Ақ Жайық - 34

табылған мал олжа деуші еді, сен сол болдың» деді де қойды. Оны енді
қайтып медресеге апармады. Сөйтіп Нұрым нағашысының үйреткен
өнерін қуып қайда ойын, қайда той болса — соның басында болды; той
бастау, бет ашу, қыз айтысқа түсу — оның шаппай алатын бəйгесі
сияқты басы байлы ісіне айналды. Ішінен жаратпаса да əкесі баласын
бұл өнерден тия алмады, келе-келе: «Есі бар тентек, шаруасын ұмытып
кетпесе болды» деп Нұрымның «ісіне» аса назар аудармайтын болып
кетті...
Сол «есі бар тентек» Нұрым қазір өмірінде бірінші рет өзгенің өмірі
мен өлімін ойлап отыр. Оған ой салған Бақының өлімі. Онан бұрын да
ол биыл көп нəрселердің сырына түсіне бастаған еді. Ал мына өлімнің
себебі тіпті бөлек, құны арзан өлім. Жұртқа өмірінде бір жақсылық етіп
көрмеген Шұғылдың бір тайын қорғаймын деп өлу — ешнəрсені
ойламай мағынасыз, ажалдың арандай аузына барып кіре беру,
сақтанбау деген сөз. Соншама жанын қиғандай Бақыға Шұғыл не
жақсылық көрсетті?!
— Ақкөңіл, аңқау жан. Алдауға көніп, еңбегің зая, тұзың сор, енді
мынау Шұғылдың бір тайы үшін жан бергенің. Бір тайы үшін! Бір тайы
үшін!— деп Нұрым қолын бір жалын шарпып кеткендей, кенет сілтеп
қалды. Қатты серіпкен делбе бүйіріне сарт етті де, ат оқыс ытқып
кетті.
— Бала, ақырын,— деді Тояш басын көтеріп Нұрымға таңданғандай
қарап; ол аттың оқыс ұмтылғанынан кері қарай лықсып кетті де,
қорабын алып тастаған жайдақ тарантастың шеткі арысынан ұстап
қалды.
Нұрымның қарақошқыл жүзіндегі жарлау қабағы түксиіңкірей
түсіпті де, сопақша келген етсіз жақтары қуқыл тартыпты, көздері де
шұңғылдау ұясына берегірек келіп қалған сияқты, оты шығып кеткен.
«Жазатайым өлімге ұшыраған мына кінəсіз туысқанына күйініп
отыр ғой. Албырт жігіт қызумен біреуге тиісіп қалмаса қайтсін. Ағайын
арасында қырын қабақтықтың керегі жоқ-ақ, əсіресе Шұғыл сияқты
шөңгелді жерге аяқты аңдап басқаннан артығы бар ма» деп ойлап
Тояш:
— Бала, сен сабыр ет. Бақаңның өлімі аянышты, бəріміздің де
арқамызға аяздай батады. Əйтсе де сабыр түбі сары алтын деген бар.
Жазмыштан озмыш жоқ, — деді сөзіне шалалау білетін дін нақылын
қосып.
Оның сөзіне жауап қайырмастан Нұрым сол төмен қараған күйі,
анда-санда делбені қағып қойып ой құшағында отыра берді.
Тау етегіне іліне бергенде Нұрым алдыңғы жаққа көз тігіп жол
бойының тұтасқан биік ақжал селеуінің арасынан қылтыңдап көрінген
бір баланың басын көзі шалып қалды. Баланың басы бірде анық
көрініп, бірде елбеңдеп шөп арасына сүңгіп кетеді. Жүрісі де оғаш,
бейне бір аяғымен ақсаңдап ойнап ырғалаңдаған бала сияқты. Тек жол
иіні жазылғанда ғана баланың денесі көзге тұтас ілікті — жүгірежүгіре болдырып енді жортағынан аяңы басым қарға секеңге салып
келеді. Шырмауықтай шырмаған қалың ойы серпіле түсіп Нұрымның
бар назары балаға ауды. «Елсіз баурайда жалғыздан жалғыз емпеңдей
ұмтылған бұл кім баласы? Алдында жуық маңда ел де жоқ. Əлде жаз
иесіз жатқан қыстау жаққа аман-жаманын білу үшін көз салайын деп
келе жатқан бала ма?» Тағы да басқа осы сияқты жорамал ойлар бірінің
соңынан бірі тізбектеліп үлгергенше бала «ау дегендей жерге» келіп те
қалды. Жүз кейпін айыруға əлі де алыс болғанмен Нұрым Қалиды
аласа бойы мен кеспелтек денесінен-ақ таныды.
— Мынау Қали ғой, айналайын-ау!— деді де, Нұрым қасындағы
Тояшқа, басын көтеріп, көзін қолымен көлкештей қарап баланың кім
екенін айырып жауап беріп үлгіргенше: — дəу де болса Шұғыл сабап,
мына бала сонсоң үйіне қашып бара жатыр екен,— деп топшылады ол,
күні ұзын ойынан шықпай келе жатқан Шұғылдың алдымен аузына
зұлымдығы түсіп.
Тояш сығалап қарап, баланың кім екенін əбден қатесіз айырып,
Нұрымның сөзін қоштайтын кісідей басын изеп тамсанып тұрды да,
көзін төмен өлікке түсірді. Ол үндемеді.
