Ақ Жайық - 08

тынымсыз соғып тұрған шіркеу қоңыраулары адамның еңсесін езіп
жалықтыра мазасын алып тұр...
Бір мезет шоғырланып, оқтын-оқтын шауып өтетін жалаң қылышты
өр көкірек казактардан көше саябыр тартты. Түстен кейін өршелене
соғып ауаны мазасыз күңгірт, қоңыр үнге малып тұрған шіркеу
қоңыраулары да сол кез сəл тыным тапты.
Жайық жақ беттегі тар көшеден қос қара ат жеккен үлкен қара шана
шыға келді. Козлодағы қоңыр шекпен киіп, белін шүберек белбеумен
буынған тік қара бөрікті кучер божыларын кере ұстап, жолдың
шалшығы аз көбесімен аттарды cap желдіріп Губернатор көшесіне
түсті. Шананың екі кісілік артқы орнында алдын кілеммен жауып
кішірек келген төре бір өзі отыр. Үстінде полиция формасы; оқалы
сары пагон — еполет, полковник белгілері жалтырауық түймелерімен
тұтасып қара шинельдің иық, омырауы, жағасы тегісімен сап-сары ала.
Қоңырайған фуражканың астынан дөңгелектеу келген жіті көздер
айналаға өткір қадалып, төңіректі тінте қарап келеді. «Ана бір жылы
тап осындай үш-төрт күн бойы көшеге көлденең бейсеуіт адам аяқ
салған жоқ еді; тəртіп болмаса бұл қара сирақтар... тəртіп! Темір
тəртіп!..» деді форма киген төре ішінен. Сөйтті де ол қос қара атты
жанамалай шауып келе жатқан адъютанттың атқа пысық отырған
пішінін көріп мадақтағандай, мұртын сипап, сол қолымен
шиыршықтап қойды. Бағанағы ертеңгілікте ойына келіп, əлденеше рет
қолға ұстағандай елестеген тəтті тілекке еріксіз тағы оралды...
«Генерал-майор шені... орден... сонан кейін почетная отставка... бақ...
атақ... құрмет...»
— Айда, айда, Жамақ! Делбеңді пысық ұста!
Тəтті қиялға еліткен төренің дауысы бұрын-соңды Жамақтың
құлағына тимеген жұп-жұмсақ, мүлде маңдайынан сипағандай,
еркелетерлік үн. «Нанайын ба? Нанбайын ба?» деген адамша қайран
қалып Жамақ төреге жалт қарады. «Айда, Жамақтың» орнына төренің
аузынан: «Айда, ақымақ! Көзіңе қара, глупец! »деген тастай қатты жəне
мұздай суық сөздер шығатын. Бұл көп заманнан бері, Жамақ — Жамақ
болғалы, төре — төре болғалы осылай-ды. Өзгермейтін өктем үнге бой
үйреніп, құлаққа сіңіп кеткен. Кеше кеш шығып, түнделетіп қатқақпен
шапқылаған, тоқсан шақырым жерді төресімен бірге сан рет өлшеп
бекетін есепсіз санаған, күннің суығы мен жаңбырына да талай бірге
тоңып, бірге жаураған, жұмсақ желі мен хош иісті даласына да талай
бірге желпіністі. Сонда да «Айда, ақымақ!» өзгермейтін.
Қазір ғажап! Төренің едірейген мұртты, түксиген жүзіне жұмсақ
шырай жүгіріпті. Дөңгелек келген, сəл бедірейіңкіреп тұратын
көздерінің құйрығына бір нəзік сызықтар жиырылыпты, ат суаруға
барғанда күнде көретін кəдімгі желсіз кездегі судың майда
толқындары сияқты... «Ə, көптен көрмеген кеңсесіне іші елжіреп келе
жатыр екен ғой»— деп ойлады ішінен бəрін аңғаратын Жамақ,
төресінің екі қатар үлкен тас үйден көзін айырмай қарап келе
жатқанын байқап қалып. Сырымды біліп қалды ма деп күдіктенген
адамша төре:
— Танымай қалдың ба, ақымақ! — деді шапшаңдап миығынан
қолын тартып алып.— Губернатор кеңсесіне! Жоқ, алдымен пəтерге!
— Е!— деді Жамақ риза болғандай.
Ол төренің келіссіз, бойына жараспайтын жұмсақтықтан гөрі
ежелден үйреніп кеткен қатаң үніне көшкеніне қуанбаса да
қоштағандай, божыны ширақ қағып, үлкен үйге қарай беттеді.
Əскери басшыларға көбірек бас шұлғыңқырайтын төре Войско
үкіметінің ресми председателі адвокат Фомичевқа соқпастан атаман
Мартыновтың алдымен өзіне кіруді мақұл тапты.
Пəтеріне келіп, əбігерлене жүгірген қызметкер əйелдің əзірлей
бастаған тамағына қарамастан, Һарон тез жуынып қайта киінді де,
мұртын шиыршықтай түсіп үйден шығып кетті.
