Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ақ Жайық - 40
Total number of words is 4174
Total number of unique words is 2288
35.8 of words are in the 2000 most common words
50.6 of words are in the 5000 most common words
58.1 of words are in the 8000 most common words
Жүзінде шағуға ыңғайланған жыланның зəріндей бір улы пішін пайда
болды. Жел жарып, күн қарайтқан қара қайыс беті күреңдене түсті,
көзінің аң еті де талаурап, тіпті қарашығына дейін қызғылт тартқан
сияқтанды.
— Əлі күнге кетпей нені күтіп тұрсың?— деп, ол манағы жесір
дауымен келген шаруаға төне түсті.
Оның шықшыт еті бұлтиып шығып кетті.
— Мен тақсырдың өзіне... Жаһаншаның...
Қатал офицердің бұзылып кеткен түрінен зəресі ұшқан шаруа сөзін
де айтып бітірмеді, шегініп те кете алмады, тек қана басын
қорғағандай екі қолын ербеңдете түсті. Бірақ ол қорғанып та үлгіре
алмады, Қаржауовтың шықшыттан тиген жұдырығы оны сыртқы
есікке қарай ауытқытып жіберді де, ал шегіне беріп, нəлді етікпен
бөкседен тепкені мұрттай ұшырды. Құлаған жанның денесіне тағы да
əлденеше тепкі тиер ме еді, кім білсін, ол тек Ехластың:
— Қаржауов мырза!— деген даусына жалт қарап кері айналды.
Ехлас құлап қалған адамға «анықтап қарайыншы» дегендей алтын
пенсінесін мұрнының ұшына таман түсіріп жіберіп тұзақ көрген
құрдай шұқшия қалды.
— Рахмет, мырза, сізді Жақаң шақырып жатыр. Імм, мына кісі
неменеге тəртіп бұзды?— деп сұрады ол Қаржауовтан.
— Қазір, доктор, қазір. Ғапу етіңіз, осында қабылдауға мұрша
келмей жатқанда топырлап есік алдын босатпайды. Бұларды еркімен
жіберсең айнала бунт шығып жатқанда!..
Қаржауов жалма-жан белбеуін дұрыстап, костюмін тəртіпке келтіре
бастады.
— Імм... іште де, тыста да толып кеткен бассыздық... Жақсы, тезірек
кіріңіз,— деп, Ехлас шыққан есігіне қайта кірді.
Қаржауов ұлықтар отырған кабинетке кіріп келіп:
— Бұйрық сізден, тақсыр,— деп құлақ қағып, есіктен бір адым ілгері
жер жүрді де, Жаншаға қарап шаншыла қалды.
— Гауптвахтада Қален Көптілеуов деген учитель отырған көрінеді...
Көптілеуов пе еді?— деп Жанша Ехласқа бұрылды.
— Көптілеуов.
— Сол кісіні қазір осында алып келіңіз,— деді Жанша Қаржауовқа.
— Хұп, тақсыр.
— Қаржауов кіргеннен де тез шығып кетті.
4
Жүніс ереуілі Жымпиты басшыларына аңсызда аяққа басылған
шоқтай əсер етті.
Орал генералдарының «ішкі тылды берік ұстау басты міндет.
Бүлікшілермен күресіміз əлі де өте əлсіз; большевиктердің қарсы үгіті
қауданды жерге салған өрт сияқты» деген қорытындысынан кейін бұл
Досмұқамбетовтерге ауыр ой туғызды. Бірақ Жанша мен Халел бұл
жөнде екі түрлі қорытындыға келді.
«Ішкі Ресейден келген жерсіз, сусыз қайыршы крестьяндар мен
фабрик-заводтарда істейтін жалаң аяқ, жалаң бас жұмыскерлер орыс
хұкіметіне қарсы қолына құрал алып шықса — мұның себебі толық: аш
қасқыр адамға да бас салады, сол сияқты олар аш-жалаңаш ашынған
халық. Ал, мына қазақтікі не? Талағанның тырнағында, асағанның
аузында мал сияқты жосып жүріп, бүгін өз алдына ел боламыз деп «əу
десіп», бас қосқанда сойыл көтеріп шығу!.. Жүніс кім? Ол нені көксейді?
Қойшы емес, қолаң емес, бір елдің бас көтерер еті тірі адамы емес пе!
Бұл елдіктен айыратын қазақтың қара басқан ала ауыздығы. Өзінің
басшысына шүйдесін күжірейте ме? Əлде билікке ұмтыла ма? Жоқ,
мұның себебі терең. Бұл азғыру ісінен туған бүлік. Жүністі айдап
салушы бар. Ал, мына учитель деп отырған бұзыққа не керек? Бұл да
большевик пе? Соның тілекшісі ме? Ана қарашекпендермен ауыз
жаласып жүрген Кердерінің соғылғандары ғой осының бəрін аздырып
жүрген. Əйтиевің, Арғаншаевың, Ипмағамбетовің, Мырзағалиевің —
қазақ емес, сатылған шүршіттер. Большевиктер бір майлы құйрық
асататындай, мұрдарлар түге! Бұлардың ұлын Рұмға, қызын Қырымға
жөнелтуден басқа амалы жоқ», деп қорытты Халел Досмұқамбетов
ішінен. Бірақ бұл пікірін Жаншаға ғана айтуды, сонымен оңаша
ақылдасуды мақұл тапты. Мына отырған бұрынғы патша уəкілі сұлтан
Һаронның алдында, болмаса хакім болуға тырысып жүрген, бірақ
өзінің сары уызы кеппеген Ехластың көзінше ел билеу сырын
бөлісуден бой тартты. Бұл екеуін Халел онша ақылды, тапқыр, кеңес
бере алатын адамдар деп есептемейтін.
Ол Қоспада болған съезден кейін жалпы қазақ оқымыстыларына да
көңлі қатты қалған-ды. «Қолында билік күші бар адамды ғана
сыйлайды қазақ. Бұл отаршыл хұкіматтың бұратана елдерге еккен
мерезінің бірі. Сондықтан қалыптасып ел болып кеткенше,
ағайыншылықты тыйып, қатаң қимылмен темір тегеуірінді саясат
қажет деген. Халел осы пікірін Жаншаның құлағына сіңіре беру үшін
сөз арасында: «Жаһанша мырза, ел басқару деген, қымыз сапырған
бəйбішенің сауырынан сипап қойып, мəз-майрам болып отыра беру
емес. Ел билеу үшін де батырдың жүрегі, палуанның білегі,
Жиреншенің тапқырлығы болсын. Сенде соңғы бар, алдыңғыларын
көрсетуің шарт», дейтін.
Халел
қазір
орнынан
көтеріле
түсіп,
бұрынғыдан
көрі
жайланыңқырап отырды. Ол төрені сынау үшін жəне Жаншаны
алыстан бір қайрап өту үшін:
— Һарон сұлтан, мына жай естір құлаққа да, көрер көзге де жайсыз
жағдай екенін байқаған шығарсыз. Бұл бəріміздің де тегіс ойланатын,
алты арысымыздан суық тер шұбыртатын іс. Баланы жастан, қатынды
бастан тый дейтін еді, бұл қалай болды? Ішкі тəртіп сіздің тəжірибелі
қолыңызда емес пе?!— деді.
