорокадан бір қарт, тұтқын солдаттарды қамаған шоланды иегімен
көрсетіп.
— Дидко4, сен қызықсың. Жуас болмағанда байлаулы солдаттар
қайда барады? Əлде сен байлаған адамды көрмедің бе? Ванямен
екеуміз фронтта фрейторды5 да байлап алғанбыз, бұзаудан да жуас.
Қапшыққа салып сүйреп əкелгенбіз,— деді Сорока қартқа ешнəрсе
білмейсің дегендей кінəлаған үнмен.
— Імм. Көп пе?
— Қалай, көп пе?
— Санын сұраймын.
— Сайтанның санындай,— деп Сорока он саусағын көрсетіп бір
бүктеп жəне үшеуін қосты.
— Імм. Бірқатар адам екен. Атаман мен офицері де бар шығар?—
деді тағы да қарт, ежіктеп бəрін біліп алуға тырысып.
— Дидко нақ сəби сияқты,— деді Сорока қарттың сұрағына қайран
қалған пішінмен.— Офицерсіз солдат болмайды, ал отряд болғаннан
кейін атамансыз болмайды. Офицер Белов жəне хорунжий Иванның
шоланында. Тағы да бір солдат бар қасында.
— Імм, саны оның үстінде жəне алты де.
— Тағы да екеуі қашып кетті, дидко.
— Імм. Қалғандары қайда барады? Тұтқын ұстайтын жер де жоқ қой.
— Дидко, мұны мен білмеймін. Бұл председательдің миға жүгіртетін
жұмысы.
Қақпа алдындағы бұлардың солдат пен офицер жөніндегі əңгімесін
Парамоновтар бөліп жіберді.
— Село азаматтары, еңбекші шаруалар! Революциялық комитет
қарулы отряд жасақтап буржуйлардың зорлығына қарсы күреске
шығуды мақұл тапты. Бүгін түнде мына өздерің білген-көрген
атышулы Белов офицерді отрядымен қосып біздің жауынгер
дружинамыз ұстап, тұтқынға алды. Мұнан былай қолдағы бар қару, бар
күш пен ақ казак атамандарының бірде-бір солдатын деревня маңына
жолатпауға бел байладық. Жалғыз біздің Богдановка емес, ана
Алексеевка, Долинка, Покатиловка, Федоровка селолары да қару ұстап
қарсы шықпақшы. Онда да жауынгер дружиналар бар. Ана Самар мен
Саратовтан келе жатқан Қызыл Армия Орал өлкесін босатқанша
қайрат етеміз деген саналы шаруалар мына біздің дружинамызға
жазыла берулерің керек. Шаруаның жері мен нанын, үйі мен мүлкін өзі
қорғамаса, басқа ешкім күзетіп тұрмайды. Мен сендерді қырағы болуға,
іштегі, тыстағы жауға қарсы тұруға, Совет өкіметіне, оның
губерниялық атқару комитетіне жəрдем етуге шақырамын, жолдастар!
Жұмысшы мен шаруаның бостандық алу үшін біріккен одағы жасасын!
— деді Парамонов, еркегі мен əйелі, үлкені мен кішісі аралас топталып
қалған бір қауым адамның алдына шыға келіп.
Ол жиналыс ашып жатпады. Жұрт тегіс біліп, өздері де араласқан
түнгі оқиғаны түйіндеп, қысқаша ғана мəлім етті.
Село үстінде бұл секілді бұрын-соңды болып көрмеген оқиғаны
əркім өзінше ұғып, өзінше бағалап, өзара күбірлесіп, сөйлесіп отырған
түрлі мінезді жандар Парамонов сөзіне құлағын тіге қалғанмен,
елегізіп үн қоса қоймады. Бірқатары тіпті бұл сөзді түсінбей қалған
тəрізденді. Сорокамен сөйлескен қарт:
— Імм. Ол дружина деген не нəрсе,— деп сұрады.
Парамонов жауап бергенше болмай, топтың ішінен біреуі:
— Дружина деген соғысқа бел байлап, қолына қару алып шыққан
адамдар. Мысалы, дед Елисей, сен қолыңа мылтық ұстап казак
Бойскосына қарсы шықсаң дружинник боласың. Жазыласың ба?— деді
кекесін үнмен.
— Імм. Дружина əскермен соғыса ма...
Парамонов қартқа жауап берген адамның кекесінін аңғарса да,
байсалды түрде толық түсінік беруге тырысты.
— Дружина деген елдің, халықтың басына ауыр күн туған кезде
жұрттың, Отанның қамы үшін жауға қарсы шығатын қолқанат күш. Яки
қанаушы буржуазиямен күресетін мына еңбекші шаруалардың өз
арасынан шыққан отряды дружина деп аталады. Бұған қайратты,
жігерлі, саналы азаматтар жазылады. Қолыңыздан жауласу келмесе де,
мына сіз де дружинаға тілектес, көмектес бола аласыз. Түсінікті ме,
қарт? — деді ол.
