Ақ Жайық - 11

көйлегінің жеңінен, сырты жарылған қара қошқыл қолынан көздерін
тез тартып алып Бəйеске қайта бұрды да, оның қолын шошайтқан
жағына қарады. Өзен мен көлдің қосылған кең сағасынан жоғарырақ
қынамалы жерде паром діңгегіндей қоңыр ала бағана тұр; кəдімгі
темір жолды кесіп өтетін жердегі, болмаса көпір аузындағы кесе
көлденең тұратын қаралы ағаш сияқты; жаға бес жүз қадамнан астам
жер болса да, қарала бағана Əбдірахманның көзіне ап-айқын шалынды.
— Top керменің бұл бергі басы, ал арғы беттегісі анау қылтиып
көрініп тұрған... көрдіңіз бе? Əне, əне!— деп Бəйес қолымен арғы
беттегі темір діңгекті де көрсетті. Бірақ оны шоғыр-шоғыр жыңғылды,
итсигекті арғы жағалауға көздерін қаншама қадаса да, Əбдірахман
көре алмады.— Осынау көлдің,— деп Бəйес алыстағы көкжиекке
ұштасқан Шалқардың оңы мен солын қолымен сермей көрсетті.—
Үлкендігін өзіңіз көріп тұрсыз: ұзындығы жиырма жеті шақырым, ені
де он бес шақырымға аяғын жимас. Сонау құбыла беттегі Ащы дейтін
су арқылы Шалқар Жайықпен жалғасып жатыр. Жазғытұрым
Жайықтың балығы көлге, көлден мына Аңқатыға, Ойнаққа —
уылдырық шашуға шығады. Қыз бен жігіттің айтысындағы:
Біреуі онан соңғы аққайраңды
Басында айдары бар сақа балық...
Біреуі онан соңғы лақа балық
Қара су жылқы түскен шыр айналды...
Біреуі онан соңғы шортан балық
Түйелі бай қонады сортаңды алып...—
деп өлеңге тізіп қосқан өзіміздің үйреншікті балықтың тоқсан түрі
осында.
Бір жылы күздігүні жұрт балықты қырып салды. Жеңдей қаракөз
бен бүктесең жонынан майы шығатын жұмырды талай көлікке тиеп,
базарға сатуға Текеге қыстай тасыды. Қаракөз бен жұмыр былай
тұрсын, көздің құртын түсіретін балық көксерке. Көксеркенің майынан
қымбат нəрсе жоқ, оны өзіңіз жақсы білесіз. Шалқардың көксеркесі
деген Текенің базарын жауып кетті. Əрине, кез келген жерден ay
салып, судың қазынасын ақтара алмайсың, бұған да көп тəжірибе
керек. Бізде ежелден балықпен көзі шығып келе жатқан адамдар көп.
Міне осылар бастап сүзбе ау салып, мұз қатысымен көлдің үстіне
балықтан көктөбе тұрғызды. Текенің базарында жұрттың əңгімесі де,
таңданатыны да сол біздің балық болды. «Шалқардың балығы суына
симай кетіпті, жағасындағы қазақтар жылым ояды екен де, аудың
қоржынында тұрған балықтай, жарыққа шүпірлеген көксерке мен
қаракөзді сақпен шеңгелдеп лақтыра береді екен» деп шығарды. Осы
лақап құлағына тиген жебірлер жай жатпапты. Қосатардың бай қазақ
орысы Макар дейтін мына кердері Шорақпен бірлесіп, кампан болып,
көк арбаға ау-құралдарын тиеп келіп, келесі жылы мұз қатысымен
Шалқардың үстін жайлауындай аралады; талассыз-тартыссыз
құдайдың берген байлығын бөле-жара пайдаланса бір сəрі, келгендер
қайда балық көп шықса сол жерді басып алуға ұмтылды. Атабабасынан бері қарай ежелден кəсіп етіп күнелткен жер-суын өздеріне
билетпей біздің Кенжекейлерді ығыстыра бастады. «Біз хүкіметтен
бұл көлді жалға алдық, ақша төлеп алдық, дегбірлеп алдық, сендерге
бұдан балық ұстауға рұқсат жоқ» деп соқты. Жалғыз ғана сөзбен айтып
қоймады, кедейлердің отыз-қырық үй болып бірігіп алған сүзбе
ауларын судан суыртып, көлден балық сүздірмей жарлыжақыбайларды күн көргішінен айырды. Оларға: «Көл біздікі, өзен
сіздікі, өзенге кет!»— деді. Онымен де қоймады. Үш адамымызды
қаңтардың қалшылдаған аязында суға сүңгітіп шығарып...
— Ой, сұмдық-ай десейші, адамға адамның жаны ашымайды екен
ғой,— деп таңдайын қақты Қажымұқан.— Ақыры сол су құртты ғой
сорлыларды.
