Ақ Жайық - 55

Нияз жат десе жатады, тұр десе — тұрады; онсыз ұл үйленбейді, қыз
ұзатылмайды.
— Бұл да осал қазақ емес қой!
— Салық олардан кем түсіп пе? Крестьянский начальники сходтан
қуып шыққан губернатордың помощнигі емес пе!
— Бұлар билігімен атақты болса, біздің Қабыл байлығымен атақты.
Қабыл сияқты бес мың жылқысы, мың жарым ақбас атаны бар қазақ та
губернатор алдында жорғалай қоймас.
— Қызыл нары мен көк арғымағы «Шеген құдықты»ендеп жатқан
Ақметше білімімен атақты. Бір арғымағының өзі мың сом алтын
көрінеді ғой! Өсіріп көр сондай малды!
— Қуанай хазірет Ая София масжидінде де имам болған!
— А, ағайынды Мұса мен Жаншаны неге айтпайсыңдар. Бұл Текенің
Қаревінен кем түспейтін көрінеді ғой. Петербургтің банкісінде екі жүк
алтыны мен күмісі бар дейді!
Осы сияқты, сол күнгі жиналған атақты адамдарды мадақтаған,
көтермелей сөйлеген, тіпті əркім өз болысы, өз ауылына қарай бұра
тартқан сөздер дүкен ішінде де, мешіт жанында да, базар алаңында да
құлақ тұндырарлық болды.
— Ардақты ағайындар! Кіші Жүз елінің игі жақсылары! Бала
дүниеге келгенде ата мен ана қуанады. Аға мен іні шаттанады, апа мен
қарындас гүл-гүл жайнай түседі. Ал, еңбектеп төрге жетіп, қаз тұрып
табалдырық аттап, ұл ашамайға қонған кезде ел дүрлігеді. Егерде ол ұл
ержетсе не болады? Егерде ол ұл нөкер жинап салтанат құрса? Егерде
ол ұл ту көтерсе! Онда жан тілеген мақсат, тəңірі қостаған мұрады
орындалды дейді.
Жаһанда əр нəрсе бір-біріне сипаттас келеді. Ұл перзенттің дүниеге
келуі — ерте кезде билігінен айрылып, өз тізгінін өзі ұстауды арман
еткен алты алаштың автономия болуына, мемлекет құруына ұқсайды.
Бұл да нəресте. Бұл да шілдехана тойындай шаттықпен бас қосады. Бұл
да қырқынан шығып, бесікке бөлеп əлдилеуді керексітеді, қаз тұрып
аяқ басқанша күні-түні мəпелеуді тілейді. Мəпелеу — жас бөбекті таза
ұстау, үзбей қоректендіру, əл-қуатын молайту, баптау, өсіру, буынын
бекіту, сахараға қарату, кеңшілікке талпындыру...
Мемлекет жəне оны басқаратын орындар тап осы айтқандарды
басынан атқарып келеді. Қазір осы нəресте хұкіметтің бөлімдері
Торғайда, Жетісуда, Арқада дүниеге келіп, аяғынан қаз тұра бастады.
Мына өздеріңіз көріп отырған Батыс уалаяты талпынып табалдырық
аттады. Табалдырың емей немене, өзінің администрациями, яки
басқару орындарын жасақтады, қаражат ісін жүйеледі, əскер мəселесін
тəртіптеді, — деп бастады сөзін Жанша Досмұхамедов.
Ол аса ұзақ сөйлемесе де тыңдаушысын ұйытып, ұлттың сезімін
қозғарлық сұлу сөздерді лекітіп-лекітіп тастады.
— Ескі Иран мен Торан патшалығы сияқты, Хиуа мен Бұхар
хандықтары тəрізді қазақ елі де мемлекет болмақшы, оған байлық та,
басшылық ететін білімді азаматтар да мол. Тек жұмдың керек, бірлік
керек, өз хүкіметім өзгенікінен артық деген биік сезім мен азаматтық
ар керек,:— деп түйді.
Жиналған адам көп болса да, мəжіліске қатынасқандар санаулы еді
— бас-аяғы қырық жеті кісі үлкен кабинетке жағалай отырған
болатын. Олардың хұкімет мүшелері: Қуанай хазірет, Салық
правитель, дəрігер Халел Жаншаның оң қолында, құрметті қонақ Нияз
бен оның биі жəне жергілікті оқымыстылар Ақметше мен Дəулетше
сол жағында тізілген-ді. Бұл қатардың ең түбінде молдадан қысылған
шəкірттей жаутаңдап Қабыл бай жəне оның жанында кішірек көзін сол
қасындағы тыпыршыған Қабылға тікендей қадап, Шұғыл хажы
отырды.
Жаншаның сөзі біткенде, оны қол шапалақтап мадақтау орнына,
Қуанай хазірет:
— Мерейің үстем болсын, əмин! — деп қол жайып дұға етті де,
отырғандар жамырап:
— Əумин!
— Аллаһу акбар! — десті. Ал, үйге сыймай есіктен сығалағандар,
иықтап қаумаласып аула ішіне толғандар:
— Не айтты? Не айтты?— деп анталасты.
Жұрт тамақ кенеп, сақал сипасты, отырғандар орындарында
қобалжи түсті. «Енді кім сөйлер екен? Не сөйлер екен?»— деп күтті.