Вице-губернатордың келген халықты қабылдайтын бөлмелерінде
бұрынғы толып отыратын саудагерлер мен қаланың қара
таяқтарының бірде-бірі жоқ, асыға кіріп, жүгіре шығып жатқан əскери
қызметкерлер ғана ерсілі-қарсылы жосып жүр. Кабинетке кіре берісте
сөйлесіп отырған екі капитан танымаса да полковник шеніне жəне
формасына қарап орындарынан түрегеліп Һаронға честь берді.
«Шабарман — адъютант» деп ойлады оларды полиция начальнигі.
Болар-болмас қана изегендей басын сəл тұқыртты да, жинақты тік
жүріспен келіп, қол беріп амандасты; оған қазір ғана келіп түскенін,
наказной атаманмен амандасып, қызмет жөнінде шұғыл əңгімелесу
керек екенін айтты.
— Сұлтан, сəл ғана аялдаңыз, атаман генерал Емугановпен кеңесіп
отыр; келгеніңізді мəлім етейін,— деп жəрдемші ішке кіріп кетті.
Бірақ сұлтанға сəл ғана аялдауға тура келген жоқ, ол тыпыршып,
алдыңғы бөлмеде əлденеше минут күтті. Ішкі қалтасынан алтын
шынжырлы алтын сағатты ол қайта-қайта суырып, қайта-қайта
қарады; сан рет мұртын шиыршықтады; олай-бұлай жүріп, жардағы
сарғайған ескі портреттердің алдына тоқтап, бірақ осынша күттірген
Мартынов емес, тап солардай-ақ ішінен генерал біткеннің бəріне
лағнат оқыды, портреттерге жирене көз тастап сабырсыздана
аяңдады. Екі капитан диванның шетіне отырып, өзара сыбырласып
жатты; шені төмен танымаған адамдарға сыр шашпайын дегендей
такаббар төре олармен əңгімелеспеді.
Ірі сүйекті, дөкір қимылды, ожар Мартынов жуан дауысымен
дүмбірлей сөйлеп генерал Емугановқа қолға түскен большевик
басшыларын соттау жөнінде тапсырып жатты. Ол əскери-дала
сотының председателі етіп Емугановты тағайындаған; қаталдығы
өзінен əрі бұл мықыр генерал (оң иығын көтеріп басын тұқырта
жүретін пішініне қарай Емугановты төменгі шендер «мықыр» деп атап
кеткен), тергеу ісін қалай жүргізуді де, кімге қандай үкім беруін де күні
бұрын келісіп қойды. Бұлардың ойынша жұмысшы мен шаруа үкіметін
орнатамын деген адамдардың бірде-бірі жазасыз қалмауы керек
болды: «тəртіпті» тек қана дарға асумен, түрмеде отырғызумен, дүре
соғумен орнататын заңды заң деп білді.
— Соттауға материал болмаса «бұзылуға бейім» студенттерді
əскери училищелерден де, гимназиядан да шығартып жіберу керек,—
деді Мартынов.
Бұл оқушылар жөнінде əңгімені сөз арасында Емуганов қыстырып
қойып еді, үйткені бүгін оған түрме начальнигі: «Қамауға орын жоқ,
ұсталғандарды деревня мен поселкалардан топтап айдап əкеліп
жатыр. Түрмеде аты-жөні де мəлімсіз алпыс екі студент отыр, олардың
шулап тəртіп бұзғаннан өзге үлкен бір масылдығы — орынды босқа
ұстап отырғаны. Осылардан құтқарсаңыз түрме бір бейбітшілік өмірге
енер еді» деген-ді. Өзінен үлкен начальниктің бұл жөнде не дерін
ептеп болжау үшін Емуганов атаманның құлағына салған.
— Əділ сөз, Кирилл Матвеевич, есі дұрыс адамды түрмеге
отырғызбайды, қоғам нормасынан ауа жайылған бұзықтар ғана
тұтқынға алынады. Оларды мектептен шығарудың үстіне, алдымен,
екінші қайтып маңымызға жуымау үшін есінде қаларлықтай етіп
«шыбыққа жатқызсам» деп ойлап тұрмын,— деді Емуганов басын
тұқырта қарқылдай күліп.
— Шыбыққа жатқызу!.. Хе-хе-хе! Орынды жаза...
— Сұлтан сіздің қабылдауыңызды сұрап тұр,— деді полковник
атаманға.
— Қандай сұлтан?
— Сұлтан Һарон Ахметович Қаратаев.
— А... оны кім қуып келіпті мұнда?! Той өткенсін даңғыра, керек
кезінде бірі жоқ, қап тесер қара тышқандай, кез келген тесікке кіріп
кетеді.
— Əділ сөз, Кирилл Матвеевич,— деп Емуганов тағы да қырылдады.
— Асқа ие, арбаға жүк сұлтандар.
— Кирилл Матвеевич, Қаратаевты түрмеден прокурор барон
Дельвиг арашалап қалған; сонан кейін елінде болып, енді қазір келген
бойы сізге сəлемдеспекші,— деді полковник.
— Оның керек жері бар, Кирилл Матвеевич; қап тесер қара
тышқандай деп қандай тауып айттыңыз! Ауған жоқ, қап тесер қара
тышқан сияқты!.. Оны ана өзінің жерлес большевиктерінің соңына
салайық, кəрі сақшы, оның көмегі мықтап тиеді,— деді Емуганов.