Жүгіріс те емес, аяң да емес, қарға секеңін бəсеңдете түсіп Қали
арбадағыларға бір қарап, арт жағына бір қарап алды да, үріккен
бұзаудай, жолдан оқыс бұрылып жалт беріп бір бүйір қашты. Баланың
неге шошынғанын Нұрым екінші рет тау жаққа көзі түскенде ғана
сезді, таудың Жыланбел қырқасынан шыға келген адам далбақтай
шауып бұлар бұрылған жолдың иініне қарай ойысты. Атқа жайдақ
мініп, екі аяғы екі жаққа кеткен бұл қуғыншының:
— Ұста! Ұста!— деген жіңішке даусы Нұрымдардың құлағына да
шалынды.
Бұл зəрдей тиген құлаққа жағымсыз айқайды естіген бала өзінше
атқа жеткізбестей-ақ ұмтылып жөней беріп еді, бірақ арбадан қарғып
түсіп, адымы кең ұзын Нұрым оның жүгірмей-ақ алдын орады.
— Бері кел, Қали, бері кел. Неге қашасың? Əлде мені танымай
қалдың ба?— деді ол балаға жақындап барып. Бала Нұрымды жаңа
таныды. Арттағы айқайлап қамшы үйіріп шапқан «жаудан» берік
пананы енді ғана тапқандай:
— Нұр ақа, бұлар мені өлтіреді. Менің жазығым жоқ... мен... мен...—
деді бала қойшы аптығып Нұрымға тығыла түсіп.
Ол сөзін аяқтай алмады. Қыруар жер жүгіріп алқымы ісінген жəне
үрейі ұшып булыққан баланың не айтарын күн бұрын түсінген Нұрым,
оны қолынан ұстап арбаға қарай жетектеді.
— Қорықпа. Деміңді ал. Сабатпаймын,— деді ол сөзін бөліп-бөліп
сөйлеп.
Жүгірмеген, алқынбаған Нұрымның сөзі де, қылғынған адамдай,
терең көмейден шықты. Күні бойы қайнап келе жатқан іштегі бір
белгісіз ашу қазаны енді бұрқырап қақпағын көтеріп тастарлықтай
халге жетті, оның түсі бұрынғыдан да қуқыл тартты; ішінен мықтап
тістенгені шықшыт етінің бүлкілдегенінен ғана байқалды. «Тоқтай тұр.
Сені бір тəубаға келтірмесем менің Нұрым атым құрысын. Қаленнің
ұсталғаны да сені мен Жолдың кесірі. Хакімнің шырмалғаны да сенен.
Бақының ажалы сенің тайыңнан. Енді мына қарғадай жетімді...»
Нұрымның тұла бойы дір-дір етті, оның түрі бейне бір безгек ұстар
алдағы адамның түріндей болды.
— Сені неге сабайды? Шұғылдың əкесі Бүркітті сен емес қой
өлтірген?
— Мені сабаған жоқ, — деді Қали. Демін алып үлгеріп, ұзын
Нұрымға арқа сүйеген бала пысық жауап қатты. Баланың қорқақ
болғанмен аса жасық емес екенін Нұрым да білетін.— Сабау қайда,
Шұғылдан басқасының маған əлі келмейді.
Нұрым оның бетіне жалт қарады да, сенімді түрде, нағыз шын
көңілмен айтып тұрғанын сезіп, басын шайқады. Баланың мақтанғаны
оған ақ көңілдік болып көрінді.
— Онда, сен неге қашып бара жатырсың?
— Қашпауға болмады, Нұр ақа. Қызыл азбанды қос қасқыр, қалған
қойды бес қасқыр қуып кетті. Өз көзіммен көрдім. Қазір
Мыңшұңқырдан асып кеткен шығар. Арғы жағы не боларын Алланың
өзі біледі, қалғаны хажінікі, қалмағаны — Қос Обамен екі ортада жусап
қалған шығар. Қызыл азбанды қуған қос қасқырға деңімнен өте
бергенде таяқты жіберіп қалып едім, арс етіп өзіме қарсы тұра қалды.
Арлан екен, үлкендігі тура хажының көк бұқасындай. Адам қарсы
тұрарлық емес... Қой қырылғанын хажы естісе мені өлтіреді деп қашып
келем. Онан басқа... өлтірсе оған ешкім ешнəрсе айта алмайды.
Сондықтан көрмегенім хажы болсын. Қойлы қозысы да өзіне, бəрі де
өзіне.
Тояш бұларға арбадан түспей қарап, əңгімелеріне құлағын түре
тыңдап отыр еді.
— Сонда енді ауылға, өз үйіңе қашып бара жатырсың ба? Əй,
Қалижан-ай, бағың ашылмаған сорлы екенсің. Саған пана болатын
үйіңде əкең де жоқ. Əкең болғанда не істер еді, бəрібір мына жойқын
хажының дегеніне бөгет бола алмас еді. Бəлкім, пəледен машайық деп,
кері қайтарар еді сені. Хажының қойына қасқыр шапқаны, көбіңнің
сорыңа болған қырсық қой. Ұрысар, сабар — оған көнбесең болмайды.
Малын иесіз тастап қашуың жөн болмас, онда айып үстіне айып
тағады, шырағым,— деді Тояш қынжылған пішінмен.