Һарон бөгеліп қалды. Ол Жаншаның не айтарын, қалай бағыт
берерін білмей тұрып жазалау түрін кесіп айтуға аузы бармады.
— Доктор, мен уəлаят басшысы мəртебелі Жаһанша мырзаның
пəрменіне бас ұрамын, соған қарай амал істеуге күш саламын,— деді
сұлтан Һарон.
Халел оның бетіне жалт қарады да:
— Қойшы қолына таяқты қой шетінде сүйеніп тұру үшін алмайды,—
деді.
Халелдің түсі бозарып кетті, ол ішінен: «Чиновник! Осы күнгінің
жансыз қарақшысы. Азғындап туған! Атаң Қаратайдың атына ғана
иесің, ақылы мен қайратынан махрұм қалған төрешік»,— деді ерні
қыбырлап. Ол мұны естіртіп айтып қала жаздады.
— Халеке, қойды шашау шығармаймын деп бүгін қуалап иіре
бергеніммен, ертең ол жөнге жайыла қояр ма екен. Оны енді көрерміз.
Сұлтан да өз ісіне ойланыңқырап кірісер...— деді Жанша Һаронды
арашалап.
Ол Халелдің мінезін жақсы білетін, оның тап қазіргі ойын да жақсы
түсінді. «Бірақ Жүністің ереуілін басудың жолы көп; Халелдің
қолдайтыны қатал шара, күш көрсету. Қарулы отряд шығарып жолын
кесіп, енді қайтып бас көтерместей етіп елірген шалдың жігіттерін
қырып тастауға да болады! Онда басқа елдер не дейді? Жанша ел билеу
тізгінін қазақтың қанын шашудан бастады демей ме? Топ жинап
үйренген, əлі күнге асаулығы басылмаған надан халқын бір ауыз сөзге
келмей шамданып, қырып салды демес пе? Қыру саясаты мен ру
саясаты қарсы əділдіктің түрін молайтып жібермес пе? Ана көптің
көкейіне қонатын сөзді де, істі де тапқыш қарт Бақытжан, алғыр
Əлібековтер мен Əйтиевтер, ана Меңдешев пен Жолдыбаев бастаған
қалың учительдер не дер? Ел Жаншаның таяғынан, оның аңғырт
басқан аяғынан қашып солар жағына шығып кетпес пе?..» Жаншаның
ойы осы сияқты он тарапқа бөлінді де, аяғында оның əдіскер
адвокаттық айлакерлігі жол тауып бергендей болды. Ол түрмеге
түскен Қален учительге де лайық айлалы əдісті де, Жүністің бетін
қайтарарлық құрал күшті де тез көрді... Əкесінің Қаленге қойған мін-мысқыл
аты есіне түсіп: «Тауып қойған ат. Сен саржағал теке Халекең
айтқан қатал қойшының жуан таяғы. Жүніс пен екеуіңнің шекеңнен
сарт ете түскенде кімнің кім екенін жақсы білерсің» деп, күні бұрын
насаттана бастаған Ехластың ойынан шықпады. Жаншаның үкімі
бұлар ойламаған үкім болды.
Өзінің жұп-жұмсақ даусымен ақырындап қана сəлем беріп кірген
Қаленге отырған төрт ұлықтың төртеуі де бірден қарады. Аңдаған
адамға бұлардың үшеуі бірі тікенді, бірі ызалы, бірі кекесінді көзбен
атып жібергендей қадалған еді, ал, Жанша қанатының астына алған
қамқоршы жандай Қаленге бір белгісіз жұмсақ шырай көрсетті.
Учитель терезесі тең адамдай ілгері жүруге де, босағада тұрып
қалуға да ыңғайсыз көріп, (отыра кетуге келісі жоқ) сəл дағдарып
қалды. Бірақ ол отырғандардың назарын басқаға аудару үшін:
— Сіз жүріңіз, ілгері өтіңіз!— деп арт жағындағы Қаржауовқа жол
берген болды.
Арбаға тездетіп мінгізіп: «Бас аяғыңды! Ханға сəлем беруге барасың.
Кере қарыс ана маңдайыңнан сипау үшін шақыртып жатыр. Сендей
саранау учительдер ел бүлдіруге керек!» деп, кекетіп Қаржауов оны
гауптвахтадан уəлаят үйіне он минуттың ішінде жеткізген; бірақ өзі
Қален қашып кететіндей көзін алмай, өкшелей жүріп, іле кірген.
— Пəрменіңізге құлдық, тақсыр! Көптілеуовті алып келдім,— деді
Қаржауов.
Ол құлақ қағып тағызым етіп, тағы да тік тұрып Жаншаға қарап
шаншыла қалды.
— Иə, учитель, берегірек келіңіз,— деді Жанша зəрсіз шыраймен.
Сөйтті де ол Қаленге отыруға орындық көрсетті. Басқалары ілкі
суық жүзбен оны бейне бір құрбанға шалатын қошқардай əрі мінеп, əрі
сынап қарап жатты.
Һарон төреге: «Жанша мырзаның алдына жүгінелік, алып
барыңыз!» деп талап қойғанмен бұл тілегі орындала қояды деп
ойлаған жоқ еді. Ал жүрісі асыр-тасыр, мінезі шəлкес, бетінен зəрі
шығып тұрған Қаржауовтың:
«Ханға сəлем беруге барасың!..» деген кекесінін ол елеген жоқ-ты.
Қазір сол «мықты Жаншаның» алдына келіп қалды. Жаншаның өзі...
Қален Жаншаны мұнан біраз жыл бұрын көрген болатын. Оған көп
уақыт өтті. Осы Жымпитының алты кластық орыс-киргиз мектебінде
сабақ беріп жүрген кез. Сабақ үсті. Оқушылардың зеректігін байқау
үшін болу керек, əйтпесе Жаншаның ағарту жұмысына байланысы
жоқ. Тақта алдына шыққан шəкірт кім еді... Осы Хакім емес пе еді сол!
«Артель крепка атаманом, а атаман могуч только при артели»11,— деп
жаздырды. Онан соңғы сөйлемі: «Беда в том, что киргиз кайсацкий
народ страшно темен и отстал от других на целые века»12. Сол ұзын
қара сұр Жанша. Ағартар ма сол артта қалған надан елін?!.. Менен қазір
жауап алмақшы. «Страшно отстали, но надеемся на другие» дермін
мырзаға!.. Анау атақты доктор Халел болуы керек. Сұраңыз, мырзалар.
Менің де айтарым аз емес!— деп ойлап, Қален əдетінше қолын иегінің
сүйір ұшына қарай жүгіртті.