— Кірсін,— деді Мартынов жəрдемшісіне. Һарон алдыңғы бөлмеде
тыпырши күтіп сағатына соңғы рет үңіле қараған кезде атаман мен
генералдың сұлтан жөніндегі сөздері осы сияқты еді.
— Ұлы дəрежелі наказной атаман сіздің кіруіңізді бас иіп сұрайды,
сұлтан Һарон Ахметович,— деді жəрдемші, жоғарғы əңгімені мүлде
естімеген адамша Һаронға еңкейе бас иіп.
Сөйтті де, ол есікті кең етіп ашып, қолымен меңзеп кіруін сұрады.
Шалқақ, шағын, тік денелі Һарон аяғын салмақпен қадай басып ішке
кірді.
— Император дəрежелі патша ағзам хазіретінің шын берілген
қызметшісі, губерналық полицмейстердің жəрдемшісі жəне Орал
қаласының жандармерия басшысы, бүлікшілердің зорлығымен өзінің
атқаратын кіршіксіз міндетінен аулақтатылып, орнынан алынған
сұлтан Һарон Қаратаев патша мен Отанға қызмет етуге дайын
екендігін мəлімдейді,— деп ізет етіп, Һарон аяқтарын салмақпен
сұлулап басып келіп, орнынан самарқаулау түрегелген Мартыновтың
қолын алды. Атаман жуан дауыспен:
— Сізді көруге аса қуаныштымын, сұлтан Һарон Ахметович,
отыруыңызды бас иіп тілек етемін,— деді. Атаманның үні баяулау
шықты — аңғал дене жуан дауысқа сай келмеді.— Үй ішіңіздің аманесен болуына тілектеспін. Асыл жұбайыңыз сау-салемет тұрған шығар
деп үміттенемін.
— Маған жəне менің үй ішіме үлкен ықыласпен бейілді ниет
білдіргеніңізге шын көңілден алғыс айтамын, аса ұлы дəрежелім.
Жақсылықты білмейтін қара халықты жуасыту жөнінде Отанның
даңқы үшін істеген мақтаулы ісіңіз бен қаһарман ерлігіңізге халайық
хайран қалады. Сіздің озат ерлігіңізге Өлке əрқашан да алғыс
айтпақшы,— деді Һарон əрбір сөзін өте анық жəне дақпа-дақтап
сөйлеп.
Атаман оған болар-болмас түрде бас иген болды. Һарон отырған
генералға тағзым етті де, танымағанына кешірім сұрады; бірақ атаман
Мартынов бұл екеуін таныстырып жатпады.
Отырған генерал Һаронның сəлеміне басын шұлғып қойып отыра
берді, орнынан түрегеліп қол беруге сұлтанды қомсынғандай,
креслоның жұмсақ арқалығына орныға шалқайып шірене түсті. Һарон
да оның қолына кішілікпен келіп жармаса қоймады.
Үшеуі де бір сəт үнсіз отырып қалды. Һарон айтатын сөздерін
саптады. Атаман ақырындап қана саусақтарымен жыбырлата соғып,
үлкен, нық емен үстелдің жиегін дыңғырлатты. Ол Һарон төренің бақ
жұлдызы февраль төңкерісінен кейін төмен құлдырап кеткенін біле
тұрса да əдейі:
— Соңғы сапырылыс... ім... соңғы айлардың оқиғалары кезінде
уақытыңызды бұрынғыдай бақытты түрде өз мекен-жайыңызда
өткіздіңіз бе?— деп сұрады, сөзін жөндеп сөйлеп.
Һаронның құлағына
шалынғандай болды.
атаман
сөздерінен
кекесінді
бір
үн
— Ұлы дəрежелі вице-губернатор Мордвинов мырзаны орнынан
түсіргенде... қыһа... қыһа... орнынан ығыстырғанда мені де лауазымды
дəрежемнен аулақтатқан болатын. Аулақтатып қана қойған жоқ —
тұтқынға алғанды. Сол бір қолайсыз жағдайдан асыл текті баронның
күш салуы арқасында ғана босандым. Сөйтіп уақытша алыстағы өз
мекен-жайыма қашықтай тұруға тура келді.
«Көруге аса қуаныштымын» деген атаман Һаронның түрмеден
босанғанына шаттық сезім білдірмеді, сұлтанның үміт еткен
құттықтау сөзі оның аузынан шыға қоймады; қайта сұлтанның жіті
көздері Мартыновтың бір нəрседен жиренгендей мұрнын аздап
тыржита түскенін шалып қалды. Мұның атаман жүзіндегі əрбір
құбылысты тесе аңдыған қара моншақ көздерінің жалтылына
көлденеңнен қарап отырған Емугановтың ойына, «қаптесер қара
тышқан» деген Мартынов теңеуі түсіп кетті, ол теріс қарап езуіндегі
еріксіз келген күлкіні тасалады. Мартынов генералдарын мадақтай
сөйлеп, əңгіменің аяғына қарай оралды.
— Михеев мырзаның алғырлығы мен генерал Акутиннің сарқылмас
қайраттылығы арқасында қызылдардың түтіккен қауіпті жерін жоқ
еттік те, басшыларын əлеумет ортасынан алыстатып жатырмыз.