Орнына отыра берген Жанша оң жақтағы Қуанайға көз тастады да,
бірақ оған тоқтамай, сол жағындағы Нияздан əрі отырған Ақметшеге
қарады. Оған «кезек сенікі» дегендей болды. Осы кезде есікке таяу
жердегі Шұғыл хажы:
— Шытыр жеп жаталақшыған түйедей тыпыршисың. Əлде айтып
көрмеген аталық сөзіңді осы жерде айтып қалғың келіп шыдамай
отырсың ба? Сөзден көрі Шідертінің сорына сыймай жатқан түйенің
бірер жүзін уалаят игілігіне бөліп бермейсің бе? — деп Қабылға қадала
қалды.
Жұрт тегісінен Шұғыл мен Қабылға көз тікті. Қабыл сасып жанжағына алақтай бастады. Аздан кейін жүзін төмен салып, өкпелеген
адамша:
— Хажы, жок, жоқ, — деді ол, əлде сөйлемейтінін, əлде бермейтінін
хабарлап, күбірлей түсіп. Жұртқа Шұғылдың сөзі тегіс естілді де
Қабылдың жауабы жетпеді.
— Хажы сөзі қасында отырған ақсақалға бағышталса да, осындағы
əлеуметтің əрқайсысына да ой салатын сөз болды, — деді Ақметше,
жанындағы Ниязға сөйлесіп отырған адамша, жүзін бұрып.— Басшы
азаматымыз Жанша мырза бастап, оны қадірлі дəрігеріміз,
Петроградтағы ғалым дəрігерлер қоғамының мүшесі Халел қостап,
мына өздеріңіз сияқты ардақты ел ағалары қолдаған жас мемлекет,
адвокат айтқандай, нəресте мемлекет уызында жарып, балғын
шағында бұла болып өсуі үшін барымызды алдына тартуды қажет
етеді. Сондықтан біз осы жайлы əңгіме қозғасақ, азаматтық
борышымызды өтеу жайын бастасақ. Өйткені ғасырлар бойы аңсаған
автономиямыздың мəні мен сипатын, тілегі мен мақсатын сөзге
шешен, басқаруға көсем Жанша алдарыңызда байымдап өтті. Біз ол
кісіден артық жарасымды сөз таппаспыз. Осындағы үлкен мəжіліске
мағұлым етпекші екінші бір мəселе бар. Ол: хүкімет орнын басқа жерге,
ең қолайлы, қалың қазақ ортасы Ойыл, шаһарына көшіру. Ойыл
шаһары Үйшік пен Маңғыстау шектес, Ақтөбе мен Ырғызға, онан əрі
Торғайға, тіпті Арал, Қазалы, Ақ мешітке бір табан болса да жақын
тұрған шаһар. Ал, ел ортасына таяу тұрған хұкімет орталығы — төрт
жағы бірдей құбыла хұкімет болып табылады. Өз басым осы істі, яғни
орталықты Ойылға көшіруді қатты құптаймын. Құптаумен қатар
хұкімет орындарын көшіруге байланысты көш көлігін, шығынқаражатын өзім көтеремін. Сонымен бірге, сол Ойыл шаһарында
даярланып жатқан жас хұкіметтің күштірегі, кадет мектебін бітіріп
шыққан жас офицерлер тобына сыйлық есебінде он арғымақ тарту
етем.
— Рахмет, Ақметше мырза, адал ниетке бағышталған
азаматтығыңыз бен мырзалығыңыз үшін хұкімет атынан, осында
отырған хұкімет мүшелері атынан көп-көп алғыс айтамын,— деді
Жанша.
— Менен елу ат, Жанша мырза, сол айтқан ғаскер басшыларына
бағыштаймын,— деді Шұғыл. Сөйтті де, ол тағы да қасындағы Қабылға
қадала түсті. — Мына Қазанғаптың байы Қабыл екі жүз ат сыйласа да
бір жылғы төліне жетпейді. Кəне, мұнан өзгелерің де, ана сырт жақтағы
Мұқай, Қоданбайлар атасын сыйлықтарын, көрсетсін мырзалығын.
Қалыбай, жаз, сен бе жазатын?
— Хажы, атау сізден, жазу бізден. Елу де жақсы сан. Алайда «жүз»
деген айтуға да, жазуға да келісті. Əсіресе жүз ат, жүз атан, жүз қой...—
деп жазғыштай бастады интендант Қалыбай.
Қабыл күйбеңдеп еш нəрсе айта алмады. Бірақ қасындағы Шұғылдан
төмен отырған жуан адам:
— Хажыдан қалмайды, бұл кісі елу ат жаздырады, — деп Қалыбайға
қарады.
— Елу ат, — деп жазды Қалыбай. — Қабыл Ақметұлы елу. Сізден де
елу, отағасы. Елуден кем жазуға қиын жəне қағаз да нық келмейді.
Қырық сегіз, қырық тоғыз деген сандардың əрқайсысы жарты жолдан
алып кетеді,— деп күбірледі интендант əлгі жуан кісіге «жүз» бен
«елудің» жинақтылығын дəлелдеп.
Əлде не уақыт Қалыбайдың қалың тізімін аяқтауға бөлінді.