— Əлеумет жұмысына көмектесу үшін сізді осы кезге дейін шақыра
алмағанымыз аса өкінішті деп білемін, Көптілеуов мырза. Бірақ мұның
да себебі бар: басқұр мен бауын, шиі мен түс киізін дайындап
үлгермей, шаңырағын ғана көтерген отау сияқты жас автономияның
жабдығы кең отырып кеңесуге мұрша бермей жатыр. Қолынан іс
келетін, халықтың қамын жейтін оқыған жігіттеріміздің санын да алып
болғанымыз жоқ. Мына сіздің жүзіңізді де ғайыптан көріп қалып
отырмын, келіссіз жағдайға кездесіп қалғаныңызды естіп қалып,
алдырып отырмын. Бұл бір реттен өте өкінішті жай, бір реттен құдай
кездестіргендей, ниетке қарай табысқандық. Сіз сияқты біз көрмеген,
біз атын естімеген елде əлі де талай ардагер ақылды азаматтарымыз
көп. Сол сіздер мен біздер басымызды тұтас қосып, бір жеңнен қол
шығарсақ, мынау самиян сары далада ұшарын жел, қонарын сай білген
ебелектей көшіп-қонып жүрген қазақты ел ете аламыз, соның өзіне
лайық мемлекетін құра аламыз. Бұл үшін парасатты ой мен күрделі іс
істелуі керек. Алдымен бірлік керек. Қазақ атаулының басын біріктіру
керек, Əнестен өрбіген алаш баласының аласы мен құласы жоқ. Сіз
мына аяғын аңдамай басқан аңғырт жігіттердің бассыздығы мен
өкінішті қылықтарын кешірерсіз,— деді Жанша Қаленге. Сонсоң
Қаржауовқа бұрылып қатаң үнмен: — Көптілеуов сияқты аяулы
ағаларыңнан ақыл сұраудың орнына оны алаяқ бұзықтармен қоса
кіріптарлыққа ұшыратқандарың үшін аяғына жығылып кешірім сұра.
Атаңның əділ жолы — айыбына астыңдағы атыңды мінгіз!— деді ол.
Қаржауов шошып кетті: Шын айта ма, əлде сынап тұр ма дегендей,
ол Жаншаның бетіне қадала қарап еді, адвокаттың сұсты жүзінің
сұрлана түскенін жəне оның қабағының үстінде қатулық пайда бола
қалғанын көрді де:
— Шөреңізге құлдық, тақсыр... Бірақ мен емес, бұл кісіні
тұтқындаған. Əлгі ана Абылаев еді,— дей беріп еді, Жанша оның сөзін
бөліп:
— Қарсы жауап қайырып, солдат əмірді екі етпес болар. Сен қазақ
уəлаятының солдатысың,— деп жекіріп қалды да, орнынан түрегелді.
Офицерлердің ішінде жақын болғанмен өте қатты сескенетін жəне
өзгеше құрметтейтін Қаржауов Жаншаның ызғарлы бетін көріп, əмірін
екі еткендей болып қалды.
Ол жалма-жан қасындағы Қаленнің алдына бір тізерлеп отыра
қалды да:
— Кешіріңіз, учитель. Қателік бізден, ғапулық сізден. Ат-шапан
айып мойында,— деп басын иді. Бұл күтпеген жерден істің бұлай сəтті
шешіле қалуын Қален əбден ойлап, талдап үлгірмеді. Ол үні ұяң,
мағынасы ұзынсонар Жанша сөзінің ұшына жеткенше өз айтарын ғана
— қарсы жауабын ғана түйіндеп тұрған. Жұрттың хан дəрежесінде
көтеріп жүрген жүйрігінің бүгін ғапу өтініп босататынын ол ойлаған да
жоқ-ты. Ғажап өзгеріс! Əсіресе кешегі айбатты Һаронның бүгін бұл
қойдан қоңыр болып, мына ұр да жық офицердің қазір енді алдына бас
иіп тұрғаны ақкөңіл учительге құдіреттің ісіндей көрінді. Ол тіпті
Қаржауовты аяп кетті. «Сорлы қазақ жігіттері білмей отқа да түседі.
Сəби сияқты. Шап десе шабады. Түсінсе — аяғыңа жығылады» деп
ойлады.
— Рахмет!— деді Қален не дерін білмей.
Бұл алғыс Жаншаға ма, айыпты болып қалған Қаржауовқа ма,— əлде
екеуіне де арналған алғыс па,— оны учитель арнап, меңзеп жатпады,
əйтеуір орны келген сөз ауыздан өзінен өзі шығып кетті. Қаржауов
бірақ мұны өзіне арнап айтылған тəңір жарылғасын деді білем,
ризалық пішінмен Қаленге бір қарап алып, Жаншаға:
— Артық сөзге ғапу етіңіз. Бұйрығыңызды орындап, учительді
аттандыруға рұхсат етсеңіз, тақсыр,— деп тағызыммен құлақ қақты.
— Барыңыз,— деді де, Қаленге бұрылып: — учитель, көргенше қош
болыңыз!— деді.
Қален отырғандарға сыпайы түрде басын иіп қоштасты да, енді
алдына түскен Қаржауовтың соңынан ілесе шықты.
Əңгіменің басынан аяғына дейін бір де лебіз қатпаған, бірақ салқын
жүзбен қозғалмай, сол баяғы арқасы биік жұмсақ орындықта
шынтақтай сүйенген күйі тік шаншылып отырған Халелдің бетіне
Ехлас көзілдіріктің астынан ақырындап қарап қойды. Ол бірақ қара
сақалды жас ортасына жеткен доктордың ашаң, қараторы жүзінен бұл
істі жə қостаған, жə қостамаған нышан таппады. «Бұл екеуінің Қален
жөнінде менен бұрын ойласып алғаны ма? Қалай-қалай болып кетті.
Жүністі де осындай қошеметпен қарсылай ма? Бұл қандай саясат?!
Жоқ, Халекең түсіндіріңкіреп айту керек»,— деп ойлады Ехлас.
— Қадірлі, Халеке, ардақты Жанша-ағай. Ертең біздің ауылға барып
қайтсақ. Қарт сіздерді «қонаққа алып кел» деп маған тапсырған екен,
күтіп отырған көрінеді. Жəне саяхаттап Шалқар көлінен құс атсақ,
көңіл көтерсек деп ойлаймын,— деді Ехлас екі басшыға əдеппен бас не
сөйлеп.
— Қанша жер?— деді Жанша, жұлып алғандай.
— Жақын. Жаңа машинамен сағат жарым ғана уақыт керек.—
Барамыз, Халеке. Құс атамыз. Ел қарияларына сəлем береміз.
Халел қабағын түйе қарады да, бірақ үндемеді. Жанша оның көңілкүйіне көз салмады, тек қана: «Ел қарияларының назарын аударуға бұл
іздегенде сұраған саяхат болды» деп ойлады.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
1
Əркімнің өз мұңы өзіне жеткілікті... Шөбі сары теңбілденген даланы
қуырып тұрған күн онан əрі сарғайта бастаған. Көз тартар көгеріс
Шідерті саласы ғана. Саланың бойындағы бір сыдырым Бұлан ағашы
сол айнала құлазыған далада бейне бір құла жылқының қоңыр
жалындай боп көрінеді.
Аманқұл Шідертіге күн ұясына сүңгіп бара жатқан шақта жетті. Бұл
Шідерті өзені деген үлкен жылғадай ғана, сонда да оның көк
шалғынды, ызатты бойы аңызақ қырдың бетіне оқтын-оқтын самал
жіберіп, қырысқан жүзін желпіп тұрған сияқты. Аманқұл сол рахат
самалға шекпенінің омырауын ашып жіберіп, жалаңаш кеудесін тоса
қойды. Бөркін алып, шашсыз көк құйқа басының терін кептірді. Өзі де
салқын сусынды қана сіміргендей сергіп кетті.