Алайда олардың ұйымының көптеген мүшелері қолға түспей
жасырынып үлгірді. Əсіресе сіздің жерлестеріңіз, жыртқан жерге
сепкен тарыдай шашылып, бет-бетіне қашып кетті. Күн бұрын қам
жемесе олардың кейбіреуі жазалау орындарының қолынан біржола
жырылып шығып кетуі де мүмкін. Біздің Отан алдындағы ардақты
борышымыз жөнінде, құрметті Сұлтан, сізге ескертіп жатудың қажеті
жоқ. Мына ұлы дəрежелі генерал Емугановпен қосылып күштеріңізді
большевиктерге қарсы толық жұмсар деп, тапқырлық көрсетер деп
үміт етемін. Генерал, сіз сұлтан Һарон Ахметович Қаратаевпен таныс
шығарсыз!?— деді Емугановке мойнын қасқырша бұрып. Генерал
Емуганов басын изегендей ишара көрсетті.— Істеріңіздің жемісті
болуын тілеймін. Қолыңыз босаған бір кеште, сұлтан Һарон
Ахметович, біздің үйге шай ішуге келуден бас тартпассыз,— деп қосып
қойды атаман сыпайыгершілікпен.
Генерал
Емуганов
орнынан
түрегелді.
аяқталғанын көріп Һарон басын иді де:
Аудиенцияның11
— Мархабатыңызға қатты сүйсінемін. Істі бір тəртіпке келтіргеннен
кейін өзіңіздің жəне баға жетпес жұбайыңыздың сүйкімді лебізін естіп,
ортаңызда болуды үлкен лəззат жəне зор бақыт деп санаймын, — деді.
Емуганов те, Һарон да кабинеттен шығып кетті. Таныс адамдай
қолтықтап генерал Емуганов сұлтанды шығысымен өз конторына
жетектеді.
2
Жарық, саңлау, қуыс, тесіктерден өpe шыға келген тарақандардай,
Һарон Қаратаев қайтып келгеннен кейін Жандармерияның формалы,
формасыз қызметкерлері полиция басқармасының үйіне толып кетті.
Тазыдай
жалаңдаған
тыңшыларға
«большевиктер
мен
большевиктерге тілектес адамдарды, профсоюз басшыларын табу ең
басты, ең асыл борыштарың»деп «іске» жұмылдырғаннан кейін сұлтан
терең-терең ойларға кетті. «Топас атаманның дөрекі төбеттері
көздеріне көрінгенге ғана тап берген. Қаладан шығып кете
алмайтындарды ұстағанға мəз,— деп ойлады ол,— ал ана орыс
деревнялары мен қазақ ауылдарына сіңіп кеткен большевиктерді кім
таппақшы? Айтқандай, осылардың баспаханасы қайда, басып шығарып
көшені сарттың ала шапанындай етіп, түн сайын шұбарлайтын
ұрандары мен жапсырушылары қайда? Осылар сиқыршы емес пе
өздері?! Мүмкін емес қой бұларды бүтін қала болып жасыруы! Əлде
екінің бірі большевик те, үшеудің екеуі солардың тілекшісі ме? Ə...»
— Бұратана елдердің басқармасындағы төтенше тапсырмаларды
орындайтын чиновник Құрбанов тілмашты шақырт,— деді ол
секретарь-жəрдемшіге.
— Хоп, сұлтан Һарон Ахметович. Қай сағатқа келсін? Һарон ойланып
қалды да:
— Қазір келсін,— деді.
«Қазір келсін!»— деген Құрбанов бір сағат уақыт өткеннен кейін де
келмеді. Əлденеше рет жəрдемші секретарьді шақырып қайта отырып,
помощники шақырып сұрап біліп, тыпыршыған төреге сағат жарым
уақыт өткеннен кейін Құрбанов кірді.
— Саламат қайтып келгеніңізге шын қуаныштымын, Һарон сұлтан,
— деді тілмаш салмақпен, аздап қана басын иіп.
— Рақмет, отырыңыз.
— Іс көп. Земство жұмысы молайып кетті. Толып кеткен жер дауы;
қазекеңдер де əйтеуір атамзаманғы бір «аброчная», «полоса
отчуждения» деген бəлелерді кері қайырып аламыз деп басты
қатыруда. Ғажап, қазақтық ұшы-қиыры жоқ жалпақ сахарасының жері
жетпегендей, хохолдармен шекарадағы тілдей жерлерді даулайды,—
деді Құрбанов төреге керексіз əлдеқайдағы əңгімені ең қажетті
нəрседей етіп бастап.
«Неге шақырғанымды шамаласа да білмегенсіп, əңгімені басқа жаққа
бұрды. Ұзын арқанға салмақшы»— деп ойлады сұлтан.
— Жер дауынан көрі қазір идея дауы басым емес пе, Құрбанов
мырза? Сіз бен біз земство жұмысын қоя тұрып, онан зорырағын
ойлассақ.