Жұрттың қозғалысы күшейді, дабыры молайды.
— Енді сырт жақтағыларды қаттаймын, — деп Қалыбай есікке
беттей берді.
— Писарь шырақ, тоқта,— деді оған Нияз.— Сен жаз. Ойылдағы
кадетке жүз бала жаз. Жүз баланың офицер оқуын оқып шыққанша
керекті қаражаты менен. Бітіріп шыққан соң ат-тұрманы менен. Жаз.—
Нияз Жаншаға қарады. — Игілікті ісің құтты болсын! Адай сені
қолдайды, мырза. Ана оқытып шығаратын жүз балаға жиырма жігіттен
жігіт қосамын. Бұл Адай полкы атанады. Адай полкы жел жағыңа
ұстайтын панаң. Басқа да мұқтажыңа көмектесем,— деді.
Жанша Нияздың қолын алды, алғыс айтты.
3
Күнде келіп тамақ беріп тұруға рұқсат алған Күлшан серік сияқты
болып еді. Бұл алғыр əйел күзетшіні де, түрме бастығын да «Жаншаға
айтамын» дөп қорқытып, тұтқынның қасында емін-еркін отырып,
тамағын ішкізіп, жарасын байлап, əңгімемен де қарқ қылып еді.
Қаланың ішінде не болып жатқанын ол бұлжытпай хабарлайтын
болған. Ал, Күлшан кеткелі үш күн болды, бұл үш күн Меңдігерейге үш
айға татыды. Сөйлесер жан жоқ, тергеу де жоқ. Ол ой теңізіне шомды.
Ісінің немен бітерін шамалауға тырысты. Қаншама жақсылықты көңіл
қалағанмен, безбеннің басын жамандық басып кете берді. «Оралдың
əскери соты қолындағы тұтқындарды өлім жазасына кеседі.
Атамандар сотынан жеңіл жаза күтуге болмайды. Ал, мына Жымпиты
үкіметі не істемек? Бұл да Орал жендеттеріне еліктейді. Соттайды.
Жаза... Өздері Ойылға көшсе, сотты тездетер. Бірақ неге жауап
алмайды? Əлде сотсыз...» деп ойлады ол. Бұл ой оның басынан шықпай
қойды.
Кіріп келген солдаттың:
— Отағасы, киін! Тез киін! — деген бұйрығын Меңдігерей қапелімде
түсінбей қалды.
Мезгіл іңір, қарбалас шақ еді. Жə «хұп!» деп, жə «қайда апарасың?»
деп сұраудың орнына ол солдатқа танитын адамша, бірақ қайда
көргенін жадына түсіре алмай тұрған жанша, ойланып қарады.
— Киін деп тұрмын. Саңырау емессіз бе, неге ақтарыласыз?— деді
солдат.
Меңдігерей тағы да жауап қатпады. Есік ашылып, онан екінші
солдаттың басы көрінді. Іштегі:
— Тез киін!— деді тағы да.
Əлде ащы ойдың, əлде кенет кездескен оқыс жайдың құшағында бір
сəт қозғалмай қалатын, тіл де қатпайтын қалт тұрыс болады. Тұтқын
осындай қалыпта еді.
— Мынаның есі дұрыс па?— деп, бірінші солдат есік аузындағы
надзирательге қарады. Надзиратель оған жауап берудің орнына:
— Отағасы, тез киін! — деп буындады, бейнебір құран сөзін
мəділегендей.
— Мен дайынмын,— деді Меңдігерей аздан соң.
— Дайын болсаңыз жүріңіз,— деді алдыңғы жігіт. Сөйтті де ол есік
алдындағы серігіне: — Есі дұрыс екен, — деп иек қақты.
Бұрын көрмеген тұтқынның аса жүдеу түрі, əсіресе басын бір
жағына қисайтып, есеңгіреп қалған жандай құты қашып көрінген жүзі
оларға «сау жан емес шығар» деген ой салып еді.
Əсіресе кешкі қара көлеңке шақта тұтқын тар бөлмеде ербеңдеген
аруақ сияқтанған.
— Жүріңіз, жүріңіз, — деді жігіт, есі дұрыс екеніне қуанғандай
даусын жұмсартып.
— Қайда?
— Оны енді барғасын көрерсіз.
Тұтқынның дайындалатын еш нəрсесі жоқ-ты: киінуге — бар киімі
үстінде; жыртық көйлекті жасыру үшін өзі есісі, əрі уқаланып, жолдың
шаңы айғыздаған бешпетті күндіз киіп, түнде жамылып жүрген. Бас
киімінің қайда қалғанын өзі де білмейді: қараңғыда Абылаев жігіттері
кішкене бөлмесінен сүйреп шығарғанда сол жерде қалды ма, əлде арба
үстінде қол-аяғы байлаулы, қан қақсатқан жараға шыдамай жан азабын
шеккен шақта жоғалтты ма — кім білсін. Шалбары да бешпетіндей —
үстінен түспейтін. Өліп тірілгеніне ғана қуанған Күлшан да киім
жаңартуды ескере қоймаған, ескерсе де бөтен жерде киім таба алмай,
сатып алуға қаржы жоқ, енді бəрін де елден жібермекші болып кеткенді.