— ...Көлдің ортасын иемденіп алғанмен шет жағынан ысыра қоймас
деп жұрт ептеп бірен-саран ауларын құрып, кəсібін ете берді. Көздің
құрты балық деген, бір дəндеген адамды қоя ма, жетектеп кететін
əдеті бар ғой. Малдыбай деген кісі өте балықшы адам еді. Шалқардың
түбінде не барын білетін, оның қай жері сай, қай жері қырат, қай жері
балық тоқырамайтын сортаң — міне соны жақсы білетін, тіпті қай
балық қай күні, қалай қарай жүретінін біледі десем де өтірікші
болмаспын. Сол Малдекең мына отырған Кенжекейді жəне
Қайыпқожаны ертіп алып, казактардың ау салған жеріне дейін барған.
Сыбызғы тартудан басқаны білмейтін Қайыпқожа сорлының балық
аулап не жұмысы бар екен, бейнет қой жетектеген! Сол үшеуі құрма ау
құрып жүріп қолға түседі. Мұнарт шалған бір аппақ түн екен. Дүние
теп-тегіс шаңытқан, көлдің шетінің қайсы екенін, ортаның қайсы
екенін айырып болмайтын ақ аяң аяз болса керек. Соңынан мұны
Кенжекей айтады: «Малдыбай ұйығынан келіп кеше кеш құрып кеткен
ауларымызды қарасақ сіресіп тұрған көксерке екен, бір-біреуі жеңдей,
ап дегенше шоршыған көк ала балықтан құйрығын қайқайтып бір
шана балық алдық»,— дейді. «Малдыбай ұйығы» деп өздерінің
белгілеп алған су астындағы балық жатағы, оны баста Малдыбай тапса
керек. Ұрлық қылған адамдай апыл-ғұпыл жүріп кеп кеттік, казакорыс аушыларының көзіне ілікпей есі-дертіміз жағаға жету.
«Құдай шатастырғанда, аспандағы жұлдызды байқап болмайтын
түннің ақ қылауында жолдан шығып кетіппіз. Жүріп келеміз, жаға жоқ.
Шортанбай ағашының өкпе тұсына жеткенде барлаушы екі адам
кездесе кетті; қолдарында көк мылтық, ай-шайға қаратпай кері
айдады»,— дейді. Не керек, көл үстіндегі қостарына алып келіп «ұры»
деп бұлардың ат-шанасы мен балығын тартып алады да, өздерін қуып
жібереді. Бірақ балығымызды алса алсын, ат-шанасыз не күн көреміз
деп, үшеуі қосқа қайта барады; ат-шанасын сұрайды. Көлдің маңына
жуытпай қақолдарды да қырып-жойып, сабап, күн көрсетпейтін
құдайдан безген бай казак-орыстар бұл үшеуін аясын ба? Ішіндегі
қожайыны болса керек, қасқыр ішік жамылған біреуі «киргиздар Иисус
Христосты танып қойсын, крестит етіңдер» деп бұйрық беріпті.
«Крестит етіңдер!» дегені казак-орыстардың əдетінше суға салып
шоқындырыңдар дегені ғой. Қожайын бұйырған соң несін қойсын, бəрі
жабылып үшеуінің қолдарын артына байлап, белдеріне арқан тағып,
кəдімгі сүзбе ау түсіретін ойыққа салған...
— Иша!— деп тұла бойы шіміркенгендей Қажымұқанның əйелі екі
иығын көтеріп қалды.
— ...Сай сүйегіңді сырқыратарлық мұздай суға жан шыдар ма,
жылымға қолыңды малып алғанның өзінде де қарып кетеді. Əбден
қалшылдап, сіресіп халдері біткеннен кейін судан сүйреп шығарып
тастаған. Өң жоқ, түс жоқ, бейне өлік сияқты болса керек. Жан сірі ғой,
нағып өлмей қалған десейші, ə? Киімдері сіресіп мұз болып қалған,
мына Кенжекейдің етігін қайнаған суға малып əрең деп шешті ғой үйге
келгенсін. Үшеуінің осы күнге дейін аяғынан тік тұрып жүргені осы
кісі, ал Малдыбай үйіне жетіп жығылғаннан тұрмады, үш күннен кейін
опат болды да, Қайыпқожа сонан бері төсек үстінде, көкірек ауруға
шалдықты. Ой шіркін, адамның өнерлісі еді, Қайыпқожа сыбызғы
тартқанда жан-жануар ұйып қалады! Қайыпқожадай сыбызғышы аз
шығар. Оның түбіне жеткен де осы жауыздар... Сабаз, қан қақырып
жүріп «Мұз жарылды» деген күй шығарды-ау, күй деп соны айт! Сол
өзінің ойыққа түскен ақ аяң аяз түнін көз алдына келтірсе керек.
Сыбызғының күжілдеп шыққан үні бір кез сықырға айналады. Кəдімгі
сықырлап тұрған аяз сияқты. Тұла бойыңа мұздатарлық суың енгізіп
жібереді. Содан кейін сыбызғы шытыр-шытыр жарылып келе жатқан
мұз сияқты болып елеңдетеді де шатыр-шұтыр ете қалады. Ауған жоқ
ақпанның аязына шыдамай, мұздың жарылып жатқаны... ой, шіркін-ай!
Қайқаңдай сыбызғышы бар ма екен! Оның «Нар игенін», Əбеке,
амандық болса өзіңізге тарттырып беремін. Бірақ сорлы қатты ауру...
— Бəйеке, арғы жағын айт. Қайыпқожаның жыры үлкен жыр.