— Идея дауы дейсіз бе? Бұл дау емес, қырқысып бірінің бірі
кеңірдегін қырқып бітетін қырық пышақ тартыс қой. Сіздер
болмасаңыз, мұндай жəйтке араласу біз сияқты кішкене адамдардың
қолынан келе ме, сұлтан?!
— Ым. Шамамыз келмейді деп, қол қусырып қарап отыруға
азаматтық борышымыз рұқсат етпес, Құрбанов мырза.
«Бұл маған насихат дəрісін оқымақшы ма! Көмейің, мені жəрдемге
шақырмақсың ғой» деп ойлады Құрбанов.
— Осы қалада көрінеді əлгі қазақтың ішінен шыққан алаяқтар...—
деді Һарон қазақ революционерлерін ыммен меңзей тамағын кенеп.
— «Алаяқ» деп сіз сұлтан, Аязбай ұрыны айтасыз ба?— деп өп-өтірік
білмегенсіді Құрбанов.
Һарон Құрбановтың сөзін де, үн ырғағын да жаратпай қалды.
Көптен бері ол большевик жақтас жандардың көбейіп кеткенін ойлайойлай; «бүтін түрме қызметкерлері, кеңсенің ұсақ чиновниктері,
қаланың жұмысшы кварталдарында тұратындардың бəрі жəне
ноғайлардың көбі астыртын коммунистік əрекеттер істей ме қалай»
деп күдіктенген. Осы күдікті дəлелдегендей мына Құрбановтың
құйрықты сыртқа сала, тек өз ісімен шұғылданып, болып жатқан үлкен
оқиғаларға түсінбегендей сөйлеуі жағымды нəрсе емес. Бірақ бұл
мемлекеттің үлкен тапсырмасын орындап жүрген, полиция
мекемесіне есеп бермейтін сыртқы сауда системасының адамы...
— Құрбанов мырза, мен сізді большевиктерге тілектес деген
пікірден аулақпын. Ал, мына осы күнгі ала аяқтардың кім екенін
білмеуіңіз ұғымға сиятын нəрсе емес. Білмесеңіз білмей-ақ қойыңыз,
сіздің бəлкім өз қызметіңіз қауырт болар, сізге басқа жағдайды ойлауға
да қиын шығар. Алайда мына түбірімізбен тұтас қопарып алып
тастамақшы болған бəрімізге ортақ жауды жеңіп алмай тұрып,
күнделік тіршілікті істеу қиын.
— А... ана қазақ большевиктерді айтасыз ба, түсіндім. Оныңыз
дұрыс, бірақ Һарон сұлтан, өзіңіз ойлап көріңізші, қалада кімнің барын,
қандай дұшпан барын білетін мен тергеу-бақылау орындарының
қызметкері емен ғой. Сондықтан менің сіз ойлаған нəрседен шет
болуым табиғи нəрсе,— деді Құрбанов езу тартып.
Бірақ оның қара сұр беті тұтас күлкі шырайын берген жоқ — езуі
күлімсіресе де қабағы қату қалды.
Ішкі сырын алдырмайтын, ыңғайыңа иіле бермейтін, қанын ішке
тартқан мына қалақ жақ, ұзын тілмаштың бөгесінді сөздері мен
қайыспас мінезі шағын денелі шапшаң ойлап жіті əрекет ететін
полиция начальнигін зеріктіріп жіберді; Һарон шоғайналы киізге
отырған адамдай, орнықты қызыл емен орындықтың үстінде
қойқаңдай түсті.
— Сіз жақсы білесіз, Акчуриндардың үй-жайлары, қора-қопсы,
складтары көп, əлденеше жерлерде дүкендері мен бөлімшелері бар.
Большевиктер осы етек-жеңі кең «сенімді» жерді пайдаланып жүрмес
пе? Жасырын баспахана орнатып əрекет жасау ісі көбейіп кетті. Біз
оның бір қатарын таптық та, сонда да,— деп күмілжіді сұлтан.
Бірақ ол «бір қатарын таптық» деген сөзді Құрбановқа көз етіп
«бұлар да көп іс жасап жатыр екен-ау» деген ой салу үшін айтты,
дұрысы олай емес-ті.
Құрбанов таң қалғандай болды.
— Бəрі де мүмкін нəрсе,— деді ол, қабағын көріп,— бірақ маған
түсініксіз нəрсе мынау: сіз өте бимағлұм нəрселерді сұрайсыз. Өзіңіз
менің мұндай нəрселермен шұғылданбайтынымды жəне бақылау
орындарының қызметкері емес екенімді жақсы білесіз.
— Сіз біздің қызметкер болмағанмен зор құпия істерді жүргізіп
келдіңіз, аса жауапты тапсырмаларды орындадыңыз. Жəне дəулетті
адамдармен де, қара халықпен де байланысыңыз бар. Сондықтан сіз
сүйікті Отан үшін баға жетпес қызмет етер едіңіз...
Һарон ойын созбай сөзінің аяғын кесе қайырды, өзі орнынан тұрып
терезе алдына барды.
Құрбанов ойлана түсті де, төренің көздеріне көзі ұшырап қалып, тез
мойнын бұрып сол жақ қабырғадағы екінші Николай патшаның
сопақша жирен сақалды солбыр суретіне қарады. «Мына сияқты
типтер ғой, маңдайы жерге тигенше сəждə қылып, жер əміршісі етіп,
шіріген тағыңды осы күнге дейін сүйемелдеген. Қалай еді əлгі, қазақ
мақалы, бір құмалақ бір қарын майды шірітеді...»