Атты ол енді бүлкіл аяңнан бөкен желіске салды. Ауылға
жақындағанда оның білдірмей тебіне түсіп, тізгінін қыса бастайтын
əдеті бар-ды, қазір де сол сыдыртып келіп қыдыңдатып аяңдау ниетіне
кірісті. Бірақ оның алдында ауыл жоқ, көгерісі мол, шөбі қалың, оннан
астам көлеңкелі ағаштары бар Кіші Сарыалжындағы Ехластың жалғыз
үйі ғана тұр. Көктемдегі бояуы кетпеген жап-жасыл ойпаттың ішінде
қуқыл ыстың даладан бетін көлкештеп жасырынып тұрған, салқын
саяда түндігін күн де шалмаған ақ үйді көргенде Аманқұл:
— Шіркін, мынау ұжмақ екен! — деді.
Ақ орданың төңірегінде де, қасындағы жыланның жұмыртқасындай
ақ бозғылт қостың маңында да тірі жан жоқ. Үйдің сырт жағындағы ат
байлайтын бағанаға биесін байлай салды да, ол аяғын асыға басып
үйге аяңдады.
Ехластың əйелі жүгіріп жүрген баласын жуындырып жатыр екен.
Үйге екпіндеп кіріп:
— Ақ жеңеше, денің сау ма? Ехлас ағам аман ба? Аман-есен
тұрасыңдар ма? Нартай өсті ме? — деді Аманқұл.
Еркін сөйлеп, амандықты шұбырта сұраған Аманқұлға əйел көзінің
қырымен бір қарады да, қатаң үнмен:
— Скучно! — деді, даусы өте ақырын шықты, іштен білдірмей
күрсінгендей болды.
Қыздың аса сұлулығы Аманқұлға қатты əсер еткен жоқ. Ол басында
«орыс па» деп бірер рет Мүкарамаға қарап алды да, соңынан шығып
бара жатқанда ғана Ехластың қазақша сөйлегенінен: «Е, татар екен
ғой»,— деді. «Арғымақтай... О, бишара Жамал! Қазақтың қара дүрсін
келіншегі. Аузың аңқиып қалады ғой бір күні сенің. Мына бикешті
Ықаң... деп ойлады Аманқұл Жамалға жаны ашып. Оның Жамалға
соншама неге жақтасқанын, іштей Ехласты дəлелсіз айыптағанын
түсіну қиын еді, бірақ кейде адамның ішкі сырын жүзіне бір
қарағаннан да сезіп қалатын бір ғажап кезеңдер де болады.
Ехлас Аманқұлды ертіп бəлнестің ауласынан алып шықты да,
оңашалап елдегі болған əңгіме-жəйтті қалдырмай сұрады. Сөйтті де ол
Аманқұлға ешбір жауап қайырмастан:
— Үйге бара бер. Мен кешке қарай оралармын, — деді. Ол атарбасына мініп Һарон сұлтанның кеңсесіне келіп ұзақ отырып қалды.
Күн екіндіге таялып қалғанда ғана Ехлас Шідертінің бойындағы ақ
қосты, үлкен ақ отауына келіп жетті. Оның жүзінде əлденеге ренжіген
пішін бар еді. Ол пішін суыт жүріспен келіп отырған ағасы Нұрышты
көргенде үрейлі сезімге айналып кетті.
— Шүкір! — деді.
Ол елден келген жігіттен атасы мен енесінің, қайнағалары мен
абысындарының амандығын сұрамады, Аманқұлдың шұбырта есен-сау
сұрасуына жекелеп жауап та қайырмады. Сол жуындырып жатқан
баласының беті-қолын, аяғын жез шылапшынға салып сабындап жуып
болып, алақанында қораздың суреті бар қызыл жиекті қазан сүлгісімен
сүртіп, таза көйлек кигізіп, қазан жақтағы үлкен болскей кроваттың
үстіне отырғызды.
Жасы төртке жаңа ғана шықса да бала өте бойшаң — биік кроваттан
салбыратқан аяқтары жерге шаққа тимей тұр. Жəне оның маңдайы да
кере қарыс, сопаң бет, жағы ұп-ұзын. Көлденең кісіге ересек баланың
беті сияқты, қарауға елібі ірі.
— Нартай, үлкен болып кетіпсің ғой. Ой, жігітім, Ехлас ағамнан
аумағансың, — деді Аманқұл оған шын таң қалып. Оның ойында
баланы сылтау қылып, Жамалды сөзге тарту ниеті де болды.
— Келмей жатып неге суылдайсың? Баланың кімге тартқанында
сенің қандай жұмысың болып қалды? Бұл Ехластың баласы емес. Айта
бар ана барқыныңа, Наржан мына өзімнің балам. Барқынның біреуінің
де жұмысы жоқ мұнда, — деді əйел бірден тойтарып.
Аманқұл не дерін білмей дағдарып қалды. Төсек үстіндегі Наржан
оған бір қарап, шешесіне бір қарап:
— Суылдама! — деп Аманқұлға қабағын түйді. Бала бұл елден
келген «таныс» жылқышыға шешесінің қату үнмен жаратпай
сөйлегенін жақсы сезді.
— Мəссаған! Мұқым, ақ жеңеше, маған ренжігендей...
Аманқұл сөзінің аяғын жұтып, сақтана бастады. Əйел үндемеді. Екеуі
тіл қатыспай біраз отырды да, анасы баланы төсекке жатқызып,
шешінбестен бір қырындап қасына өзі де қисайды. Наржан анасының
басына тартқан ақ жібек шарқатын ысырып түсіріп жіберді де,
жұбатқандай, бетін, қасын сипалап мойнынан құшақтады.
...Тік мінездеу болғанмен Жамал бұрын мұндай емес еді ғой.
Мынаған бір нəрсе болған. Ашық сөйлесіп, кезі келгенде əзілдесуден де
қашпайтын. Қазір ғажап, мұқым, өзге əйел сияқты. Сөзінің кесірін қара:
«Барқынның біреуінің де жұмысы жоқ мұнда»,— деді, тап бүгін
баласын Барқын тартып алып жатқандай! Зілі бар сөз. Бүлік сөз!
Əйелдің айтар сөзі емес. Əсіресе оқыған үлкен əкім адам Ехластың
əйелі... қалай-қалай сөйлейді! «Ехластың баласы емес» дейді, імм! Бұл
сөзіңді Шұғыл естісе? Бірақ, Шұғылдан мұның тұқымы да кем түспес!
Дығалдар ғой иттер біріне-бірі желкесін күдірейтіп жататын. Імм...
қызық...
Аманқұл əйелге байқатпай басын шайқап, көзінің астымен бір сəт
қарап отырды да, орнынан тұрып, сыртқа шығып кетті.