— Қайда?— деген сөз Меңдігерейдің аузынан тағы да шығып кетті
де, бірақ келген адамдардың кім екені жаңа ғана есіне түскендей
болды.
— «Бұлар не біледі: алып кел десе — алып барады, ат десе —
атады... — деп ойлады. — Қайда апармақшы? Тергеу ме? Əлде
тергеусіз...»
— Тезірек жүріңіз! — деді. гауптвахта-түрменің қақпасынан алып
шыққан солдаттар.
Олар қаланың ортасына қарай жүрді. Тұтқынға үндер де қатаң
естілмеді. «Тергеу шығар...» деген ой басқасынан дəлелдірек көрінді...
«Жаманы — жасырын жазалау, жақсысы — тергеу, соттау» деген
ойдан шыға алмай келе жатқан Меңдігерейді қараңғыда жете
танымайтын бір үлкен үйдің қақпасына кіргізді де, қарсы шыққан ұзын
бойлы қазақ офицеріне тапсырып, екі солдат честь берді.
Офицер ешбір үн қатпастан есіктен есікке жетелеп Жанша
Досмұхамедовтың алдына алып келді.
Ұлық сəлемдесудің орнына басын шайқап, аяған адамның пішінін
көрсетті. Бірақ жасы да үлкен, түрі де аянышты кіріптар адамға отыр
деп те меңземеді, өзі де отырмады; төрдегі үлкен столдың оң жағында
түрегеліп тұрған күйі Меңдігерейге қарап тұра берді.
«Мұнысы несі? Құдіретін көрсету ме? Адам айыптауға тіс.қаққан
прокурорлығын. алға тарту ма? Жасыту ма?..» Меңдігерейдің зығыры
қайнап кетті. Əлгідегі шүбəлі, сақтану сезімі ашуға орын берді; ол
өзінің нашар күйін де ұмытты; өткен кездегі Халелмен қатты сөзге
келгенде де осы сияқты сұр қалпында қалған сөзге ұста, жүзге жылы,
іске ұтқыр, жылан юристі жан-тəнімен жек көріп кетті — бар қылығын
ащы сөзбен бетіне басуға кірісті.
— Бұл не, мырза, тергеу ме? Əлде адамшылық атаулының бəрін
аяққа басып жерлеу ме? Сұраңыз тергейтін болсаңыз, — деді
Меңдігерей Жаншаны көзбен жеп.
Жанша тіл қатпады, орнынан да жылжымады. Ол тек Меңдігерейдің
көз оғынан тайдырайын дегендей жүзін бір кез түкпір бөлменің есігіне
бұрды. Түкпір бөлмеге «неге қарай береді?» деген оймен ашу кернеген
Меңдігерей де көз тастады. Есік ашық, бірақ оның қалың пердесі
түсірулі тұр. «Əлде біреуді күте ме? Бөлменің ішінде адамы болса бір
нышан бермей ме?»
Жым-жырт. Басшы да, тұтқын да үнсіз қалды.
Уақыт аса ұзаққа созылған жоқ еді, бірақ іштей түйіліп əр қыбырды,
əр дыбысты, тіпті кешкі масаның ызылдағанын да сарапқа салып
тыңдап үйренген Меңдігерейге ойламаған жерден кездескен жаңа
көсемнің өзі де, безерген тұрысы мен жұмбақ əрекеті де қияметқайымның тұзағындай шеті де, шегі де жоқ азапты көрінді; бір жыл
ішінде айқын ажырастырған сана алшақтығы қазір Меңдігерейдің
жүрегіне өшпенділік уын тамызып тұрғандай болды. «Сез сөйлегенде
халық деп тіл майын тамызасың, іске келгенде сіңірі шыққан
бұқараның нəрін copy түгіл, қанын ұрттап ішуге де шіміркенбейсің,
хансұлтаншыл қаратаяқ!» деп кіжінді жаралы тұтқын.
Тап сол кезде тұтқынның ойы бір басқа, уалаят правителінің ойы
екінші басқа еді. Жанша жаңа ғана Халелмен пікір алысып, бірақ өз
ойынан шықпаған тіпті бір сөзін де мақұлдамаған дəрігерге большевик
Меңдігерейдің өзін тілдестіру үшін алдырып еді.
Тірідей колға түскен Меңдігерейді Жымпитыға алып келгеннің
ертеңіне-ақ Жанша алмағайып тағдырдың тар көпірі алдан шыға қалса
медеу боларлық керме арқан тастауды көздеген-ді. Мұны күні бұрын
«ел аман, жұрт тыныштықта бастауды мақұлдаған. Егерде
большевиктер күш алып, атаман Мартынов пен генерал Толстовтың
апшысы қуырылар күн туса, жарылған бас бөрік ішінде, сынған қол
жең ішінде қалатын ағайыншылықтың алды Əбдірахман мен
Меңдігерейге құшақ жаю ғой... Солай болса Меңдігерейді жəбірлемей
ішке тарта, қайырымды қарындас есебінде ерікті кіріптар етіп ұстау»
жағын қолдап еді. Мұны ашықтан-ашық Халелге сыр етіп айтпаса да
Жанша түсінгендей-ақ ишарамен: «Түбі татулық жеңеді, егес
ұмытылып, бір елдің, бір жердің қамын көздейміз», деген мейірбандық
сөз тастаған. Жəне Меңдігерейдің жатңан жері қылапсыз таза, тамағын
тоң етіп ұстауды тапсырған. Əсіресе бақылаушы адамдарға қаталдық,
көрсетпеу жағын көбірек ескерткен-ді.