— Сұлтан, мына модаңыз ескірген мода емес пе? Алпыс ұлтты
Ресейді екі басты самрұқ қайтадан шеңгеліне алсын демесеңіз,— деді
ол қабырғадағы патшаның суретін иегімен меңзеп.
Оның еріндері тістенгендей жымқырыла түсті.
— Мына ала топалаң бассыздың туып, бүлік көтеріліп жатқан кезде
екі басты самрұқ темір тəртіптің символы12. Ол реликвий13 есебінде де
қабырғада көп заман қалуға тиіс. Біздің əңгімеміз ол жөнде емес,
Құрбанов мырза. Сіз төтенше тапсырмаларды орындап келген
адамсыз, үлкен тəжірибеңіз бар; беделді адамсыз, қазақ пен татар
тегісінен сізге сенеді, сізден сырын жасырмайды. Сондықтан мына
бүлікшілердің қай жерде қандай ұясы бар — осыны ашуға көмек
етуіңіз керек.
— Мен басқа саланың қызметкерімін, Һарон Ахметович. Бұл сөз сізді
ренжітпеуге тиіс; мен сіздің өзіңізді де, мекемеңізді де аса
ардақтаймын, бірақ ондай іс істеуге менің қабілетім жоқ,— деді
Құрбанов Һаронға тіктеп қарап.
Һарон ойланбастан:
— Жақсы, олай болса. Сіздің көмегіңізсіз де іс істелер. Бірақ соңынан
өкінесіз, мен сізге өткен кінəларыңызды мына кезеңде іспен жусын деп
жақсылық ниетпен шақырып едім,— деді сұлтан салқын лебізбен.
— Сұлтан, қорқытпаңыз. Менің ұжданым таза, бүгін келіп жуыпшайғандай өткенде мен ешқандай күнə, болмаса қылмыс жасағаным
жоқ, сіз қателесесіз.
— Ойланыңыз, Құрбанов мырза. Сауда өкілінің миссиясымен14
барғанда шығыс мемлекеттеріндегі байланыстарыңызды еске
түсіріңіз. Жұмбақтайтын ешнəрсе жоқ — бас уəзірмен екі араңыздағы
келісімдер...
— Мен үкіметке измена жасағаным жоқ, заман идеясының лебі
елдің, езілген ұлтының қамын əркімге де ойлатады, сұлтан. Бұл
қылмыс емес, бұл азаматтық борыш,— деді Құрбанов, орнынан
түрегеліп. Оның қуқыл бетіне аздап қызыл шырай белгісі жүгіргендей
болды. Үлкен жəне сом қызғылт емен үстелдің жиегіне қос қолмен
тірей сүйеніп, қарсысындағы сұлтанға тесіле қарады. — Абай-қоқайға
салмаңыз, Һарон сұлтан, менің үстімнен дақ келтіретін материал болса
сіз аяп қалмайсыз.
— Көзім əбден жеткенше ұстадым, енді өз обалыңыз өзіңізге.
Ежелден жаулық етіп келген Стамбылға арқа сүйегеніңіз кешірерлік
қылмыс емес,— деп Һарон түсін мүлде өзгертіп жіберді де,— басқа
айтарым жоқ, сау болыңыз,— деді.
Құрбанов бірнеше секунд қозғалмай қалды, екі көзін Һароннан
айырмай түсі көгеріп кетті.
— Жақсы!— деді Құрбанов, жағының бұлшық еттері жыбыр-жыбыр
етіп. — Қандай роль дайындадыңыз?
— Маған ертеңге дейін большевиктердің ішкі істер комиссары
Əбдірахман Əйтиевтің өзі мен үгіт-насихат тарататын құралдарының
тұрған жері керек.
Келгендегідей басын болар болмас иді де, Құрбанов тіс жарып
жауап қатпастан шығып кетті.
— Шыбықтай иілерсің əлі,— деді Һарон ол кеткеннен кейін.
ОН БІРІНШІ ТАРАУ
1
Орал сотының прокуроры атақты барон Дельвиг қазақ даласындағы
малды өсімге беру жайын зерттеп ірі еңбек жазған юрист-ті. Жұрт оны
əрі либерал, əрі үлкен ғалым, ұлық деп жүретін. Барон Орал маңындағы
атақты адамдардың бəрімен таныс, соның ішінде белгілі Шұғыл
қажыны «тамыр» дейтін. Шұғылдың үйінде болып, оның өсімге мал
беру əдістерін əбден зерттеп, ғылыми еңбегіне көп материалдар алған
еді. Бір жылы жаз қымыз ішуге Шұғылдың үйіне де келіп жатқан
болатын. Шұғыл орысша білмейді, барон қазақша білмейді, бірақ екеуі
кейде араға тілмаш салмай-ақ түсінісе береді. Көбінесе екеуіне ортақ
ұғым: «өсім жақсы», «несие заңды» деген сөздер. Шұғылға несиенің өсе
бергені жақсы да, барон Дельвигке оның заңды болғаны ұнаса керек.