Жұрт басын изесті. Кейбіреулер мақұлдаған ашық пікір білдіріп:
— Əрине, мына офицер сияқты ат-көлік, астық алғандарға тиым
салған ақыл болды.
— Атсыз сыпырылып қалатын едік, бұларды тұтқындамағанда,—
десті.
— Демек, біздің дружинаның жұмысшы мен шаруаның таптық
мүддесін қорғаған ерлігі мақтаныш іс қой, жолдастар. Солай ма?— деді
Парамонов көпшілікке қарап. Қартқа ілкі жауап берген адам:
— Селоластар, істің түбіне көз салу керек. Қызу үстінде келіссіз
жұмыс жасалды. Соңы ауыр соғып жүрмесін, ойланыңдар. Миға
салыңдар!— деді.
— Імм,— деді қарт.
Бірақ ол да, басқалары да сөйлеген адамды жақтап бас изесе
қалмады. Көбі Парамоновтың қасында тұрған Довженкоға қарады.
Өйткені Довженкомен бұл адамның əлденеше рет сходта пікір таласы
болып, талай-талай қызу сөзге барысқанын бұл тұрғандар жақсы
білетін. Мұның Довженкоға қарсы екенін де көптен бері селолықтар
іштей сезіп, бірақ Довженконы ашықтан ашық жақтауға сескеніп
жүрген-ді. Көптен бері жасырын жұмыспен селода тұрмай, атамандар
қуғынынан тайқақтап жүрген Довженко бүгін ашық күреске
шыққанын көрген жұрт оған «сен не айтасың? дегендей көзін тігіп еді.
Довженко жұрттың бұл ниетін жақсы түсінді. Ол жаймен салмақты
түрде:
— Савенко, сен ойыңды түптеген жоқсың ғой. «Соңы ауыр соғып
жүрмесін» деп жұртты сақтандырғаныңды ашық айтсайшы. Бір селода
тұрғаннан кейін селолықтар əбден түсінсін,— деді.
— Менің ойым — жұрттың бəрінің басында тұрған ой,— деді
Савенко іле-шала сөйлеп. Біз момын шаруамыз. Біз казак та емеспіз,
ана сахара халқы киргиз да емеспіз. Біз Ресейден көшіп келген
крестьяндар. Біздің жолымыз бір басқа, əркімнің өз тілегі бар. Біздің
тілегіміз соғыс емес, соғысқандарды жақтау да емес. Біз ешкімге
тимейміз. Ал, егер біз ешкімге тимесек — басқаның да бізде жұмысы
жоқ болады. Солай ма, дед Елисей? Ойлану керек. Казак Войскосына
қарсы шығып, біз абырой ала алмаймыз. Милы жігіттер осыны миға
салып əрлі-берлі қозғауға міндетті,— деп ол тамағын кенеп алып,
Кислякқа қарады.— Кисляк, сен селоның басшысы болып тұрсың. Сен
селоға жауаптысың. Солай болса сен ойлануың керек. Казак Войскосы
бүгін кешке Богдановкаға қылышы жарқылдаған екі жүздік демей-ақ
қояйын, бір жүздік жіберсе біз не істейміз? Сен не істейсің? Казактың
қылышты қалай сілтейтінін білесің бе? Иығының үстінде ешкімнің
жұмыр басы қалмайтынын сен ойлайсың ба? Алдымен сенің басың
ұшады. Онан кейін қалғанымыздың басымыз ана Тереңсайдың түбінен
жайлы орын табады. Міне менің ойым осы. Мына жұрттың бəрінің ойы
осы,— деді ол Кислякқа қадала түсіп.
Кисляк үндемеді. Елисей қарт күрсініп төмен қарады. Довженко
тыпырши түсті. Ол Парамонов пен Əбдірахманға, сонан кейін
əрегіректе тұрған Беланға мойнын созып қалғандай болды.
— Жоқ, Савенко, сен дұрыс сөйлеп тұрған жоқсың,— деді Довженко.
— Сен теріс сөйлейсің. Теріс сөйлейтініңді мына жұрттың бəрі біледі.
Сен босқа үрей туғызасың. Сенің ойыңша ақ казактар ат сұраса —
айдап əкеліп аттарымызды беруіміз керек пе? Ат бергеннен кейін
жұмыс біте ме? Жоқ. Астық та беру керек. Ат та, астық та Войско
үкіметіне аз. Оған тағы жігіт керек. Фургон керек. Кисляк, айтшы,
қанша жігіт сұрады түнде Белов?— деді ол Кислякқа бұрылып.