Бұл жайды Меңдігерей болжай алған жоқ-ты. Өйткені Жымпиты
хұкіметінің сорақы істері оның күн санап көз алдынан өтіп жатты:
партизандың
бүліншіліктің
ұйтқысы
деп
Алексеевка
мен
Александровканы тегіс өртеп жіберген, сан адамды жазықсыз атқан
осы Жанша мен Арон төренің жасақтары, аузын ашқанды кəрі-жас
демей жонынан таспа алып, дүре соқтыратын да, қарсыласқанды
қамауға алатын да, сұраусыз аткөлікті айдап əкететін де осы
автономияшылар ғой. Өзінің көз алдында екі бала мен Фроловскийді
кескілеп кеткен Абылаев сол Аронның қолшоқпары. Əйел екеш
Күлшанды да екі қолын артына байлап айдап келмеді ме! Бірақ «хан
мен төре қатын-баламен жауласты» деген жаман атақтан қашты ма,
Күлшанды келісімен «үлкен басшылар» босаттырып жіберген ғой...
— Жанша мырза, — деді Меңдігерей тағы да шыдай алмай, — мен
тұтқынмын. Еркінен айырған кіріптар тұтқынға білгенін істеу заңзаконге қылапсыз қызмет етемін деуші юристерге лайқат іс болмас.
Менен керегіңізді сұраңыз да абақтыма қайтарыңыз.
— Менің сұрағым жоқ, доктор,— деді Жанша, əлі сол түкпірдегі
есікке қарап, теріс айналып тұрған қалпында мойын бұрмастан. Неге
екені белгісіз, жақсы білетін фельдшерді бұл жолы Жанша «доктор»
деп тіл қатты.
— Білгенін істеу деп осыны айтады. Сұрағыңыз болмаса неге
алдырдыңыз?
Жанша тағы да үндемей қалды. Аздан кейін ол əлдекімді күткендей
сырт жаққа құлағын тосты. Есіктен əрегіректен нық басқан аяқтың
«дік-дік» еткен дыбысы естілді. Сырттан келе жатқан дыбысқа көңіл
аударып үлгергенше есіктің ашылғаны, бір-екі адамның ішке енгені,
тез жүріп бұлар тұрған бөлмеге де жеткені құлаққа анық шалынды.
Əлдекім есік ашып жол берген адам бөгелместен кіріп те келді — бұл
белгілі Халел Досмұхамедов болып шықты.
Халел əдетінше тік жүріп, бұрылмастан Жаншаның қатарына барып,
арт жағында, есік түбінде қалған Меңдігерейге жаңа ғана бұрылып тесе
көз тастады. Соншама жүдеу, жүзі де, түрі де былтырғы қалпынан көп
өзгеріліп кетсе де Меңдігерейді ол бірден таныды. Таныды да оны
өткір көзбен атып жібергендей болды, іле-шала жауап қатты.
— Жанша мырза, мына сұрқияны не үшін алдырдыңыз? — деді.
— Сіз үшін алдырдым, доктор...
— Рақмет. Бірақ босқа машақаттанғансыз. Мұндай адамдармен
сөйлесетін сөздің құйрығы шолақ, жалы күзеулі — бөрінің бөлтірігімен
қоштасардағы «ұнжығада көрісерміз» деген нақылы дөп келеді.
Əйтпесе, өз адалын өзі харамдап жатқан Ресейдің жалаң аяқтарымен
қосылып қазақ елін жарылқаймын дегендерден не үміт, не хайыр!
Əлде есі кіріп тəубеге келіп қалды дейсіз бе?— деді Халел өршелене
түсіп.
— Мен де сағынғаннан келгенім жоқ, доктор, бұл жерге. Ал,
қанжығада кездесу бөлтірікке де, бөріге де бірдей, айырмасы: бірі
ақшаның оң қанжығасынан, бірі сол қанжығасынан ғана орын алады.
Алайда мен аңшының қанжығасында емен. Нағыз аңшы кейінде, оның
аулайтын аңы да бөлек,— деді Меңдігерей.
— Сөз жарыстыруға уақытым жоқ...— деді Халел жекіріп, сөйтті де
өкпе артқандай Жаншаға бұрылды, оған қабағын шыта қарап, сөзін
дақпа-дақтап сөйледі. — Аламан қазақты алқа-қотан қондыру үгітнасихат жолымен шешілмейді. Ондай дəрежеге біз əлі көтеріле алған
жоқпыз, Жанша мырза. Əсіресе ақылынан адасқан Бақытжан мен мына
тұрған жол тонағыш қарақшыларды хақиқатқа бас идіремін деу
көңілшектік.
Меңдігерей неге əкелгенін енді-енді аңғара бастады. Келіспекші
ме?.. «Үгіт-насихат... Аламан қазақты алқақотан қондыру...