Алайда несиенің əдет-ғұрып заңына байланысын ашамын деп, Дельвиг
қазақ даласындагы өсімнің сорақы жағын да көрген. 1912 жылы өзінің
«Қазақстан» атты газетінде белгілі адвокат Елеусін Буйрин барон
Дельвигтің бұқарашыл бағытта жазылған үлкен мақаласын екі тілде
бірдей басып еді. Бірақ прокурор Дельвиг іс жүзінде өсім алу
зұлымшылдығына қарсы шықпады. Ол өзінің бұл амалын атақты
философ Гегельдің айтқандарымен дəлелдеді. Неміс тілінде оқыса да
миына қонбаған Гегель еңбектерінің оған ұнағаны жалғыз-ақ:
«болмыстағы бар нəрсенің бəрі дұрыс» дейтін жері болды. Осыны ол
бой тұмардай етіп жадынан шығармады, көп нəрсеге дəлел іздегенде
осының айналасынан шықпайтын.
«Түрмеде отырған адамдарды «тұтқынға алуға» санкция15
беріңіз»— деген генерал Емугановқа прокурор Дельвиг «өзім барып
шығайын» деп жауап қайырды. Ол: «прокурор санкция бермей тұрып
тұтқынға алу, əрине, заңсыз, бірақ болған нəрсенің бəрі дұрыс. Мен
емес Гегель солай дейді» деп дəлелдеді ішінен. Сөйтті де ол қоштасып
шығуға келген Ехлас Шұғыловты қасына мінгізіп, жирен қасқа
рысакпен «бір минутқа ғана» түрмеге келді.
Үш күннен бері үздіксіз ойдан-қырдан айдап əкеліп жатқан жандар
түрмеге сыймағансын генерал Емуганов оқушыларды босатпақ болып
еді. Босатар алдында түрменің кең ауласының ішіне алып шығып,
абақтыны «естен шығармау үшін» оларға дүре соғып жатқан. Прокурор
Дельвиг пен Ехлас Шұғылов тап осының үстінен шықты.
Доктор мен прокурор не болып жатқанын бірден-ақ түсіне қалды.
Ехлас алтын пенснесін сүртіп қайта киіп қарады да, барон томпиған
қолдарымен көздерін сүртіп уқалай бастады. Күтпеген жерден келген
прокурорды көре сала түрме начальнигі шошып кетті. Ол аяғын
шапшаң басып келіп:
— Көрікті дəрежелі барон, бұл ұлы дəрежелі генералдың
бұйрығымен... біз тек орындаушы ғана... кешіріңіз...— деді, дір-дір етіп,
— шығар алдында əрқайсысына бес дүреден ғана...
— Түрмеден шықса, бұларға, ендеше санкция керек емес қой,— деді
прокурор өз жайымен сөйлеп,— дегенмен бұл соғу жазасы заңды
емес...
— Енді қайтып түрмеге жуымасын, естерінен шығармасын деп
бұйрық етті... əлбетте заңды емес...
— Генерал қайда?
— Менің кабинетімде, көрікті дəрежелі барон...
Дельвиг тап осы кезде бірі бөксе, бірі бас жақтан тұрып, үшіншісі
қоңыр тəнді бір оқушыны құлаштап соғып жатқан надзирательдерге
қарап қалды. Сүмбідей түзу шегіршін таяқ ұшы құйрықтан аса, жоннан
қиғаштай тигенде қайта көтергенше, орыны жосамен батыра сызып
жібергендей, қып-қызыл болып шыға келеді де екінші, үшінші...
бесінші оралғанша қанталап білеудей болып, ісіп кетеді... Аяғын
тəлтіректей басып орнынан тұрып кеткен талдырмаш денелі
оқушының орнына кезектегісін жатқызады. Тағы қызыл таңба...
Шіміркенбестен орай сілтеп өзіне қарай тарта соғады, жансыз тулақты
сабағандай, мейрімсіз, қатал ұрыс... Біреулері таяқ «былық» етіп
арқаны тіліп кеткен мезетте, ышқынып қалады да, бірақ қайсарлықпен
дыбыс шығармайды, орнынан тістеніп тұрып кетеді...
«Тері мен еттің арасындағы сансыз ұсақ қан тамырлар үзіліп кетеді
де қан құйылады. Ісініп қызарып кететіні сондықтан...» деп
анатомиялық талдау жасады Ехлас доктор ішінен.
Барон Дельвиг «бұл ақылды қылық емес» деп теріс айналды. Ол
начальниктің кабинетіне кетіп бара жатып, болып жатқан оқиғаға
жаңа мағына бере талдаған адамша қабағын түйіп: «Мүмкін, Гегель
айтқандай осының өзі де дұрыс шығар»— деп ойлады.
Көгендеген қозыдай көздері жаудырап, біріне-бірі сығылыса əрі
қорлық, əрі жан қинайтын жауыз жазаны күтіп тізіліп тұрған
оқушыларды санағандай қарап тұрып Ехластың көзі алтыншы кезекте
тұрған Хакімге түсіп кетті.