Кей жері оғаш болса да, асырмайтын сөзді асырып айтып тұрса да,
баланың сөзі Нұрымға кінəсіз сəбидің қалтқысыз лебізіндей көрінді де,
өзі бұтаға паналаған торғай сияқтанды. Қалидың: «Мені өлтірсе, оған
ешкім ешнəрсе айта алмайды дегені дұп-дұрыс»— деп ойлады ол.
«Мына біреуі өлді ғой Шұғылдың дəулетін қызғыштай қоримын деп.
Ешкім ешнəрсе істей алар ма бұл үшін».
Ол баланы қорғай, Тояшқа жауап беріп:
— Тоеке, əкесі жоқ болса да, жетімді арашалап, төңірегіне
паналататын мына біз бармыз. Шұғыл пəлен, Шұғыл шүлен деп бағына
есірген дүлей немені құдайсына бермеңіз. Бір асқанға бір тосқан,
қолынан келсе мені шауып алсын. Баланы мына мен қайтарам үйіне.
Қасқырдан қалған қойына топалаң тисін, бақпа! Ана қартайған
шешеңнің қасына бар да, сиырының сүтін талшық етіп отыра беріңдер.
Аштан өліп, көштен қалмайсың. Күрекке боқ көп, Шұғылсыз да бағуға
қой табылады,— деді Нұрым дауысын күрілдете сөйлеп.
Бұл екі арада Қалиды қуған жайдақ аттылы да жетiп келіп, арба
үстіндегі қимылсыз жатқан адамға бір үңіліп, арбаны айналып өтіп,
астындағы аттан да жаман ентігіп, кепкен таңдайын түкірігімен
жібіткендей қайта-қайта жұтынып қойып, түсі бұзылып кеткен ұзын
Нұрымға жалтақтай қарап қалған еді.
Əбден айыра алмаса да, Нұрымның соңғы сөзі оның да құлағына
шалынып қалған-ды. Туысқанына ара түсетіні Нұрымның түрінен де,
түсінен де оған анық байқалды. Бірақ аң қуғандай еліріп, қашқан
қойшының қарасын көргеннен бері əбден екілене шапқан жас жігіт
екпінмен:
— Тал түсте қойыңа ие болмай қасқырға тастай қашып. Жаман неме,
сояйын ба өзіңді қазір?..— деп салды, қорқа сөйлеп, Нұрымнан көзін
алмай.
Қасқыр түгел қырып кетсе де Шұғылдың қойына жаны ашыр
пиғылы жоқ Нұрым, қанша қой қаза болғанын білгісі келіп:
— Ең болмаса жиырма-отызын жусатқан шығар, ə? Нешеуін өлтіріп,
нешеуін тамақтапты?— деп сұрады қабағын қарс жапқан күйі,
аттылыға жақындай түсіп.
Нұрымның үні құлағына жылы тиіп жігіт ашыла сөйледі. Ол
басында Нұрымды ақырып-жекіріп тастай ма деп сескенген еді.
— Өрісте өлген қой жоқ, тамақтап кеткен қойды да кездестіре
алмадық. Бір рет санап та шықты, ұлы саны аман деседі, бірақ түстеп
келгенде «үлкен қызыл азбан жоқ» дейді ағам. Мен кеткенде қайтадан
түгендеп қалған. «Қашарсойған бетте қасқырдың ұясы бар, күн ара
қозы, бұзау жетектеп кетіп тұрады. Сірə қызыл азбанды сол қаншық
қасқыр жетектеп кеткен шығар. Бөлтірігі ермей бөрі көп шығын
жасамайды», деп жорып тұр. Ағамдар біледі ғой. Тек мына Қали қара
қасқаның қойды бетімен жіберіп қашқанын айтсайшы. Жүр, менің
артыма мінгес,— деді ол Қалиға қарап.
— Қой аман болса, шығын жалғыз қызыл сек болса, сен неменеге
қызыл танау боласың соншама едіреңдеп? Əлде Шұғыл саған сол
қойдың тең жартысын бөліп бере ме «міне еңбегің» деп. Келген ізіңмен
кері қайт. Қали барса өз еркі, бармаса өз еркі. Онда сенің ежіреңдейтін
жұмысың жоқ, — деді Нұрым оған.
Қуғыншы да Шұғылдың көп жалшысының бірі еді. Арбадағы өлікке
күні бойы шошына қарап, бірақ не деп сұрауға білмей тұрған.
Ақырында ол өзінің топшылаған ойын білгісі келіп:
— Тоеке, киімі Бақаңның киімі... Мына жатқан сол кісі ме? Бағана
пішен басында: «Аттан құлап талып қалыпты» деп естіп едік...— деді
баяу үн қатып, Тояштың төмен қараған жүзінен жауап іздегендей
еңкейе түсіп.
— Бақаң. Сол естігенің дұрыс. Жаңа, жолда қайтыс болды... Өздерің
сияқты бұл да сол кеше ғана шабуылдап жүріп, хажының саяғын іздеп
барып, ажалына қарай бақытсыздыққа ұшырады,— деді ол басын
көтерместен төмен қарап отырып.
Жігіт бетін сипап, ішінен дұға оқығандай аузын жыбырлатты. Аздан
кейін ол бұрылып Қалиға:
— Қали, қайтасың ба, əлде үйіңе кетесің бе?— деп сұрады.
Қали ойланбастан:
— Көрмегенім хажы болсын. Қойлы қозысы да өзіне, өзі де өзіне,—
деді.