көңілшектік» дейді... Бірақ Халелдің сөзін ол талдап, жіктеп жатуға
шыдамады. Бұрыннан тұздай сөздерді бетке бүркіп үйреніп қалған
мына шар мінез доктордың өзі түгіл, əрбір дыбысы, үні оның
өңменінен қадалғандай болды. Ол не де болса ежелгі жауының мірдің
оғындай сөзіне құлақ тосқанша өзі қарсы қару жұмсауды дұрыс деп
тапты.
— Сөз жарыстыруға менің де зауқым жоқ доктор. Ал, аламандықты
алға ұстап жүрген мен емес, мына өзің сияқты, қаратаяқтылар:
ханшыл, бекшіл, төрешіл задалар. Мен емес, Батысты Шығыстан бөліп
уалаят, хандық, автономия деп тамақ жырта айқай салған. Мына
азамат Жанша мырзамен екеуіңіз Жымпиты уалаятын құрып,
Əлиханыңыз Шығыстың автономиясын жасақтап, Шоқаевыңыз
Қоқанның хандығын тірілтіп, үркердей қазақты жан-жаққа таратып,
баяғы Əбілхайырдың сансыз сұлтандарындай бөліп алып бөріше
талаған сабаздар аламан ба, əлде Жетісуы мен Семейін, Арқасы мен
Адайын, Торғайы мен Жайығын бір ел етеміз,.бір республика құрамыз
дегендер аламан ба? Хандыққа, сұлтандыққа қарсы қара қазақты
ханмен тең етем деген кешегі Сырымың мен Исатайыңның арманын
көксегендер халықшыл ма?
Əлде Салық правитель мен Арон сұлтандардың, Қуанай имам мен
казак-орыс атамандарының ақ батасын алып, көк қаруды сілтеп,
даланың қара қаңбағындай жөңкіген теңдіксіз, панасыз, қорғансыз
қалтыраған қазақты табан астына салып тепкілеген жандар халықшыл
ма? Айтшы, кəне, қазақтың досы кім, қасы кім? Қараның қамқоршысы
кім, жендеті кім?..
— Сабыр етіңіз, Меңдігерей мырза, сабыр етіңіз. Сіздің ашына
сөйлеуге себебіңіз мол. Түсінісе алмай сырт беріп, тілдесе алмай
алшақтап кеткен жай бар. Доктор ағалықпен ащы айтар кезеңге де
ұшырап келеді. Алайда ащы сөздің тұщы жарасымы бар. Екеуіңіздің де
көздегеніңіз қазақтың қара шұнақ баласының қамы ғой. Қалай деп
атасаңыз да казақтың қара шаңырағын қайта көтеру, оны мейлің
республика де, мейлің автономия де, мейлің уалаят де, қалай атасаң да
мағынасын халқың түсінсе, тіліне жеңіл, ұғымыңа оңай болса
мақсаттың орындалғаны. Сабыр етіңіз, ашу дұшпан, ақыл дос... — деп,
Жанша Меңдігерейге жақындай түсті.
Халел терісіне сыймай кетті. Ол жалма-жан қара сюртугінің
түймесін ағытып жіберді. Көзілдірігін құлағынан сыпырып алды, ол да
Меңдігерейге жақындай түсті.
«Тықыр таянғанын сезген екенсің, мырза,— деп тістенді Меңдігерей
ішінен.— Ойылға өкше аударатын болдыңдар ма! Оралға қызыл
əскердің төнгенін көріп келдіңдер ме? Бірің төреші, бірің итке жонын
күдірейткен қамаудағы қасқырдай тісіңді ақсита бастадың ба? Е!..
солай ма екен!»
Қатты шеке тамыры білеудей болып кеткен əлсіз Меңдігерейдің
сөзге ұсталығы мен қайсарлығына Жанша қайран қалды.
«...Дініне берік болмаса большевик бола ма! Қайсар болмаса —
мақсатына жете ала ма! Ең басты қасиеті табандылығы, ісіне имандай
сенетіндігі. Əсіресе осы Меңдігерей Епмағамбетов! Əйтиев сұм деседі.
Ал, мынау көзі жеткен нəрсеге сұмдық жолымен емес, қайыспас
қайсарлығымен жететін жан болуы керек. Большевизмге сенуі —
мұсылманның құдайға, пайғамбарға сенуінен де күшті. Мұндай
жандарды бетінен қайтару үгіттеу жолымен емес, іспен сендіру
жолымен ғана мүмкін нəрсе. Ал, кəне мына көп болып көксеген
автономияны құрдық. Енді сендердің ойларыңша не істеу керек?
Қазақты қалай мемлекет билеу ісіне үйрету керек? Халықтың ұғымына
сай, көксегеніне сай, кəдімгі мəдениетті елдердің үлгісімен: сот
жүйесін, əкімшілік, басқару, финанс құрылысын, баланы европаша
оқыту тəртібін, орысша қоныстанып бір жерге жиылып сауда, почта
орындарын жасау істерін қалай етсек өркендете аламыз? «Отырыңыз
мына орынға, басқарыңыз, қалыңыздан қақпаймын, билік тұтқасын
тұтасымен ұстаңыз!» десем... не дер еді? Көнер ме еді? Əлде «біз бөлек
ел бола алмаймыз, Ресейдің бір бөлшегі есебінде ғана өмір сүре
аламыз. Бөлек ел болу үшін өз ақшаң, өз банкің, өз фабригің, өз
заводың, өз темір жолың болуы шарт!» дер ме еді...