— ...Ия, казак-орыс алпауыттары мен қазақтың өз ішінен шыққан
Шорақтардың жауыздығын жұрт «болыстың құлағына жеткізейік,
мына қорлыққа тыйым салсын, суымызды қайырып берсін», — десті.
Біреулер «болыстың əлі келмейді, оязға ғариза етейік», — деді. Енді бір
көзі ашық, заңға жүйрік білгіштер «ақ патшаның өзіне шағым етіңдер»
деп ақыл айтты, «өйткені бұған ояз ешнəрсе істей алмайды. Оязыңның
өзі сол казак-орыстардан шыққан, қарға қарғаның көзін шұқи ма?!» —
деді. Айнала келгенде ояздан да, ақпатшадан да ешнəрсе шығара
алмады. Ғаризасын берді білем, бірақ ол ғаризаға жауап келді дегенді
өзіміз естігеніміз жоқ. Оның орнына ғаризасыз-ақ шауып келген оязды
да, жандармды да өз көзіммен көрдім...
— Құрбанайты үстіндегіден кейін бе?— деді Қажымұқан ауын қоя
салып.
— ...Ия, құрбанайты кезіндегі болған дүрлігістен кейін. Құрбанайты
кезіндегі дүрлігіс дейтініміз мынадан; шатақ айт күні шықты. Көптен
бергі ішке шемендей қатқан қорлық сыртқа теппей қоя ма?! Болмашы
бір оттың ұшқынына тұтанып кететін даланың өрті сияқты сол кек айт
үстінде бұрқ ете қалмасы бар ма! Мұз жүкті көлікті де көтерерліктей
əбден бекіген кез, үстін жұқалап қар басқан Шалқардың үсті ертеден
кешке шейін бай казак-орыстар мен қазақ купецтерінің ауын тартқан
жаннан көрінбейді. Жұрт айтпен болып ауылдан ауылға шұбап, бой
жазып, қошамет жасаған күні де көзге шыққан сүйелдей болып, мұз
үсті ызы-қиқы балықтың қызығына батып жатты. Тегісінен атқа мініп
желігіп, мүше алып, бəйгеге шауып елірген жұрт, кім бастағанын
білмеймін, көл үстіндегі сүзбе аушыларға қарай бет қойды. Баста
шауып алу ниеті болмаған да шығар, əшейін, қоқанлоқы, қыр көрсету
сияқты ма қалай, топ-топ жағаға төнген халық бірте-бірте, əйтеуір
мұздың үстімен əрілеп, көлдің ортасына қарай жүрді. Көптің ішінде
мен де кеттім, бірақ қалып қойдым. Жамандатқыр, астымдағы жирен
бие, өмірі аяғын мұзға салмайтын бір қырсық-ты. Жол үстінде қатқан
алақандай қабыршаққа аяғын салмастан айналып өтетін, ал үлкен
мұзға басын кессең де тұяғын тигізбес. Қамысқа жетпей-ақ тұралап
қалған атша, бие сіресіп тұрды да қалды. Қаптаған аттыларды маған
алыстан қарауға тура келді; тұс-тұстан ағылып, қоршап алатындай,
аңдап барады. Осы кезде «сезікті секірер» деп, көлге қожайындық
еткендер: «қырғыздар бунт шығарып бізді өлтіруге келе жатыр» деп
ауларын, бүкіл құрал-саймандарын, қос-қос болып жатқан дүниемүліктерін тастап, аттысы атты, жаяуы жаяу, мұздың үстімен жөңкіп
берсін! Мұны көрген халық батылдана түсіп, қожайынсыған
күштілердің тастап кеткен құрал-саймандарын, ау-жабдықтарын бас
салып талауға кірісті. Біреулер қашқандардың соңына түсіп он
шақырымдай мұз үстімен қуып, аттарын парлап жегіп шанамен
қашқандарды екінші жағаға жеткенше дүркіретті, кейбір тентек
жігіттердің қамшысының ұшы тигендер де аз болмаса керек. Көптен
тісін басып жүрген жұрт казак-орыс байларының ашуларын, егінге
түскен саяқтай етіп, көлден қуып тастады. Міне, осыған кім айыпты:
келіп жерін-суын басып алып, балықшы кедейлерді кəсібінен айырған
анау алпауыттар айыпты ма? Болмаса оған қарсы бас көтергендер
айыпты ма? Əңгіме мұнымен бітіп қана қойған жоқ, оның аяғы келіп
насырға шапты. «Бунт шығардыңдар» деп үш күн өтпей-ақ оязы,
приставы, болысы, тілмашы лек-лек болып Жымпитыдан да, Оралдан
да біздің Шалқарға ағылды, сход, жиылыс, тергеу, тексеру басталды.
Əлденеше үйлер дайындады, көптеген мал сойылды. Елдің жақсылары
тегіс жиналды, бітімге билер кірісті, қажылар бас қосты. «Бүлік
шығарушыларды тауып беріңдер, əйтпесе теп-тегіс Сібір жіберемін»
деп ояз ақырды. Жұрт қатты қысылды, не істеуге білмейді. «Бір-екі
жігітті құрбан етпей болмас, үйткені ел күйзеледі» дескен адамдар да
болды. «Соңғы лебіз сенде, не істейміз, бір амалы бар ма?» дегендей
жұрт тегіс Жүніс қажыға қарады. Əрі ер, əрі би, əрі əділетшіл Жүніс тірі
де азаматты қолынан ұстап бере ме? «Ояз мырза, жазықты адам бар»,
—деді ол: сөйтті де,— «Малдыбайдың қатынын шақырыңдар»,— деді.