Ехластың əйелі Жамал сұлу болмағанмен, сүйкімді ғана, қазір жасы
жиырма үштен жиырма төртке аяқ басып, нағыз толықсыған, орта
бойлы, қараторы келіншек еді. Ехлас гимназияны бітіріп, ПайтахытПетербурға13 оқуға жүретін жылы Шұғыл баласын жас кезінде
айттырып қойған қалыңдығына үйлендіріп аттандырған. Шұғылдан да
дəулетті адамның қызы он жеті жасар Жамал он екі түйеге артқан
жиһазы, қысырақтың үйірі, бір дорба алтын, тай-тұяғы аралас бір
қолсандық күмісімен атақты Бүркіттің Шұғылының табалдырығын
аттаған-ды. Он екі түйеге артқан жүктің бастысы: алты қанат ақ орда
еді. Оның керегесінің көздері, көк өткізген жерлерін күміс
бүркеншікпен қаптаған, таңғыштары мен уықтың аяң баулары
жібектен ызылған-ды. Сол үй əлі сол қалпында — киізі жылда
жаңарып, биыл осы жерде тігулі тұр. Отау бес қанат, əрі кетсе алты
қанат болады. Ал, Жамалдың отауы сегіз қанат ақ ордалардан кеңірек
болатын...
Əрі жас, əрі ерке өскен бай қызы жəне оның үстіне əкесінің берген
мол еншісін ала келген Жамал басқа келіндердей Шұғылдың сиырын
сауып, сүтін пісірген жоқ. Отын жағып, күлін де шығарған жоқ. Бірінші
жылы ел аузына ерте іліккен оқымысты күйеуімен ілкі айларын
балқаймақ өмірдің бетінде жүзіп өткізді. Малжанды болғанмен өктем
ата да бетке ұстар баласының бай қалыңдығын үй шаруасына
бейімдей қоймады. Бірақ Ехласпен бірге сонау алыстағы сиқырлы,
жұмбақ шаһарға келінін жүргізе алмады. Өмір дəмін алып болмаған
Жамал да, алысқа сапар шегуді талап етпеді. Ол айырылудың ащы
зарын да бірден тартқан жоқ. Байқаусызда күз бен қыс өтті де, жаз
оқудан Ехлас келді. Ала жаздай қызық дəурен, ен жайлау, ойын-сауық,
сайран-шаттықпен күндер байқаусыз өтіп жатты. Бірақ сол келесі
күзде үлкен шаһарға бірге жүруге қол созған Жамал екі қабат болды
да, ата мен ене, қайны аға мен абысын — бүтін ауыл болып рұқсат
етпеді. Келесі жылы Наржан дүниеге келді. Аяққа тұсау мықтап ілікті.
Жас баламен Петербурда тұру, ұзақ жол жүру — орындалатын арман
болмай шықты. Сондықтан Жамал жыл құсындай Ехласты тек
жаздыкүні ғана екі айға, əрі кетсе үш айға ғана қолына қондыратын
болды. Бұл да сабыр ететін, көнетін жайды. «Оқу мəңгі емес, ол бір күні
бітеді де, алдағы айырылмас тəтті ұзақ өмір басталады, қызықты
дəурен жетеді, Наржан өседі, ауызбен құс тістейтін ең бақытты,
салтанатты шақ келеді...»
Осы үміт Жамалға мызғымайтын əрі табанды, əрі жақын, əрі берік,
əрі құдіретті, күшті сүйеніш болды. Бірақ кейде мұңайып, сағыныш
жасын басқалардан таса жерде білдірмей сығып алатын; оңаша қоңыр
кештерде ыңырсып салған əнмен ғана шер тарқайтын. Мұндай кез де
босаған тінді ширататын, тез ұмыттыратын үміт — шекесі тоқпақтай
ұл! Бес жылға жуық ұзақ уақыт үмітпен өтті!...
Өзекті өртеп, ішті мұздатып жіберерлік ащы күдік Жамалға былтыр
тап осы кезде пайда болды. Үлкен доктор болып келген Ехлас ауылға
соқпай Жымпитыға асып кетті де, екі-үш ай өткеннен кейін оралды.
Онда да «кемпір мен шалға сəлем беру үшін» үш күнге келді. Бұрын
ыстық құшақтап, қысып сүйіп, балаша ойнап жүретін, «доктор болып
шыққан күні бірге қалаға алып кетемін» дейтін Ехлас бұл үш күнде
бірге тұру жайды «лəм-мим» демеді. Бұрынғы сырласу, күлу, ойнау,
алыста ұмыт қалған сияқты. Көшу жөнінде ағасы əңгіме еткен кезде:
«Қазір қалт етуге мұрша жоқ. Үй ішін ойлауға қазір шама келер емес.
Бүкіл ояздың докторлық жұмысы, бəлнестің жұмысы, земствоның
жұмысы бір өзімде. Оның үстіне тағы да автономия мəселесі бар.
Жақында Оралға барамын. Саратовқа да жүріп кетуге тура келеді»—
деген сөздер жауды, толып жатқан міндеттерді санауға саусақ
жетпейтін болды. Бұған аға да, əке де ешнəрсе айта алған жоқ-ты.
...Тек биыл ғана таза жерге үй тігіп, қымыз ішіп бір жаз үй тəрбиесін
көруге көнді... Сонда да істеп жүрген ісі мынау.
Əйелдің кенет өзгеріп кеткен мінезін түсіне алмай Аманқұл атының
қасына келді. Шыбынсыз қоңыр салқын жерде тері дегдіп қалған
биенің ерін алып жақсылап қаңтарып суытуға қойды да, ол жататын
тегістеу жер іздеді. «Қоста қарт жылқышы Қарымсақтың əйелі болу
керек, бірақ əлі күнге көзге түскен жоқ. Ол қайда кетті екен?» деп
ойлады, ерді басқа жастың ете, жонаны төсеп, бөстекті оның үстіне
жайып, жатар орынды ыңғайлап болып, шекпенін шешіп төсектің
үстіне қойды. «Бұл қалай, бұ құдай атқан қатын ең болмаса қымыз да
бермей жатқыза ма? Шіркін, қарпып асайтын бір шайнама болса!
Ертеңгі қу шалаптан басқа түк нəр татқан жоқпын. Жолдағы түскен
үйдің қатыны да бір көрмегір екен, көздей тостағанмен жас саумалдан
ауыз тигізді де қойды. Ішің шұрқылдап тұрғанда көзге ұйқы келе ме?»
деп уайымдады Аманқұл. Ол бəлкім: «Үйге кір, Аманқұл. Тамақ іш! деп
айтар деп үміттеніп қақырынып, сіңбірініп, бірнеше рет «бар екенін»
аңғартып, тамағын да кенеп қойды. Біраз күтті. Ақырында үйге кіріп
шығуды мақұл тапты.
Есікке төніп келгенде Жамал оған қарсы шықты. Жол берген болып
Аманқұл күйбелектей бастап еді.
— Кіріп тамағыңды іш! — деді Жамал сол ілкі қатал үнмен.
Сөйтті де өзі ошақ басына қарай кетті.
Аманқұл қатты қуанып кетті. Жалма-жан үйге басын сұға бергенде
оның көзіне алдымен түскен нəрсе оң жақтағы төменірек төселген
қарала текеметтің үстіндегі поднос, оның үстіндегі үлкен екі тілім нан
мен сары май салған аяқ болды. Ол қалай отырып қалай бастауды
ойлана қойған жоқ, үлкенірек кесекті майға батырып жіберіп, ауызды
толтыра-толтыра екі-үш рет қарпып алғаннан кейін жан-жағына
қарады...