...Солай, бөлек ел болу үшін көп нəрсе керек. Алайда бастамасын
көрсетіп «ел» деген атқа ие ету... тым болмаса Керенскийдің уақытша
хұкіметі тəрізді ғұмыры қысқа болса да автомонияның ізін салу... ертең
большевиктер таратып жіберсе де... Болыиевиктер! Самараны,
Саратовты, Орынборды алды. Текені де алуға жақын. Жоқ, жоқ! Бұл
қарыспа большевикті қолдан шығармаған мақұл. Жасытыңқырау үшін
тұтқында бола тұрғаны да залал емес. Алайда Ойылға барған соң оны
Халел көнбесе де бір үлкен орынға ұсыну қажет!..
Большевиктер хұкіметін орнатып алғаннан кейін қазақты бөлек ел
етемін дегенін орындай қойса құба-құп?! Мə, автономия! Даяр
автономия. Терезесі тең, сөйлесуге, қоян-қолтықтасуға жарайтын
автономия! Қосылу əрекетіне сөз салса!..» деген Жаншаның көз алдына
көбірек тартылып жүрген ойлары тағы да дүркін-дүркін оралып өтті.
Ал тұтқынға жақындай түсіп, түтеп кеткен Халел:
— Сен кімсің өзің, алдымен соны айтшы,— деп түксиді.— Хан мен
бек, хазірет пен сұлтан деп бір қойыртпақтап, қара қазақ, жалшы,
малшы, жетім мен жесір деп тақылдайсың. Хан мен сұлтанның қараны
езіп келгенін сенсіз де жақсы білеміз...
— Жақсы білсеңіз мына отырған жаңа ханның — (Меңдігерей
Жаншаға қарай қолын сермеп қалды)— он екі уəзірлі Жəңгірден
айырмасын аршып беріңізші. Жер мен су, мал мен басқа сол кезде де
қара қазақ ие бола алмаған, қазір де солай...
— ...Алдымен хандықтың автономиядан, он тоғызыншы ғасырдың
жиырмасыншы ғасырдан айырмасын біліп ал! Сонан кейін бостандық,
теңдік, қара халық, жалшы, малшы деп алақаныңмен ауаны бауырдай
тіл! Тіліп көр, не шығарар екенсің! Мен көріп алайын! Ана алжыған
Бақытжан мен азғын Арғыншаевқа ер! Қалың қазақтың арасына іріткі
сал! Хазірет деп, би деп абыройын айрандай төк! Байсың деп малын
құрт! Бисің деп аяғыңа тапта! Бақытсыз қазақты жебір патшаның
тепкісінен жұлып алып қара сирақ тобыр орыстың қолына бер! Сонсоң
көр, не істер екен! Өз дінін, өз асылын, өз даңқын өшіруге кіріскен
надан заводшы мен қайыршы қарашекпен қай мұратқа жеткізер екен!
— деп кекетті Халел. Ол сəл тоқталып қалды да, ойын жинақтап
қайтадан бастады. — Қазақтың қамын жейтін осы сен кімсің? Соны
айтшы алдымен. Қамқоршы болғандай сен не істедің? Əлде сен жеті
қат жер астынан жан білмейтін бір даналық таптың ба? Əлде сен
Əлихан мен Ахметтен ақылды болып шықтың ба? Əлде мына қараңғы
қазақтың аузына қарлығаштай су тамыза бастаған Жаншадан данасың
ба? Қазақты жіктеу, алауыздыққа айналдыру — ел етпеу. Қазақ
бауырмал халық, рақымшыл халық. Атаны бала, ағаны іні жағадан
алатын зұлымшылдық қазақтың қанында жоқ. Қазақ қарындасқа
жақсылық етумен қазақ атанған. Қай заманда аштан өліп, көштен
қалған қазақты көріп едің? Қай заманда əділетке жүгінбей жақынды
жақтап, жаманды даттаған қазақты көріп едің? Жақынды жұтып,
ағайынның жүнін түтіп жеу ашынған қарашекпен мен жанынан безген
заводшыдан шығады. Ол сені ертең алдымен жұтып қояды. Өз тілін, өз
абыройын сақтамаған, өз жақсысын таптап келе жатқан, өз байлығын
обып келе жатқан көп тобыр қолыңды қол, бұтыңды-бұт етіп жоқ
етеді...
— Сен маған, Халел мырза, аждаһаның аузын көрсетіп, құтымды
ұшырма. Қара құбыжықтың атынан да зəресі кетіп бұрышқа
тығылатын мен сəби емеспін. Сенің айтып отырған алты басты
аждаһаң маған өте таныс құбыжық. Ол кешегі айдарлысын құл,
тұлымдысын тұл қылған обыр патшаның озбыр сүдіні. Соның мың
қараға бір кесек əдісімен қожайындық етіп келген қарақасқа салты.