Қали өзінің үйреніп кеткен əдетінше: «Қойлы қозы» деп сөйлейтін
еді де, оны басқалары: «Жоқ, олай емес. Қозылы қой аласың ақыңа» деп
түзететін. Жігіт оның сөзін қазір түзетіп жатпады.
— Өзің білесің. Бірақ Шұғылға мен не дер екенмін: келмеді деймін
бе, болмаса таба алмадым деймін бе. Жарайды, бір жауабын тауып
айтармын,— деп атының басын хажының аулына қарай бұра берді.
Жігітке сөзінің əсер еткенін жəне өліктің қатты ойландырып
тастағанын көріп Нұрым:
— Жүністің баласы ара түсіп Қалиды маған бермеді, үйіне қайтарып
жіберді дерсің. Сен жаманатты болма, Шұғыл қолынан келсе мені-ақ
шауып алсын,— деді.
Қуғыншының қайтқанын көріп Қали пыси бастады.
— Əнеу күні Алпысбайды «қойың құрттап кетіпті, сен қарамадың»,
деп ат бауырынан өткізіп сабаған Нұрышқа, хажы өзі көріп тұрып
«жонынан таспа ал, тегі жарымаған Сасайдың өлсе құнын төлеймін»
деп ұрғызған. Қойы қырылғаны үшін мені тура өлтіреді. Шұғылдың
таяғында өлгенше өз үйім босағасында жатайын,— деді бала.
«Атаңа нəлеттер, Қайыпқожаның балаларының шетінен дені дұрыс
емес. Қали нақұрыс деп жайып еді. Кеміту үшін, қорлау үшін
айтпайтындары жоқ. Мынаны ешнəрсе түсінбейді деп кім айтар.
Айыбы бағы ашылмағандығы, сорлы баланың» деп, Нұрым ішінен аяп
кетті.
Ал, Тояш басын шайқап:
— Жарайды, қарағым, үйіңе жүре бер. Соңынан дау-далабаңды көре
жатармыз. Үйіңді таба аласың ғой, адасып кетпейсің бе?— деді.
Балаға мына жаны ашыған екі үлкен адамның маңдайынан
сипағандай жылы лебізі қатты демеу болды. Ол енді шоқтығы шыға
сөйледі.
— Аға, мен біздің елдің жерін сай-саласына дейін, қуыс, тесігіне
дейін білемін. Осы жолмен жүріп отырып Жалғансайдың бойындағы
үлкен қара жолға түсемін де, Ақпанның нақ желкесіне келгенде
бұрылып Үлкен Қарақоғаның сыртымен үйге барамын,— деді.
Тояш ойланып, аздап бөгелді де, қынжылғандай даусын бəсеңдетіп:
— Сендердің үйлерің... Жалғыз шешең арғы бетте, біздің үймен
бірге. Жақында көшіріп алғанбыз, Қайқан марқұмды жерлегеннен
кейін. Аңқатыдан жалғыз өтемін деп суға кетіп қалып жүрме.
Айқайласаң ар жақтағылар қайық əкеліп өткізіп алады, су басынан кісі
арылмайды,— деп балаға жөн сілтеп, ақылын айтты.
Бала басын изеді де, жолға түсіп, Тояштар келген жаққа қарай
аяңдап бара жатты. Арбадағылар да жетімге қарай-қарай ілгері жылжи
берді.
3
«Қысқа айғыры оққа ұшып Бақы ессіз-түссіз өлім үстінде жатыр. Көк
бестіні ханның жігіттері мініп кетіпті» деген хабарды сол күні
таңертең жылқышы Аманқұл жеткізген еді.
Шұғылдың аулы Қарамектептің сыртында отырған, ал жылқы өрісі
Мыңшұңқырдан əрі Қурайлы беттегі сары жонда болатын. Ортадағы
ауылға жұмысына ең кемі бір соғып кететін түн жорытқыш Аманқұл
сол күні ымырттатып сағадағы балықшыларға келіп, суыт жүрген Асан
мен Сүлейменге жолықты. Ол бұл екеуінен болған уақиғаны бастан-аяқ
естіп алып тез кері Қарамектепке шапты. Жаздың бір күрмеуге
келмейтін тапшы түні Аманқұлдың айналып келуіне жетпей
Қарамектепке қайтып келгенде құлан иек боп таң да атып қалды.
Ауылдың қыруар қойы да олқы жататын шеңбері кішігірім көлдей мол
қотанның тау жақ шетінде, қағып қойған қарақшыдай, ұзын Уəли тұр
еді, Аманқұл естіген хабарының қырындысына дейін қалдырмай,
демін алмастан, сөз арасына тыңғы да қоймастан оның тебінгідей
құлағына ат үстінен əдейі еңкейіп тұрып құя салды. Асықтай
жұтқыншағы ерсілі-қарсылы жүгіріп, «бұл, бұл, бұл қалай болғаны?!»