«Шұғылдың үйінде өзім өз болып жылқы баққаннан бері өмірі
мұндай үлкен кесек нан тиген жоқ. Ең құдай иді дегенде қасық
басындай қос берендік нан мен бір алақан май. Ол да жыл құсындай.
Көбінесе ақ ірімшік пен сарысу ғой шайнама дегенің: «Жарайсың,
Жамалым! Тұртисаң байыңа тұрти, менің онда араласар күйім шамалы,
май мен нанға, қымызға тойғызсаң болды... Əй, бұл құдай атқан неге
тұртияды екен? Осыларға не жетпейді екен! Бұл құдай атқан екі қолын
жылы суға малып отыра бермей ме. Бие сауатын, қымыз пісетін, от
жағатын, тезек теретін, кір жуатын кісі бар. Бай — анау. Үй — мынау!
Болскей креует... Үстіне бір жатар ма еді өзінің! Төрдің алды толған
қызыл ала кілем. Текемет, ши кілем, басқұр, жібек уық бау. Шаң
тимейтін мынау — ақ орда... Бала анау, маңдайы кере қарыс болып
ұйықтап жатқаны. Саранау тұқым, мұндар!» деп ойлайды Аманқұл, нан
мен майды тауысып, аяқтың ішін əйел келгенше бірер рет жалап та
үлгеріп.
Жамал кіріп бір-екі рет піce салды да, иіндеп тұрған сабаны
болмашы ғана қисайтып еді, қымыз үлкен керсенді «лық» етіп
ернектетіп жіберді. «Жарайсың, Жамалым», — деді ол тағы да ішінен,
керсен қымызды қос қолдап алып жатып. Нан мен майға тойған адам
қымызға қандай аңсап тұрады! Керсен анау-мынау тостағанның екеуүшеуіне тұрарлық болса да, Аманқұл мықтап екі сіміргенде-ақ төтеп
беріп тастады. Аздап шайқап қойып, қалғанын ішті...
— Рахмет, ақ жеңеше! Бай бол! Балалы бол! Қосағыңмен қоса агар...
— деп зулатып бара жатқанда:
— Болды, болды, суылдама. Сенің батаңсыз да жетіп жатыр,— деді
əйел зекіп.
Аманқұл жым болды.
— ... Ана текеметті алып астыңа жай, далаға. Басыңа мə жастық.
Мына көрпені төсен. Ана Ехластың шинелін жамыл... Неге едірейе
қалдың үріккен түйеше?! Шұғылдың тұқымы оңбаған деп, басқа
жұрттың бəрі сондай ғой дейсің бе? Жетеді менің көрпем мен
жастығым мырзаға да, жалшыға да!— деді Жамал тəкаббар пішінмен.
Аманқұл ауыз ашпастан текемет, көрпе-жастықты құшақтап, далаға
шықты.
Тоқым төсеп, ер жастанбақшы болған Аманқұл қара-ала текеметті
кең етіп жайып, жұмсақ көрпе, мамық жастықтың үстіне көлбей түсті;
жатып алып ол жан-жаққа көз жіберді: үйдің қазан жақ бетінде
сəукеледей шошайып оқшауырақ тігілген қос тұр; қостан əрі ағаштың
түбіне иірген қой жатыр, ірі қара мал жоқ; қотан төңірегінде адам да
көрінбейді: қостың шошақ төбесінен сарғыш тартқан шамның əлсіз
жарығы көрінеді. Есік алдында біреу қараң еткендей болды да, қотан
жақтан дыбыс берді.
«Е, бəсе, қоста адам бар екен ғой. Мынау, дəуде болса Алпысбай ғой,
сөлекет басып қой күзетуге шыққан», деп ойлады Аманқұл қараңдаған
адам жаққа көз тігіп. Алпысбай қойшымен оның сөйлесуге аусары
ауып-ақ кетті. Орнынан көтеріліңкірей беріп:
— Алпысбай, əу, Алпысбай!— деді ол ақырындап, бірақ қос
жанындағы адам естірлік етіп дыбыстады. Қараңдаған адам, дыбысқа
құлағын түре қалды да, үй артына қарай еңкейе түсіп, атын атап
шақырған жаққа қарай жүрді.
— Əй, бассайшы аяғыңды, аманбысың? Кешке қарай сенің қараң қай
жаққа батып кетті?— деді Аманқұл, аяғын асықпай басып жақындаған
қойшыға.
Қойшы Аманқұлға сəлем беріп амандасты да үстіне шаң жұғып
қалатындай, текеметтің шетін қолымен сыпырып тастап, алақанымен
қағып-қағып жіберіп отыра бастады.
— Иə, Алпысбай, қай жақтан шықтың? Əлде бір жерге барып
қайттың ба? Кеште сен жоқ едің ғой, бар болсаң солақпандай болып
көзге түсер едің. Қарымсақ жылқыда ма? Аман-есен тұрып
жатырсыңдар ма? Қойшы қаракөлеңкеде үңіле қарап, осы сенбісің, сен
емеспісің, деген адамша, қолын созып жамбастап жатқан Аманқұлдың
иығынан қысты.
— Ей, сен не қып жүрсің түнделетіп? Жай ма? — деп сұрады қойшы
Аманқұлдың ұшы-қиыры жоқ көп сұрағына жауап қайырмастан.
Алпысбай Аманқұлмен жасы шамалас, денесі ірі, Аманқұл айтқандай
солақпандай жігіт еді. Бірақ оның жайбасар, еріншек мінезіне қарап
Шұғыл қойшылықтан шығармай қойған,— жұмсауға ыңғайлы, іске
шалымды, ерінбейтін, жұмысты көп істейтін жылқышылар мен
жалшылардың қатарына қосуға жарамсыз деп тапқан болатын.
Сондықтан Алпысбай есейіп ер жеткенше қой соңында қалып қойды.
— Жұмыс болып келдім, солдаттар мініп кеткен аттарды өзім тауып
алып қайтпасам, басқаның қолынан келе ме! Ал, Алпысбай, не жаңалық
бар? Не болып жатыр? Ехлас ағам қайда? Ол үйіне қонбай, қалада
қонып жүр ме? Жамал неге тұртияды? Кімге ашуланып талағы тарс
болды. Жел жарып, күн қарайтқан қара қайыс беті күреңдене түсті,
көзінің аң еті де талаурап, тіпті қарашығына дейін қызғылт тартқан
сияқтанды.
— Əлі күнге кетпей нені күтіп тұрсың?— деп, ол манағы жесір
дауымен келген шаруаға төне түсті.
Оның шықшыт еті бұлтиып шығып кетті.
— Мен тақсырдың өзіне... Жаһаншаның...
Қатал офицердің бұзылып кеткен түрінен зəресі ұшқан шаруа сөзін
де айтып бітірмеді, шегініп те кете алмады, тек қана басын
қорғағандай екі қолын ербеңдете түсті. Бірақ ол қорғанып та үлгіре
алмады, Қаржауовтың шықшыттан тиген жұдырығы оны сыртқы
есікке қарай ауытқытып жіберді де, ал шегіне беріп, нəлді етікпен
бөкседен тепкені мұрттай ұшырды. Құлаған жанның денесіне тағы да
əлденеше тепкі тиер ме еді, кім білсін, ол тек Ехластың:
— Қаржауов мырза!— деген даусына жалт қарап кері айналды.