«Жазықты бар» дегенге оязы да, болысы да, олардың соңына ерген бір
топ шашпауын көтерушілер де жайнай түсті. «Е, бəсе!» десті
күлімсіреп. Бір баласын жетектеп, бір баласын көтеріп, жыртық
мəсіден өкшесі жылт-жылт еткен Малдекеңнің жесірі мен жетімдерін
алба-жұлба күйінде ояздардың үстіне кіргізді. «Ең алдымен мына осы
үшеуі Шалқардың үстінде бүлік шығарған, осы үшеуін мықтап жазалау
керек»,— деді Жүніс сұқ қолымен көрсетіп. «Бізді ажуа қыла ма, мына
қажы не дейді?! Мына сияқты қайыршы сорлы жəне надан əйел ереуіл
көтерер ме?..» Ояз орнынан тұрып кетті, көздері шатынай түсті,
Жүністі тірілей жұтып қоятындай əлпет көрсетті. Төреңізге құлдық,
тақсыр ояз, дұрыс айтасыз,— деді Жүніс; бұл сорлы. Бұған жаныңыз
ашығаны ғаділетті қолдағаныңыз. Ал, ана құлқынның ғана қамын
көздеген жандар осы жетімдердің алдымен аузына салып ас еткен
балығын алды, онан соң асырап отырған əкесін қаңтардың
қалшылдаған аязында суға сүңгітіп өлтірді. Ұлыстың ұлы күні жұрт
тегісінен ғадетін, ғұрпын, дінін мадақтап сайрандаған айты үстінде сол
бір жауыздыққа меңзеп жұмырығын түйісті, бір адам емес, жұрт тегіс
түйісті. Бірақ зұлымдыққа қарсы зұлымдық істемеді, кісі өліміне, қан
төгіске бармады. Халық ол күні мұз үстінде: «Біз де тірі жанбыз, сақ
болыңдар!» дегенді ғана айтты. Əңгіменің бары осы, айыпты деп
тапсаң ана үшеуін Сібірге айда, мына үш жүз үйден үш жүз кісі алып
кет, өйткені бəрі тегіс қынжылды,— деді. Ояз ешнəрсе істей алмады, ол
жұбын жазбаған қалың топқа тісін батыра алмады. Болыстарға:
«өздерің бітір» деп кетіп қалды. Бірақ ана жауыздар бір жұмадан кейін
жиырма-отыз көлікпен келіп өзеннің нақ сағасын темір аумен торлады
да салды. Сөйтіп өзенге жібермей көлдің ірі балығын да бөгеді.
Шалқарға ау да салдырмай қойды...
— Зорлық деп міне осыны айт. Нағыз жауыздың,— деп Қажымұқан
таңдайын қақты.
— Ал, ол Жүніс деген қазір бар адам ба?— деп сұрады Əбдірахман
Бəйестен.
— Болғанда қандай, нағыз елдің бір беделді адамы. Өзіңіздің ескі
жолдасыңыз Қаленнің көршісі, соның дегенінен шықпайтын адам.
Қален арқылы көріп, танысып, сөйлесуге болады.
Əбдірахман ішінен: «Бұл да бір керек адам екен» деп ойлап қойды.
— Ие, ие... сөйлесу керек,— деді ол. Бəйестің соңғы пікірін қостай
түсіп.
4
— Көкем де, өшетіл де дүкенде жоқ, жағадағы балықшыларға
кетіпті,— деді Биғайшаның шайға шақыруға жіберген баласы.
Шай əзірленді. Жол жайланыса түсті. Əрі сырын білмейтін, əрі
оқыған өткір учительмен сөзді неден бастап, қалай сөйлерін білмей ол
күн бұрын сасып, тіпті іштей сескеніп те отырған. «Бальшəбай ма,
бальшəбай емес пе, бұл неғайбыл нəрсе. Ал тіпті бальшəбай болғанда
мен оған не істеймін? Оны жапырып тастарлық менде де құдірет
шамалы. Қален сияқты білмейтін жерімнен соғып, белден шалса
абыройым айрандай төгілгені емес пе? Асылы, оқымыстылармен
айқасу маған қол шаруа емес. Аманғали айтқандай кейде «ассукуті
ғанимттің»23 өзі ақыл» деп ойлады ол алтыншы шыныаяқты бітіріп
əбден бусанып, кемеліне келтіре кекіріп қойып. Сөйтті де Жол «тағы да
ішер ме екен?» деп, көзінің астымен қарап, үстеп шай салар-салмасын
білмей екі ойлы болып отырған Биғайшаға:
— Құй, келін. Біздің қатынның шайы таусылды. «Биғайша жарты
қадақ болса да шай беріп жіберсін» деді,— деп жағасын кір шалған
ақсұр көйлегінің омырауын желпіп-желпіп қойды.