деп тамағын кенеп алып, ежіктеп түсінуге ыңғайланған Уəлиге мұрша
берместен Аманқұл сөзін бітіріп атын тебініп те қалған-ды. Қаһарлы
Шұғылдың көзіне түспей жылқыға тезірек жөнеу үшін ол асыққанда
тұтығып қалатын Уəлимен ұзақ сүреге бармады. Естіген əңгімесін
сырлаңқырап, кем-кетік деген жерін толтырыңқырап өз жанынан
қосып, əңгімені əбден күшейту үшін аяғында:
— Жүністің соңына еріп өз аулынан алпыс жігіт атқа мінбекші
Сүлейменнің айтуынша. Бастағы ауылдан ең кем дегенде қырық жігіт,
Сағадан отыз жігіт ермекші білем. Сағадан отыз жігіт ойнап-күліп
отырып-ақ табылады, құрдай шұбырған қара сирақ Танабайың
шетінен сойылшы емес пе?! Сонда таудағы ауылды қоспағанның
өзінде де жүз отыз жігіт шығады екен! Алқакөлдегі Тоқсаба тұтас
еремін десе керек. Жүніспен олар əуелден сыбайлас. Болысты шауып
алғаннан кейін Құл мен Олжаорысты, Бүкі мен Қожакелдіні жинап
бүкіл Қараның баласы болып Қызылүйді қиратамын депті. Сүзеген
бұқадай тоң мойын Жүніс істеймін дегенін істейді. Ел ана жылғыдан да
жаман дүрліккен көрінеді. Дүрлікпей қайтсін-ау: Қален ағамды
ұстатып, Жүністің баласына құрық салып, Бақы ағамды оққа сұлатып!
Бұл болысты ма... Əкеңнің аузын... Бұларға бір тиым салмаса
болмайды,— деп Аманқұл өрістегі жылқыға қарай жөней берген еді.
Аманқұлдың ала таңмен борандай боратқан бұл суық хабары
Уəлидің үрейін ұшырып жіберді. Ауылдан əрі аспаған, өмірі мұндай
жамандық жайды құлағы естіп, көзі көрмеген момақан шаруаның есі
шығып кетті. Қаленді... кəдімгі білгіш Қаленді ұстап əкеткен! Мылтық
атып ауыл үстіне əлек салған.
Аты оққа ұшып Бақы құлап қалған! Мүмкін оған да оқ тиген шығар!
Еркек, əйелі сеңдей соғылып, ел дүрлігіп жатыр! Енді мұнан кейін
соғыс бола ма? Ақыр заман! Одан əрі не болмақшы?!..
Ауылдан арқан бойы шықпай-ақ текіректей шауып, алакөлеңде
таудың қоңырқай бауырына қарай əрілеп бара жатқан Аманқұлдың
артынан қарап Уəли ұзақ тұрып қалды. Сонсын ол мойнын Шұғылдың
шеңберлі үлкен үйі жаққа бұрды, көзі бозғыл түндікке түсті. Түндік
жабық, үй төңірегінде қыбырлаған жан да жоқ. Əлі ерте. Сиыр сауатын
əйелдер де əлі тұрмаған. Нұрыштың отауы да тым-тырыс,— таңғы
тəтті ұйқы өзінен өзгенің бəрін тас қылып құшақтап бауырына қысып
алса керек... «Бұл, бұл, бұл қалай болғаны?»— деді Уəли тары да
күбірлеп. Ол ішінен Аманқұлдан естіген бұл əрі жан түршігерлік, əрі
ұзын əңгіменің желісін қайтадан бір жинақтап тіл ұшына келтірді.
Қаленді ұстап əкеткен... Қасқа айғыр қаза тапқан... Көк ат пен қарагер
жорға қолды болған... Жүніс жұртпен жасақ құруға кіріскен... «Қой,
мұны, мұны Нұрышқа, Нұрышқа айтайын. Сол бір амалын табар қалай
да»,— деп қойды Уəли естірте сөйлеп. Сөйтті де Нұрыштың отауының
қазан жақ жанынан келіп:
— Нұрыш, ə, Нұрыш! Үйде бармысың, Нұрыш?!— деді. Бір минуттей
үйден ешбір дыбыс естілмеді. Содан кейін əйелдің сыбырлап ерін
оятқан биязы үні құлаққа шалынды. Қатал əкенің тəртібі, көп малдың
тауқыметі еріксіз сергек еткен Нұрыш елегізе басын көтерді де, бірақ
орнынан тұра қоймай, шынтақтап отырып іштен іргені көтеріп:
— Уəлекеңбісің? Жай ма?— деді.
— Жайын жай, жайын жай...
Аманқұлдың бес минут ішінде қардай боратқан əңгімесін Уəли
Нұрышқа сырттан сыбырлап, үздіксіз тұттығып, терлеп-тепшіп сүт
пісірім уақыт өткенде əрең айтып аяқтады. Бұған оның тұтықпасын,
шұбалыңқы сөйлейтінін былай қойғанда Нұрыштың қайта-қайта
сұрақтап, сөзін бөліп жібергені де себеп болды.
Нұрыш жалма-жан түрегеліп киіне бастады, бірақ əкесіне өзі барып
айтуға сескеніп, кəрлі хажіге не де болса Уəлидің өзін жібермекші
болды.
— Уəлеке, көкеме естігеніңді өзің айтып бер. Мен де соңыңнан
жетейін. Қазір киініп болғансын жетейін,— деді ол Уəлиге.