Ехлас құлап қалған адамға «анықтап қарайыншы» дегендей алтын
пенсінесін мұрнының ұшына таман түсіріп жіберіп тұзақ көрген
құрдай шұқшия қалды.
— Рахмет, мырза, сізді Жақаң шақырып жатыр. Імм, мына кісі
неменеге тəртіп бұзды?— деп сұрады ол Қаржауовтан.
— Қазір, доктор, қазір. Ғапу етіңіз, осында қабылдауға мұрша
келмей жатқанда топырлап есік алдын босатпайды. Бұларды еркімен
жіберсең айнала бунт шығып жатқанда!..
Қаржауов жалма-жан белбеуін дұрыстап, костюмін тəртіпке келтіре
бастады.
— Імм... іште де, тыста да толып кеткен бассыздық... Жақсы, тезірек
кіріңіз,— деп, Ехлас шыққан есігіне қайта кірді.
Қаржауов ұлықтар отырған кабинетке кіріп келіп:
— Бұйрық сізден, тақсыр,— деп құлақ қағып, есіктен бір адым ілгері
жер жүрді де, Жаншаға қарап шаншыла қалды.
— Гауптвахтада Қален Көптілеуов деген учитель отырған көрінеді...
Көптілеуов пе еді?— деп Жанша Ехласқа бұрылды.
— Көптілеуов.
— Сол кісіні қазір осында алып келіңіз,— деді Жанша Қаржауовқа.
— Хұп, тақсыр.
— Қаржауов кіргеннен де тез шығып кетті.
4
Жүніс ереуілі Жымпиты басшыларына аңсызда аяққа басылған
шоқтай əсер етті.
Орал генералдарының «ішкі тылды берік ұстау басты міндет.
Бүлікшілермен күресіміз əлі де өте əлсіз; большевиктердің қарсы үгіті
қауданды жерге салған өрт сияқты» деген қорытындысынан кейін бұл
Досмұқамбетовтерге ауыр ой туғызды. Бірақ Жанша мен Халел бұл
жөнде екі түрлі қорытындыға келді.
«Ішкі Ресейден келген жерсіз, сусыз қайыршы крестьяндар мен
фабрик-заводтарда істейтін жалаң аяқ, жалаң бас жұмыскерлер орыс
хұкіметіне қарсы қолына құрал алып шықса — мұның себебі толық: аш
қасқыр адамға да бас салады, сол сияқты олар аш-жалаңаш ашынған
халық. Ал, мына қазақтікі не? Талағанның тырнағында, асағанның
аузында мал сияқты жосып жүріп, бүгін өз алдына ел боламыз деп «əу
десіп», бас қосқанда сойыл көтеріп шығу!.. Жүніс кім? Ол нені көксейді?
Қойшы емес, қолаң емес, бір елдің бас көтерер еті тірі адамы емес пе!
Бұл елдіктен айыратын қазақтың қара басқан ала ауыздығы. Өзінің
басшысына шүйдесін күжірейте ме? Əлде билікке ұмтыла ма? Жоқ,
мұның себебі терең. Бұл азғыру ісінен туған бүлік. Жүністі айдап
салушы бар. Ал, мына учитель деп отырған бұзыққа не керек? Бұл да
большевик пе? Соның тілекшісі ме? Ана қарашекпендермен ауыз
жаласып жүрген Кердерінің соғылғандары ғой осының бəрін аздырып
жүрген. Əйтиевің, Арғаншаевың, Ипмағамбетовің, Мырзағалиевің —
қазақ емес, сатылған шүршіттер. Большевиктер бір майлы құйрық
асататындай, мұрдарлар түге! Бұлардың ұлын Рұмға, қызын Қырымға
жөнелтуден басқа амалы жоқ», деп қорытты Халел Досмұқамбетов
ішінен. Бірақ бұл пікірін Жаншаға ғана айтуды, сонымен оңаша
ақылдасуды мақұл тапты. Мына отырған бұрынғы патша уəкілі сұлтан
Һаронның алдында, болмаса хакім болуға тырысып жүрген, бірақ
өзінің сары уызы кеппеген Ехластың көзінше ел билеу сырын
бөлісуден бой тартты. Бұл екеуін Халел онша ақылды, тапқыр, кеңес
бере алатын адамдар деп есептемейтін.
Ол Қоспада болған съезден кейін жалпы қазақ оқымыстыларына да
көңлі қатты қалған-ды. «Қолында билік күші бар адамды ғана
сыйлайды қазақ. Бұл отаршыл хұкіматтың бұратана елдерге еккен
мерезінің бірі. Сондықтан қалыптасып ел болып кеткенше,
ағайыншылықты тыйып, қатаң қимылмен темір тегеуірінді саясат
қажет деген. Халел осы пікірін Жаншаның құлағына сіңіре беру үшін
сөз арасында: «Жаһанша мырза, ел басқару деген, қымыз сапырған
бəйбішенің сауырынан сипап қойып, мəз-майрам болып отыра беру
емес. Ел билеу үшін де батырдың жүрегі, палуанның білегі,
Жиреншенің тапқырлығы болсын. Сенде соңғы бар, алдыңғыларын
көрсетуің шарт», дейтін.
Халел
қазір
орнынан
көтеріле
түсіп,
бұрынғыдан
көрі
жайланыңқырап отырды. Ол төрені сынау үшін жəне Жаншаны
алыстан бір қайрап өту үшін:
— Һарон сұлтан, мына жай естір құлаққа да, көрер көзге де жайсыз
жағдай екенін байқаған шығарсыз. Бұл бəріміздің де тегіс ойланатын,
алты арысымыздан суық тер шұбыртатын іс. Баланы жастан, қатынды
бастан тый дейтін еді, бұл қалай болды? Ішкі тəртіп сіздің тəжірибелі
қолыңызда емес пе?!— деді.
Һарон бөгеліп қалды. Ол Жаншаның не айтарын, қалай бағыт
берерін білмей тұрып жазалау түрін кесіп айтуға аузы бармады.
— Доктор, мен уəлаят басшысы мəртебелі Жаһанша мырзаның
пəрменіне бас ұрамын, соған қарай амал істеуге күш саламын,— деді
сұлтан Һарон.
Халел оның бетіне жалт қарады да:
— Қойшы қолына таяқты қой шетінде сүйеніп тұру үшін алмайды,—
деді.
Халелдің түсі бозарып кетті, ол ішінен: «Чиновник! Осы күнгінің
жансыз қарақшысы. Азғындап туған! Атаң Қаратайдың атына ғана
иесің, ақылы мен қайратынан махрұм қалған төрешік»,— деді ерні
қыбырлап. Ол мұны естіртіп айтып қала жаздады.
— Халеке, қойды шашау шығармаймын деп бүгін қуалап иіре
бергеніммен, ертең ол жөнге жайыла қояр ма екен. Оны енді көрерміз.
Сұлтан да өз ісіне ойланыңқырап кірісер...— деді Жанша Һаронды
арашалап.