Мың қарашекпен құмырсқадай қыбырлап бір помещиктің көмейін
толтыра алмай еңсесі түсіп кеткен шақтың кейпі. Болмаса қызыл көз
атамандар мен сұғанақ казак-орыстар қанды қылышын бетке ұстап
Ресейдің қол астына көшкен ұсақ елдердің ата заңын аяқ асты еткен
зұлматтығы. Сенің құбыжығың кешегі құбыжық, ол бүгін жоқ. Бүгінгі
Ресейді дүрілдетіп келе жатқан аждаһа емес, революция. Зұлымдықтан
тазартатын революция. Ол революцияны жасаушы сол помещиктің
құл қарашекпендері, алпауыттың аш-жалаңаш жұмыскерлері екенін
сен білесің. Біле тұра жасырғың келеді. Аяқ астында қалған бұрынғы
бұратаналардың жігерлі ұлдарының соларға қосылғанын, бұлардың
езілген қазақтың еңсесін көтеруге қол бергенін қастық деп білесің.
Ұлыңды ұл, қызыңды қыз қатарына қосатын еңбекші бұқараның
туысқандық туы «қазаққа жат» деп қорқытасың. Теңдікке жеткізетін
жолды «зұлымдық жол» деп үркітесің, ақ ниетті «арам» деп жерітесің.
Сондағы қамқор болған қазаққа əперетінің кəне? Берерің не?
Көрсеткенің көз алдыңда тұр... Ату... асу... талау... соғу...
— Сабыр, сабыр, Епмағамбетов мырза!—деп кірісе кетті тағы да
Жанша сөзді бөліп.— Сіз ашумен өзіңізді меңдетіп аласыз. Жаралы
жансыз. Сізге қатты сөйлеуге де болмайды. Саясат мəселесі өте ұзақ
мəселе. Ол бір көргенде, бір тіл қатысқанда бітіре қоятын іс емес.
Уақыт іалда. Əңгіменің бəрі алда. Мен тек сізді мына доктор көрсін
деген ниетпен алдырып едім. Бұл кісі де қазір ашу үстінде. Оның да
себебі мол. Істеліп жатқан істі біреу түсінеді, біреу түсінбейді. Сол үшін
ренжиді бүл кісі де. Бізге сабырмен, шыдаммен, қайсарлықпен ғана
алға, əлеумет ісін ілгері жылжыта беру шарт. Бұл жөнінде де əңгіме
кейін. — Жанша тамағын кенеп қалғандай болды да, есіктен Арон төре
көрінді.— Сұлтан, сіз мына кісіге бүгін дем алғызып, ертең жолға
шығарыңыз,— деді Жанша оған.
СЕГІЗІНШІ ТАРАУ
1
Үрейлі хабар желдей улеп еді...
Екі күннен бері əскерге тынышсыз тиген «Хан салауаты» болды.
Өлеңді бір рет оқып, жə болмаса бір-ақ рет ауызша естігенде көбін
түйіп қалатын Нұрым бұл «салауатты» ілезде жаттап алды. Тіпті
жырға ебі жоқ Жолмұқан да сол күні тұтас біліп шықты. Ал, екінші
күні:
— Салла аллаһи нəбиге!
Айт! Тағы айт:
Салла аллаһи нəбиге!—
деп өзінің жігіттеріне жол-жолымен үйрете бастады.
Бірақ Нұрымның жігіттері де, Жолмұқанның жігіттері де ондықтары
қаншама дігірлесе де салауаттың əрбір жолын ең кемі он рет
қайталғанда да өздігінен айтып шығуды пішен шабудан жеңіл көрген
жоқ. Ірə болмаған соң Нұрым бұл өлеңді ежіктеп түсіндіруге кірісті.
— Нəби деген сөзді білесіңдер ме? Білмесеңдер «Пайғамбар» деген
мағынада. «Яки пайғамбарға», оның «əскер басы Ғалиге» деген сөз
бірінші-екінші жолдары. Ал кейінгісі: басшы болған мына Жаншаларға
дұға қыл! — деген сөз. Қосып айтыңдар:
Салла аллаһи нəбиге
Асқаблары Ғалиге
Басшы болған біздерге
Азаматқа қыл дұға.
Айт! Солай! Онан əрі:
Жанын қиған жұрт үшін,
Сарп қылған бар күшін.
Ғадалатты жол қуған —
Азаматқа қыл дұға!
Кешке дейін өлең үйретуден өздері əбден салығып, басқаларды да
салықтырып болған бұл екі ондық, казармаға қайтқасын өзара
күжілдесе бастады.
— Сен, Нұрым, жан-тəніңмен кірістің мына іске, — деп кекетті
Жолмұқан тағы да.— Мен сені жай ермек үшін жиын-тойды сағалап,
өнеріңді көрсетіп домбыра тартып, жыр жырлау үшін жүр ғой деп едім
баста. Қазір ханның оң қолы болуға қалдың.
— Мен оң қолы болсам, өмірі тəртіпке көнбеген, «барып кел!» десе,
«алып келетін» сен де сол қолы болуға əбден бейімделдің.
— Сен ежелеп түп мағынасын да миға құятын халге жеттің. Сөз жоқ,
сен оң қолы боласың. Басшы азаматқа бір сөзің емес, бүтіл жігіттерге
дұға оқытуды үйретіп шықтың. Бір жақсы жері менің микещелерім өзім
сияқты өгізше қисайып, өткелден қашқан түйеше шегініп бір жолын
айтса, екінші жолын ұмытумен келеді.
Жауырыны қақпақтай, бойы ұзын, ат жақты Нұрым əскер киімін
кигеннен кейін көзге өзгеше ілігетін келісті жауынгерге айналып