Бұл кезде Шұғыл да тысқа шығып төңірекке көз салып тұр еді. Ол
Мыңшұңқырға қарай өріп бара жатқан ақтылы ойға біраз уақыт көзі
шаттанғандай қарап тұрды да, мойнын тау жотасына бұрды. Көз
жететін жерді алыстан шолып пішеншілерінің тұрғызған мая-мая
шөптерін санап шықты. Таудың екі жақ жонын, сонау жалпақ құмақ пен
Қос Обаға дейін созылған үлкен ойпатты машиналарының ұстарадай
сипағанына екі жұмадан асқан болатын. Сол алқап қазір енді ендеп
жайылған қалың қой сияқты. Жыпырлағая шөмеле мен ұзыннан ұзын
шұбақ керуенше тіркескен маяға толып қалыпты. Көз сүрінерлік көп
пішен, біраң Шұғыл хажының шұңғылдау біткен кішірек көздерінің
аясы оны олқысынғандай қысылыңқырап, ыңшамдала түсті, «тағы да
осындай қырық-елу мая үйілсе» деп тұрған сияқты. Пішенмен
қосарлана күнде бастан кетпейтін ойлар да тап осы минутте тағы да
тізбек-тізбегімен шұбатылды.
...Бұл пішен қойға, қолда қалатын сиырға, жегетін, мінетін көлікке
жетіп қалар, жетпесе де бір қара көрсетер... Жылқыны төменгі Жайық
бойына тебінге салуға жаңа Байбақты құдалар мен Нұрыш пəтуға келді
ғой.
Биыл қыс сиырдың қолда қаншасы қалар екен? Шұңқыркөлдің бор
сатқан Сасайы мен Дуана бойындағы қу сирақ Қынықтардың асырап
беруге сиыр алмағаны жоқ. Өсімге де біраз жандық кетті. Қойдың
бойдағы мен сүбелісі Апшенниктікі7. Апшенник болмаса не істер едік?
Онда малды теп-тегіс Үйшікке8 айдар ма едік?! Ол үйің өртеңгір орыс
та бір жеті басты жылан. Күз қой алар кезде базар нарқын бір көтерген
емес, бес тиын болса да төмен түсіруге тырысады. Ала жаздай «кішкіштеп» баққан малыңды көріне қақынан арзан сатасың. Былтыр
айналасы елу тиыннан арзан алды. Биыл қаншадан кемітер əлгі қоңыр
қағазын? Қой басы елу тиыннан болғанда жүз қойдан елу манет. Мың
қойдан бес жүз манет. Міне тегіннен тегін пайда. Бір өзімнен екі жүз
елу манет пайда алды-ау ол үйің өртеңгір. Нығыметтен, Қоданбайдан
қанша пайда шығарды? Басқа байлардан қанша қой алды, қанша пайда
етті десейші! Əлгі ана келе жатқан Əшібектің қолына бір түспейді-ау
сол көп ақшаң мен көп қойың. Бəлем сонда бір тəубаға келер едің!..
Шұғыл тамағын кенеп, ойын қайта жинақтағандай болды.
...Құдай Əшібектің бетін аулақ етсін. Жамандық тілемейінші, орыс
болса да Апшенник соғылғанға. «Самар мен Сарытауға малдарыңды
өздерің апарыңдар. Сендердің де адымдарыңды ашатын кездерің
жетті» деп Ықылас дұрыс айтады. Өзіміз мал айдап үйрену керек...
«Мына көк құтан неге мойнын созып жүр таң атпай»,— деді ол
Нұрыштың отауы жақтан шыға келген Уəлиді көріп.
Осыншама ойын бөліп жіберген Уəлиге ішінен күбірлеп əлде небір
«күпірлік» сөзді былш еткізді де, хажы үйге кірді. Ол кебісін шешіп,
төрге жетіп үлгергенше ізімен Ұзын Уəли де есіктен бүгіле кіріп ошақ
орнына жетер-жетпес шамада бір тізерлеп отыра кетті.
Шалының соңынан намазын оқып бітіріп, қаза қалған бірер
парызын өтеп болған Айтолыш ертемен кipген Уəлиге қарап:
— Шырағым-ау, бойшаң қайным, сен не қып жүрсің торғай төбеге
келмей?— деп аузын сылп еткізді.
Нұрышпен ақылдасып, айтар сөзін ықшамдап, жат сабақтай əзірлеп
алған Уəли:
— Көк атты мініп кеткен Хакімді Бақы қуып жетіп сойылмен соққан
кезде қайырыла беріп атып кетіпті. Атып кетіпті... Қасқа айғыр сеспей
қатыпты. Бақы кескен томардай домалап қалыпты, домалап қалыпты.
Жануар сөйтіп қаза тапқан, қаза тапқан. Бəшекең көлінің сыртында
Қаленді ұстап кеткен Хакімдер, Қаленді ұстап кеткен Хакімдер...— дей
беріп еді, Шұғыл əдетінше жан-жағын қармана қалды.
— Мойның сорайып, сен не жұтып едің соншама қылғынғандай? Қай
Хакім? Қай қасқа айғыр? Сен бүгін қотан күзетіп пе едің? Əлде ел
қыдырып келдің бе, есалаң дуаналар сияқты?— деді көзі тікендей
қадалып.
Оның шоқша сақалды төменгі иегі шошаң ете түсті де, кішкене
көздері қоламта тəрізденіп кетті.
— Мен бүгін ауылда болдым. Ауылда болдым. Алакөлеңде Аманқұл
келіп айтып кетті, ол жылқышылардан естіпті...
— Нені естіпті, немене болыпты? Ол қай құдай менің айғырыма
көзін алартқандай?— деді хажы түйіліп.