Бағанадан бері жендеттердің зұлым əрекетінен жаны түршігіп «бір
қарамас па екен» деп көзін айырмай қадалып тұрған Хакім, Ехластың
көзі түскеніне адам ауызбен айтып жеткізе алмастай қуанып кетті.
Оның езулеріне күлкі шырай жүгірсе, көздерінде «құтқарыңыз» деген
жалынышты қарас бар еді.
Ехлас тез бұрылып кабинетке қарай жүре түсті де, екінші бір ой оны
кілт тоқтатты. «Өзіме нөкер етемін деуші ем бұл құдай қарғағанды.
Əкесі Жүніс қой мұның сотқар...»
— Е, бала, сен қалай мұндай күйге түстің? Əлде студенттер
ұйымына кіріп пе едің?— деп сұрады ол Хакімнен қайран қалған
пішінмен.
— Жоқ, Ехлас ағай. Бұл бір жаңсақ жəйт, бүтіндей жақсақ іс.
Құрбановтың крыльцосында отырған жерімнен атты казактар
көшеден өтіп бара жатып ұстап əкелгені. Жабатын жаласы: «үндеу
жапсырдың» дейді. Үндеу жапсыру деген менің ойыма да келмеген
нəрсе. Сол үйдің, кəдімгі сіз жатқан үйдің, қақпасын алапестеп əр
жеріне ұрандар желімдеп қойыпты осындағы бір балалар. Соны менен
көреді мына есуастар— деді Хакім жабыққан пішінмен.
«Жалаңаш етке салған шегіршін таяқтың айқыш-ұйқыш қызыл
айғызынан енді құтылдым» деп ойлады ол. Ехлас езуінен күлді де,
пенснесін алып, қара бұйра жағалы пальтоның қалтасына қолын
салды, үлкен ақ орамалмен көзілдіріктің əйнегін асықпай сүрткіштеп
тұрып:
— Мұны қазақша не дейтінін білесің бе?— деп сұрады да Хакімнің
жауабын күтпестен, — мұны қосақ арасында бос кету дейді,— деді.
Қасындағы фельдшер доктор Шұғыловтың мына студентпен жылы
сөйлескеніне қарап «жақын танысы ма, əлде туғаны ма» деп ойлады.
Сырт қарауға Хакім де, Ехлас та бір əліптес еді, екеуі де ұзын бойлы,
түзең мүсінді, тік жауырынды жəне бет əліптері де ұқсастау: аққұба
өңді. Бірақ студент талдырмаш та, доктордан гөрі мұрындырақ.
— Доктор, мына жігіт сіздің туғаныңыз емес пе? — деп сұрады
түрме фельдшері.
Ехлас ойланып қалды. Ол тумам еді деуге арланды да:
— Жерлес, бір жерден едік,— дей салды.
Фельдшер шеткерірек тұрған түрме начальнигіне жақындап барып
бірдеме дегендей болып еді, дүре кезегі төніп тұрған Хакімді
ымдағандай жетелеп түрмешілердің бірі начальниктің кабинетіне
қарай ертіп əкетті.
— Сіздің жерлес студентіңізді дүресіз босатып жіберді, доктор,—
деп фельдшер оған честь берді.
— Рахмет, алайда ондай ашық ауыздарға бес-он шыбық зиян да
болмас еді, екінші қайтып қақпа күзетпейтін болар еді,— деп тағы да
езуінен күліп фельдшерге Хакімнің қалай «қолға іліккенін» айтты.
— Бұл əрекетті бізсіз де өткізер мына жігіттер, доктор, жүріңіз,—
деп ол Шұғыловтың алдына түсіп кеңсе жаққа қарай беттеді.
— Менің бір ауруыма көз қырын сала кетіңіз,— деп фельдшер өз
кабинетіне алдырып, тұтқын Нуждинді Ехласқа көрсетті.
Сол білезігінен оқ өтіп кеткен, оң қары сынған, үсті-басы тұтас жара,
бет-ауызы ісік Нуждинге асыққан Ехлас назарын да салған жоқ. Сол
қолының ғана орауын шештіріп тез қайта байлатты. Шығып бара
жатқанда фельдшер Ехластан:
— Сонымен комиссардың қолы гипстемесе де бітер дейсіз бе?— деп
сұрады.
Ехлас пемснесін алып (мұрны түзең болғанмен белбасары жұқа,
сөйлегенде, əсіресе күлгенде түсе бергендіктен Ехлас алтын пенснесін
алып сөйлеуді əдет еткен. Оның езуінен күлетіні де сол себептеп болу
керек):
— До свадьбы заживет,— деді орысша нақылдап.
Талай тұтқынның ақтық тамырын ұстап көрген түрме фельдшері
қандай «свадьба» екенін жақсы аңғарды.
2
Түрменің сыртқы қақпасынан қалай шыққанын Хакім дұрыстап
жадына түйе алмады. Жалғыз-ақ оның сезгені: бықсық түтін толған
үйден қашып шыққан адамдай көзі жарқ ете түсті; жанды елітерлік бір
тəтті ауа оның өн бойына құйылып кеткендей болды; аяғы жерге
тимей бейне қалқып жүзіп келе жатқандай, өзін үкіден де жеңіл сезді.