— Қайнаға-ау, бар шайымыз осы деуге болады. Бұл жо... («бұл
жолы» деп Жолдың атын атап қала жаздады да, əйел жалма-жан
сасқанынан аққұманды тоңқайта түсті): — Бұл сапар біздің кісі шай
əкелген жоқ...
Ол толтырған шыныаяқты старшинаға қарай шапшаңдап ысырып
қойып, еселеп тағы да үстеп шай салды.
— Жарты қадақ болса да... ептей тұруға... келін, шекерлерің көп
шығар?
— Бұрыннан жатқан бір шақпақ шекер ғой, сізге ғана шығарып
отырғаным.
— Би жеңешеңе сəлемдемеге бірер шақпақ болса да... Жол қанып
ішетін мына қызылкүрең шайға мұқияттап жеткізе істеп отырған
шаттауықтай шекерге құнжия қарады. «Əйелдің сөзі рас болса, келесі
шыныаяқтарға мынау жаласа да жұқ болмас...»
— Табады ғой Бəйес. Текедегі бай татарлардың шай, шекері шіріп
жатқан шығар қоймаларында.
— Дүние жоқ, қаланың асты-үстіне шығып жатыр деп келді ғой
біздің үйдегі.
— Саудагерлерге дүние болмаушы ма еді, келін, сен бала екенсің
ғой. Олардың тыққыштағаны да бір жылға жетер. «Қаланың асты—
үстіне шығып жатыр» дей ме қаладан келгендер?
— Еркектердің сөзіне түсінеміз бе, кім біледі, дүние жоқ дейді ғой
əйтеуір.
Биғайша қала жайында естіген-білгендерін Жолға айтқысы келмей
қысқа жауап қайырды да, бар ойы ұршықтай үйіріліп «осыдан қалай
тез құтыламын? Басталмаған бір ширек шайды берсем бе, бермесем
бе? Берсем — өзімізге шай қалмайды, бермесем тағы бір бəле. Қадалған
жерінен қан алған бұл сүлік бір шөкім болса да шай алмай үйден
шықпас» деген екі жақты пікірдің төңірегінен алыстай алмайды. Əйел
осы ойды шыныаяқтарын ыстық сумен шайқап, сүртіп, дастарқанын
жинап жүріп те ойлады. Шайға қанып, сирек кездесетін нан мен майды
да жақсылап жеп, төр алдында терін шамырқана сүртінген Жолдың əлі
де отырыңқырайтын түрін көргеннен кейін ғана əйел старшинаның
сұрағанын беріп құтылуға бел байлады. Ол əшекейлі көк сандықты
кілтпен бұрап «дық» еткізіп ашты да:
— Қайнаға, бар шайымыз осы еді, өзіміз ақсу ішсек те би жеңешеме
беріп жіберейін,— деп, баяулау үнмен Жолға ширек қадақ қағаз шай
ұсынды.— Жұрт сырттан біздікінде шай да, шекер де көп дейтін
шығар, бірақ дүкен ұстаса да ініңіз өзінің үйін алдымен ұмытады.
— Ім,— деп Жол шайды шыр айналдырып алақанына салып
салмақтап, сатып алатын адамдай қарады,— Тсейлон, Қазанда, ескінің
көзі...
Ол сөзін тауыспай шайды терін сүртіп отырған үлкен шұбар шыт
орамалына шапшаң орай салды да, ескі маңдала бешпетінің қалтасына
тықты. Биғайшаның амалсыз берген пішіні оған: ниетінен безіп шайды
қайта сұрап алатындай көрінді, ол жалма-жан орнынан да тұра
бастады. «Үлкен олжа... Бақтылы басын жазатын болды, жоқ жерден
ілінген, мұндай шай кездеседі деп кімнің ойына келген...»
— Келін, қош. Алда риза болсын,— деді Жол, сыртқа қарай
келгендегісінен де асыға ұмтылып.
— Қош болыңыз,— деді Биғайша қазан жақтан ақырын қана.
Жол сыртқа шыға келгенде Жапар оның көзі шағыр көк ала биесінің
құйрығының ең ұзын тарамынан екінші рет топтап қыл жұлып алып
еді. Сусып, шумақтауға келмейтін қатты қыл жұмарлай жинап қойнына
тыққанмен күмпиіп білініп-ақ тұр. Құлағын тосып көздерін үй жақтан
алмай тұрған бала есік ойбайлап ашылып сарт етіп жабылғаннан-ақ
түк нəрсе көрмеген адам бола қойды. Өз ойымен болып басқаға көңіл
аудара қоймаған Жол баланың ат құйрығынан қармаққа бау есуге қыл
жұлып тұрғанын байқамады, оның ойына алдымен Жапардың
бағанағы алып қашып кеткен «жарнама» қағазы түсті де, шай да, ат та
өз жайына қалды, ол тек қағазды қалай қолға түсіру тəсіліне көшті.
— Жапаржан, мен саған ақша берейінші,— деп Жол оң жақ
қалтасына қолын салды.
Ақшаны жақсы көретін Жапар елең ете қалды, сенерін де, сенбесін
де білмей: «Ақша беремін деп алдап ұстап алғалы тұрған жоқ па?»