Уəли қайтадан бастап, Аманқұлдың айтқанын қысқартыңқырап,
қиналса да түсіндіріп айтып шықты.
— Қасқа айғыр сеспей қатқанша Аманқұлың да, сен де, Нұрышың да
— бəрің де неге сеспей қатпайсыңдар, ə? Шақыр, ана мырықты. Бəрі
соның ісі. Айғырды мінгізіп саяқ қаратып, тапқан ақылын қарашы
миғұланың?! Бес малдың басын қосақтай алмай, етігінің жұлығын
жалап жүретін нағашысы Жабағы ғой ол мырықтың! (Жабағы сенің
төркінің ғой дегендей ол мұқата, езуін тыржитып Айтолышке қарап
қойды). Менің көзім тірісінде бұлай етеді, бұл жаман ертең мен өлген
күні бар малын айдағанның алдына, тістегеннің аузына салып бітіреді,
— деп Шұғыл бар ашуын баласынан ала тістенді. «Бəріне де
мойынсұндым» деген Жанша, көзін жұмып, мойнын қаздай иіп қалған
естігенін айтқанынан басқа жазығы жоқ Уəли үйден шегініп шығып
Нұрышты шақыруға кетті.
— О, жасаған!— деді Айтолыш кемпір. Уəли үйден шығысымен.— Ат
үшін құдайға тіліңді тигізіп, балаңды қарғайсың. Малы құрысын, малы
құрығыр. «Тоба!» де, хажы, «тоба!» де.
Шұғылдың ашуын құдайдың атымен, аруақпен бөгеп, жұмсартып
əдет алған кемпір «дауылдың» бетін баласынан басқа жаққа бұруға,
«жазмышқа жабуға» тырысты.
— Біреудің азаматы кетіп, біреудің басына қайғы мен бейнет
кездесіп жатқанда, хажы-ау, бұған да шүкіршілік етсейші. Палуан
қайным да, Нұрыш та қас қылып істемеген шығар. Қаза мен бейнет
қайда жоқ?!
Кемпірінің сөзі əсер етті ме, əлде басқа себеп болды ма, болмаса
айлалы бір сұмдық іс есіне сап етті ме — əйтеуір бұл жолы Шұғыл тез
басылды. Ол сəл ойланып қалды да, жүзі бірден екі жадырап, тіпті оң
қабағының үсті күлкі шырайын бергендей болды.
Мойнына су кеткен адамша екі иығы салбырап, түсі бозарып,
айыпты баладай аяғын ептеп басып үйге кipген Нұрышқа ол:
— Сағаға барып қайт. Шоқыншық хажының аулында не болып
жатқанын өз көзіңмен көріп, өз құлағыңмен естіп кел. Ал сен, Уəли,
Аманқұлды тауып ал, тез келсін. Жылқыны өздерің қараңдар, мен оны
Қызылүйге, аттардың артынан қудырып жіберемін,— деді.
Нұрыш қуанып кетті. Ол өзіне де жерден алып, жерден салып
ұрысып, үй-ішін де тас табақтай қағыстырар-ақ деп ойлап келген, ал
қаһарлы əке оған қабағын түйіп, даусын көтермеді. Бірақ мұның
себебін ол іштей түйе қойды: əкесінің ашу зілі кəміл-ақ басқаға ауған.
Ол бір адамға шүйілгенде басқаны ұмытып кететін. Шүйілген адамы
қазір алдында жоқ, сондықтан ол, сөз жоқ өз ойының құшағында...
— Жақсы, көке, жақсы,— деді, Нұрыш жүзі жадырап түсіп.— Өзім
барып бəрін де білейін. Бүлікші Жүністің не бүлдіріп жатқанын өз
көзіммен көріп қайтайын. Құдайдың билігімен сайланған əкімдеріне
қол көтерген адам кімді оңдырады дейсің. Соған арқа таңып ана тегі
жарымаған кедей туысқандары қара бураның көзін ағызып жіберген.
Бұлардан əлі онан да зорын күтуге болады...
Өзі де ішінен тісін қайрап отырған Шұғылға бураның көзін еске
түсіріп баласы əкесін тағы бір қайрап өтті. Бұдан да Шұғыл ешнəрсе
дей қоймады.
Уəли де, Нұрыш та үлкен үйден тез шықты. Ертеңгі шайға
айналмастан бір-бір тостағаннан айран ішіп алды да, екеуі де
аттарына ерлерін жедел салды.
Олар үйден шығысымен:
— Сен не дедің? Тоба қыл, шүкіршілік ет, дедің бе?
Мына бүлінген ел малыңды қасқырдай талап, күнде бір пəлесімен
жаныңды жегідей жеп жатқанда сен кез келгеніне тоңқай да бұға бер,
олар сұға берсін дейсің ғой, ə?— деп Шұғыл енді кемпіріне ежірейе
қалды.
— Ой, тоба! Енді зікір тілін ұмытып, қартайғанда, қайдағы мəкру
сөздерді айтатын болдың ба? Бала бар, келін бар, хажы, саған не
болған. Мына сөзіңді менен басқа ешкім естімей-ақ қойсын. Өлсе бір
тай өлді, мал бас садағасы, шүкіршілік ет, құдай бергенінен
жаңылмасын. Ана балаларың мен немерелеріңнің тілегін тілеп,
солардың тіршілігін сұра. Даладағы ана Ехласжан мен Нартайдың
тіршілігін сұра,— деп Айтолыш үнемі Шұғылды баса сөйлейтін, қатал
тізгінін тежей отыратын əдетімен. Айтолыш өте байсалды жəне аса
сабырлы кемпір еді. Кішірек келген шағын денелі, пысық қимылды,
шүңгілдеу, тесе қарайтын өткір көзді, əрі ашушаң, əрі тілді Шұғылға
қарағанда ол тіпті басқаша еді.
Оның мінезіне келбеті де сай келген; əлі еңкеймеген, ұзын бойлы, ірі
денелі, ат жақты, жасында сұлу болмаса да, қайратты, ұстамды,
ақылды бəйбіше атанған-ды. Қазір тек бір кездегі тығыз еттен арылып
екі жақ солпылана бастаған, көз нұры əбден жоғалып бітпесе де
кіреукеленіп, бұрынғы қайрат оты бірте-бірте сөніп бара жатқан
қоламтадай бозғылт тартқан.
Жаратпаған адамына жыланша тілін қадап алатын Шұғыл қазір
ежірейе қараған күйі Айтолышты қалай да мұқату үшін оның мінін
іздеді. Мін тапқыштығы мен қиқар тілі сол аймаққа мəлім Шұғылдың
теңеуінің көбі ит пен құстан, бақа мен шаяннан келетін. Жолды —
«Құлағын айырған тазы», Уəлиді — «Көкқұтан», Бақыны — «Есек
құлақ», қойшысын—«Мысық мұрын», баласын — «Мырық» деп, мұнан
басқа талай адамға ат қойып, айдар таққан Шұғыл енді кемпірін де
ажуалап кемітпекші болды. Ол əлгіден бері салықшылардың қолында
кеткен аттарды қалай қайырып алуды, өлген қасқа айғыр үшін «Есек
құлақ» Бақыны иттей қылып қуып, көшіріп, қаңғыртып жіберудің
амалын, дүние пəленің түп-төркіні болып отырған анау жұртқа
көнбейтін бұзық Жүністі қалай мұқату жолын ойлап отырған. Осы
жайды білмей, «шүкіршілік ет!» деп ақылды бола қалғанын қара
мұның?! деп ойлады да, ол кемпірді əбден тіл қайырмастай етіп
масқаралап тастағысы келді. Осы минутте оның көзіне ең күшті жауы
Айтолыш қана болып көрінді.
— Таптым, таптым!— деді ол бойы ұзын кемпіріне төменнен
жоғары қарап жақындай түсіп.— Сен, сен бе, сен...— Нені «тапқаның»,
не айтайын дегенін ұға алмаған Айтолыш екі көзі мыстандықпен
сығырая қалған шалға аң-таң болып қарай қалды.
— Таптым! Сенің неге ұқсайтыныңды таптым. Сен бе, сен... сен
аумаған біздің ала саулықсың! Қой оңға жайылса, ол солға кетеді. Қазір
сиырға еріп кететінді шығарды. Қайырайын десең — таныған адамша
көзі боз быламықтанып тұрып алады. Солпиған сүдіні тап сенің сүдінің
сияқты. Көзі де сенің көзіңдей, əппақ ноғала жауып кеткен. Жəне ең
ғажабы: миына түк кірмейді-ау, түк кірмейді. Айдасаң өзіңе қарап «мə,
мə, мə!» деп созып маңырап тұрып, шорылдата бастайды.
«Қартайған сайын адам əбден естен айырылады деуші еді. Олай
дейін десем, алпысқа келгенше əлі атқа қарғып мінеді, сөйлесе сөздің
түбін түсіреді» деп ойлап, кемпір шалының бетіне тура қарап тұрды
да:
— Мейлі, мені не десең ол де, боларым болып, бояуым сіңген.
Əйтеуір, басқаға орынсыз тиіспесең болғаны,— деп ақырындап
сабадағы қымызды пice бастады.
Қоңсы-қолаңы көп Шұғыл аулына бұл уақиға тез тарады; қауданды
жерге тиіп айнала шарпыған отша, ол төңірекке де түске шейін
жайылып болды. Бірақ Бақының əйелі Шүйкеге жұрт тек қасқа айғыр
жөнінде ғана айтты, Бақыны аузына да алған жоқ.
Түскі сусынға келген пішеншілер бастарын шайқасып:
— Бұл сұмдық екен. Айдың күннің аманында екі аттың жəне қасқа
айғырдың шығын болғаны!
— Ат болғанда қандай аттар десейші! Алдына қара салмайтын қасқа
айғыр малдың құты еді жануар!
— Қара көк ат ше? Қасқа айғырдан кем бе екен? Қарагер жорға
өңірде бір ғана өзі еді.
— Ой үшеуінің де мынасы қалай дейтіні жоқ. Əй, мұны қайырып
берер ме екен, əлде тастай батып, судай сіңіп кете бара ма? Əлгі ана
мініп кеткен екі атты айтамын!
— Хажіге бас салғаны ма бұлардың? Оязда мықты баласы бар
Шүкеңді бұлай еткенде, басқаны сирағымен үйітіп жейді ғой бұлар,—
деп жатты.
Ал, түскі қой сауатын екі əйел, қозыларды көгендеп жатып əңгіме
етті.