деген ой келді оған. Тап осыны білгендей Жол:
— Қане, қағып ал, мə,— деп шиланынан бес тиындық екі қара бақыр
алып төрт-бес қадамдай жерден балаға біріндеп ытқыта лақтырды.
Екі бақырды да жерге түсірместен Жапар асықтай қағып алды да,
«тағы да лақтыр» дегендей Жолға қолын созған күйі күлімсірей түсті.
— Ой, жігіт. Əкеңе тартқансың, сен пысық боласың. Бірер жылдан
кейін базарға бір өзің барып келерсің сен. Ой жігіт, насыбайға деп
мына бір жапырақ тауып алып едім, осыны орайтын бір қағаз
табылмас па, Жапаржан, үйге жеткенше түгі қалмай үгіліп, шашылып
бітетін болды.
Ақшаға, мақтан сөзге мəз-майрам болған бала ыңғайға тез көшті, ол
езуін ыржитыңқырай күлімсіреп:
— Қағаз табам, би-ақа. Қағаз көп. Сізде қағаз ақша жоқ па, қалам
сауыт сатып алатын,— деді.
— Бар, мен саған маркеден үй жапқандай қылайын, сен өзің
алдымен жаңағы үлкен газетті тауып берші насыбай орайтын.
— Маркі карта ойнауға ғана жарайды.
— Ой, ақымақ, картаға жараған ақша, қалам сауыт сатып алуға да
жарайды,— деп Жол жүрмей жатқан керен ақшасынан балаға екі-үш
марке берді.
Бала секіріп-секіріп түсті; бақыр ақшамен маркілерді сол алақанына
мықтап жұмып, оң қолымен көйлектің астына қыстырған үндеуді
суырып алып Жолға ұсынды. Бір бетінде ғана тасқа басқан жазуы бар
жұмарланған сары қағазды қолына алып, бірнеше қабат мұқияттап
бүктеп жатып ол:
— Жапаржан, мына қағазың шылым орап тартуға жақсы екен. Бұдан
басқа молырағы жоқ па; ірі сүйекті жапырақ екен, орауға келіңкіремес,
сірə,— деп күмілжіді Жол.
— Би-ақа, екінші келгенде мұнан да үлкенін тауып беремін. Бүгін
көкем дүкенін жауып кетіпті,— деді бала.
— Жарайды, тауып қой.
«Бұлардың астыртын істерінің ең жанды жері осында болу керек»
деп ойлады Жол, көк ала биеге мініп жатып.
Бұрын құлағына еміс-еміс тигенмен жаңа ғана көзімен көріп,
қолымен ұстаған бұл «үгітші» қағазды ол писаріне оқытып, екеулеп
түсініп, шыққан жерін, таратқан адамын тауып, жоғары жаққа мағлұм
етуге асықты, биесін тебініп-тебініп жіберді. Ерқақты арық бие
тебінгенге наразылық білдіргендей қос құлағын қайта-қайта
жымпитты.
Ертеңіне сиыр саууға алаңдап, ұйқылы-ояу жатқан Манар төсектен
тура сала шала киініп, сыртқа қарай асыға жөнелген еріне бір қарап,
терезеге бір қарап:
— Шырағым-ау, саған не болған ала көлеңнен тұрып?— деп
таңдайын тамсана қағып қойды.
Сөйтті де ол таңғы тəтті ұйқыны қимай көздерін қайтадан жұмды.
Аспанның шығыс жақ жиегі алма беттеніп сары ала тартыпты да, қою
қара көлеңке қабақтан төмен ығысып келіп тау ойпаттарын ғана шала
бүркеп тұрған сияқты. Су үсті көк буалдыр, арғы беттегі Əшетер
қыстаулары да көзге ала бұлдыр.
Қажымұқан үйден шыққан бойы төңкерулі ескі шананың қасында
маңғаздана күйсеп жатқан қызыл өгізге келді де, бас жібін ілмектеп
мүйізіне іліп жіберіп, шанаға байлап салды.
Өгіз иесінің үйреншікті əрекетіне наразы ниет көрсетпейін
дегендей күйісін тоқтатып, бағынышты түрде басын қисайта түсті де,
əбден байлап болғаннан кейін ғана «ыңқ» етіп демін бір-ақ алды.
— Жатарда өгізді байлап салуға ұмытып кетіппін.
Сиырмен бірге өріске кетіп қала жаздаған,— деді ол үйге енді
асықпай кіріп.
Ұзын кірпіктері қыбыр-қыбыр етіп, Манар əлде не бір шуылдаған
дыбыстарды естіп жатты, елес-елес түстер енді оған сол мезет,
қалғытқан маужыр ұйқының құшағында ерінің сөздерін де ап-анық
есітті, бірақ көзін ашып жауап қатпады.
— Əкесін танытып түбірімен суырып тастайық ана кесепатты
торларын... қыл тамақтан буып суымызды да билетпеп еді, атаңа
нəлеттер...
— Сен нені айтып отырсың өзің? Жатсайшы балыққа баратын кісіше
ала көлеңнен киінгенің не?— деді əйел көзін жұмған күйі.
— Қайдағы ала көлең, таң аппақ атып қалыпты. Қазір жататын
уақыт па, кеше өгіздерімізді ұстап алып қалып, ана Аңқатының қыл
мойнынан салған темір бұғалықты бағанасымен қоса жұлып
тастамақшы болып уəделескенбіз,— деді Қажымұқан.
Манар ұшып түрегелді.
— Аш құлақтан тыныш құлақ, қойыңдаршы осы, бір бəлесі тиіп
кетер сол пəленің,— деді ол үрейленіп.
— Бəле түгіл түгі де жоқ. Рашай жақта жерді, суды əкесінің
мүлкіндей иемденген обырлардың мұжықтар жерін тартып алып,
өздерін қуып жіберіпті. Қатын, сен еркектің ісіне кіріспе, біз де сол
жұрт қатар өз жемімізді өзіміз алып жейміз. Бұға-бұға бүгіліп біттік,
бойды жазатын күн бізге де жетіп келеді...
Ол ұмтылып барып төсек астынан анда-санда өзі атып қоятын
қағазға ораулы насыбайын алып, екі қолының ұшымен шымшып
қатты-қатты иіскеп жіберді. Кеуіп қалған насыбай қолқаға дейін кетті
де, шашалып, түшкіріп көпке дейін сіңбірумен болды.
— Таптың өнерді, қартайғанда шайтанның тозаңын иіскеп... Сен
бəлеге ұрындырасың...
Қажымұқан əйелінің күнде айтатын үйреншікті наразылығын
құлаққа да ілген жоқ — табалдырықтан аттай беріп тағы бір түшкірді
де, сыртқа шығып кетті. Оң жағадағы үйлердің шетінен кіріп, жарты
сағат өтпей-ақ жұртты тегіс аяғынан тұрғызды. Біреулер арқан,
біреулер иық қайыс алды: арбаның тəжбау шынжырын қамтығандар
да аз емес. Қамыттаған өгіз бен аттарды жетектеп өзенге қарай
шұбырған халық; жас та, кəрі де сонда. Шулаған балалардың дауысы
жағаны жаңғырықтырып жатыр.
Күн көтеріле Əбдірахман мен Бəйес келді.
— Халайық, мына Əбекең сіздерге бір ауыз сөз айтамын дейді.
Қалай дейсіңдер, айтсын ба?— деді Бəйес амандасып болғаннан кейін.
— Айтсын.
— Айтсын.
— Айтқаны жақсы. Тек əйтеуір соңынан...
— Соңынан ана құдіретті қожайындар келіп мұнан да мықты баған
қағып жүрмесе...
— Қаға алмас. Əлгі Микалайдан кейінгі кім еді? Ол да тоңқалаң асты
демей ме...— деген сөздер айтылып жатты.
— Ағайындар, мен сіздерге Лениннің қандай көсем екенін
түсіндіруге тырыстым, жөн-жосықты білетін жігітсіңдер, өздеріңіз көп
нəрсені шамамен де түсінгендей болдыңдар. Сол Лениннің «жер
крестьяндарға, яғни шаруаларға берілсін» деген декреті бар. Оның
мəнісі жерге еңбек сіңіретін, яки жыртатын, себетін, өңдейтін, өнімін
орып жинайтын адам шаруа, сондықтан жердің нағыз иесі ана топтап
жалшы-қызметші жалдап егін ектіретін байлар емес, жердің қожасы
еңбек сіңірген егінші, арқасы арша, борбайы борша болып күйттеген
кедей шаруа. Мына сендердің суларың да сол сияқты. Судың байлығын
суыққа тоңып, тоңбаған күні белшесінен су болып, ала таңмен жылы
төсектен тұрып, бар жігер-күшін сарп етіп, пайдаланған кəсіпші ғана
иемденуге тиіс. Міне осыны түсініңдер. Қысқаша айтқанда: жер де, су
да өздеріңдікі. Буған ешкім қожа бола алмайды, оны ана Ресейде
құрылған кедей өкімет өздеріңнен басқа ешкімге бермейді де. Күні
ертең сол өкіметті тап осы жерде де орнатып, билікті осы отырған
өздеріңнің қолдарыңа ұстатамыз. Ол үшін өзара бір ауыз болыңдар,
өйткені тірліктің күші бірлікте деген. Мен сол жаңа өкіметтеріңнің
қиын-қыстау кезінде араларыңа түсінік жүргізуге жіберген бір кішкене
жаршысымын. Айтайын дегенім осы,— деді Əбдірахман.
— Түсіндіңдер ме?— деп сұрады Бəйес.
— Түсіндік!
— Түсіндік!
— Түсінсеңдер, кəне, мына құбыжықтай болып тұрған темір
бағананы суырып тастайық,— деп ол жерге жантайыңқырап нық
кірген қос-қабат рельс темірге қарай жүрді.
Жұрт оны шынжырмен тұмшалап, сан қабат арқанмен шырмап
түпкі пар өгіздің қамытына байластырып та салған екен. Көшім
жегілген көп көлік шұбатылып едəуір жерге созылған. Арғы жақтағы
бағаннан трос арқанды босатып айқайлап қол сілтеген жігіттерге
қарап:
— Ал тартыңдар!— деді Бəйес.
У-шу дүрмекпен құшырлана жұлқынған оннан астам пар өгіз сазға
бойлап кеткен темір діңгекті майдан алған қылшықтай суырып əкетті.
Бірақ бірнеше жыл су астында таттанып, шіріп, сазға еніп, сал басып
қалған темір тор аудың жұқыны ғана трос арқанға ілесіп шықты, дені
көбесінен сөгіліп, өзеннің түбінде қалды.
Дүниені тұтас обып, жер-суды таңбалап, қоршап, бөліп еншісіне
басқан алпауыт қожайындардың көп межелерінің бір қазығы осылай
суырылды.
Халық су жағасына тегіс кеткеннен кейін үйде жалғыз отыра алмай
Биғайша да Қажымұқандікіне келіп еді. Көрген-білгендерін бір-біріне
айтып болғаннан кейін өзен жиегіндегі кіжінген, даурыққан, өршелене
қимылдаған жандарға қарап тұрып екі əйел былай десті:
— Биғайша-ау, ып-ырас, осы күні адамға сенуге болмайды, сенің сол
Жол қайнағаң ертең болысты алып келіп: «Осының бəрін істетіп
жүрген мына бұзық Қажымұқан» деуге жүзі жанбас...
— Əсіресе біздің үйде жатқан учительге əлдене жамандықтың бəрін
жапсырама деймін, келгеннен құлағын түре тыңдап, пəлен де түген,
есек те құлан деп айтпағаны жоқ.
— Осы жексұрыннан басқа старшындыққа дұрыс адам табылмады
ма екен...
— Манар-ау, біздің анау айтады; атын ұмытып қалдым, кім еді əлгі?
Солар, «байлар мен старшындарды шетінен шытырлатып келе жатыр,
күзден қалмай осында да келеді: қорықпа, қатын, өзіміздің адамдар»
дейді...
ЕКІНШІ ТАРАУ
1
Арты бұршаққа айналған құралайдың қара жаңбырынан кейін
қоңыр жаз келді. Араға көп күн салмай-ақ ауа райы бір қалыпқа
тоқырады да, аспан түйдек-түйдек салқын қоңыр бұлттан арылды,
қаулап шыққан көк майсаны жайдары майда жел желпіп, дала құлпыра
түсті.
Қален учительдің аулы молалы тоғайдың сыртына шығып қонды:
бұл Аңқаты өзенінің арғы бетіндегі оның қыстауының өкпе тұсы — екі
Аңқатының аралығы. Арғы беттегі иірім-иірім түбекті тоғайлық жердің
шөбін шауып, жиып, үйіп алғанша, қырдағы егінге орақ салғанша
Аңқаты бойындағы ауылдар осы жерді жайлайды, жазды осы өрісі кең
берекелі жайлауда өткізеді. Молалы тоғай мен кең суаттың екі арасын
тұтас алып отыратын бес ауылдың алдымен келіп қонғаны осы
учительдің аулы. Бұл бір əрі шағын, əрі жарлы ауыл — не бары алты-ақ
қараша үй. Сол алты үйдің арасындағы іліп алары Қалендікі — сегіз
қанат киіз үй, мұның төрт туырлығы түгел қоңыр, тек артқы үзігі мен
түндігі ғана ақ. Үйдің іші бұйымды болмаса да жинақы, тап-таза: оң
жақта үлкен ағаш кереует, төр алдында көнетоз ала текемет. Қалған
кішкене қоңыр үйлер, қыс балық аулап, жаз бірді-екі сиырының сүтін
айран-шалаптап күн көретін учительдің ағайындары: екі ешкілі Асан
мерген, оның балықшы інісі, жалшы Рахманқұл, жесір Күміс жəне
Құбайра дейтіндікі.
Орта дəулетті, үлкен мекен-жайды əкесі ертеректе қайтыс болып,
Қален Орынбордағы учительдер семинариясын бітіргеннен кейін уезд
орталығында бала оқыту жұмысында қалды да, шаруасын ағасы мен
інісі басқарды. Бірнеше жыл бойы учитель əйелі Мəккамен бірге қыс
қалада, жаз елде тұрып келіп еді. Даланың əлсін-əлсін кезіп, жұртты
баудай түсіретін мейрімсіз қара шешектің сиыр жылғы жаппай келген
індетінде оның шешесі жəне ағасы Ертілеу əйелімен опат болды да, аз
мал ада болып, ағасында қалған қыз бен ұлды қалаға өз қолына алған.
Қызыл үйдегі екі кластың орыс-қырғыз мектебінен Қаленді өткен
жылы мектеп директоры қызметтен шығарып жіберген болатын. Бұл
оқиға күтпеген жерден кездесті.
Қас пен көздің арасында жер астынан шыға келгендей, тез арада
пайда бола қалған жаңа өкіметтің инспекторы келіп кеткеннен кейін
іле-шала мектеп директоры: «Сіз отставкаға шығуға сұраныңыз»,—
деді. «Не үшін?» — деген Қаленнің сұрауына ол: «Инспектор мырзаның
қалауы солай», — деді жасырмастан. Оның ар жағында түптеп себебін
сұраудың мəнісі келмеді де, учитель он жыл еңбек сіңірген бұл
мектептен біржола босанып, үй-ішімен елге көшіп келген еді. Содан