Ол Халелдің мінезін жақсы білетін, оның тап қазіргі ойын да жақсы
түсінді. «Бірақ Жүністің ереуілін басудың жолы көп; Халелдің
қолдайтыны қатал шара, күш көрсету. Қарулы отряд шығарып жолын
кесіп, енді қайтып бас көтерместей етіп елірген шалдың жігіттерін
қырып тастауға да болады! Онда басқа елдер не дейді? Жанша ел билеу
тізгінін қазақтың қанын шашудан бастады демей ме? Топ жинап
үйренген, əлі күнге асаулығы басылмаған надан халқын бір ауыз сөзге
келмей шамданып, қырып салды демес пе? Қыру саясаты мен ру
саясаты қарсы əділдіктің түрін молайтып жібермес пе? Ана көптің
көкейіне қонатын сөзді де, істі де тапқыш қарт Бақытжан, алғыр
Əлібековтер мен Əйтиевтер, ана Меңдешев пен Жолдыбаев бастаған
қалың учительдер не дер? Ел Жаншаның таяғынан, оның аңғырт
басқан аяғынан қашып солар жағына шығып кетпес пе?..» Жаншаның
ойы осы сияқты он тарапқа бөлінді де, аяғында оның əдіскер
адвокаттық айлакерлігі жол тауып бергендей болды. Ол түрмеге
түскен Қален учительге де лайық айлалы əдісті де, Жүністің бетін
қайтарарлық құрал күшті де тез көрді... Əкесінің Қаленге қойған мін-мысқыл
аты есіне түсіп: «Тауып қойған ат. Сен саржағал теке Халекең
айтқан қатал қойшының жуан таяғы. Жүніс пен екеуіңнің шекеңнен
сарт ете түскенде кімнің кім екенін жақсы білерсің» деп, күні бұрын
насаттана бастаған Ехластың ойынан шықпады. Жаншаның үкімі
бұлар ойламаған үкім болды.
Өзінің жұп-жұмсақ даусымен ақырындап қана сəлем беріп кірген
Қаленге отырған төрт ұлықтың төртеуі де бірден қарады. Аңдаған
адамға бұлардың үшеуі бірі тікенді, бірі ызалы, бірі кекесінді көзбен
атып жібергендей қадалған еді, ал, Жанша қанатының астына алған
қамқоршы жандай Қаленге бір белгісіз жұмсақ шырай көрсетті.
Учитель терезесі тең адамдай ілгері жүруге де, босағада тұрып
қалуға да ыңғайсыз көріп, (отыра кетуге келісі жоқ) сəл дағдарып
қалды. Бірақ ол отырғандардың назарын басқаға аудару үшін:
— Сіз жүріңіз, ілгері өтіңіз!— деп арт жағындағы Қаржауовқа жол
берген болды.
Арбаға тездетіп мінгізіп: «Бас аяғыңды! Ханға сəлем беруге барасың.
Кере қарыс ана маңдайыңнан сипау үшін шақыртып жатыр. Сендей
саранау учительдер ел бүлдіруге керек!» деп, кекетіп Қаржауов оны
гауптвахтадан уəлаят үйіне он минуттың ішінде жеткізген; бірақ өзі
Қален қашып кететіндей көзін алмай, өкшелей жүріп, іле кірген.
— Пəрменіңізге құлдық, тақсыр! Көптілеуовті алып келдім,— деді
Қаржауов.
Ол құлақ қағып тағызым етіп, тағы да тік тұрып Жаншаға қарап
шаншыла қалды.
— Иə, учитель, берегірек келіңіз,— деді Жанша зəрсіз шыраймен.
Сөйтті де ол Қаленге отыруға орындық көрсетті. Басқалары ілкі
суық жүзбен оны бейне бір құрбанға шалатын қошқардай əрі мінеп, əрі
сынап қарап жатты.
Һарон төреге: «Жанша мырзаның алдына жүгінелік, алып
барыңыз!» деп талап қойғанмен бұл тілегі орындала қояды деп
ойлаған жоқ еді. Ал жүрісі асыр-тасыр, мінезі шəлкес, бетінен зəрі
шығып тұрған Қаржауовтың:
«Ханға сəлем беруге барасың!..» деген кекесінін ол елеген жоқ-ты.
Қазір сол «мықты Жаншаның» алдына келіп қалды. Жаншаның өзі...
Қален Жаншаны мұнан біраз жыл бұрын көрген болатын. Оған көп
уақыт өтті. Осы Жымпитының алты кластық орыс-киргиз мектебінде
сабақ беріп жүрген кез. Сабақ үсті. Оқушылардың зеректігін байқау
үшін болу керек, əйтпесе Жаншаның ағарту жұмысына байланысы
жоқ. Тақта алдына шыққан шəкірт кім еді... Осы Хакім емес пе еді сол!
«Артель крепка атаманом, а атаман могуч только при артели»11,— деп
жаздырды. Онан соңғы сөйлемі: «Беда в том, что киргиз кайсацкий
народ страшно темен и отстал от других на целые века»12. Сол ұзын
қара сұр Жанша. Ағартар ма сол артта қалған надан елін?!.. Менен қазір
жауап алмақшы. «Страшно отстали, но надеемся на другие» дермін
мырзаға!.. Анау атақты доктор Халел болуы керек. Сұраңыз, мырзалар.
Менің де айтарым аз емес!— деп ойлап, Қален əдетінше қолын иегінің
сүйір ұшына қарай жүгіртті.
— Əлеумет жұмысына көмектесу үшін сізді осы кезге дейін шақыра
алмағанымыз аса өкінішті деп білемін, Көптілеуов мырза. Бірақ мұның
да себебі бар: басқұр мен бауын, шиі мен түс киізін дайындап
үлгермей, шаңырағын ғана көтерген отау сияқты жас автономияның
жабдығы кең отырып кеңесуге мұрша бермей жатыр. Қолынан іс
келетін, халықтың қамын жейтін оқыған жігіттеріміздің санын да алып
болғанымыз жоқ. Мына сіздің жүзіңізді де ғайыптан көріп қалып
отырмын, келіссіз жағдайға кездесіп қалғаныңызды естіп қалып,
алдырып отырмын. Бұл бір реттен өте өкінішті жай, бір реттен құдай
кездестіргендей, ниетке қарай табысқандық. Сіз сияқты біз көрмеген,
біз атын естімеген елде əлі де талай ардагер ақылды азаматтарымыз
көп. Сол сіздер мен біздер басымызды тұтас қосып, бір жеңнен қол
шығарсақ, мынау самиян сары далада ұшарын жел, қонарын сай білген
ебелектей көшіп-қонып жүрген қазақты ел ете аламыз, соның өзіне
лайық мемлекетін құра аламыз. Бұл үшін парасатты ой мен күрделі іс
істелуі керек. Алдымен бірлік керек. Қазақ атаулының басын біріктіру
керек, Əнестен өрбіген алаш баласының аласы мен құласы жоқ. Сіз
мына аяғын аңдамай басқан аңғырт жігіттердің бассыздығы мен
өкінішті қылықтарын кешірерсіз,— деді Жанша Қаленге. Сонсоң
Қаржауовқа бұрылып қатаң үнмен: — Көптілеуов сияқты аяулы
ағаларыңнан ақыл сұраудың орнына оны алаяқ бұзықтармен қоса
кіріптарлыққа ұшыратқандарың үшін аяғына жығылып кешірім сұра.
Атаңның əділ жолы — айыбына астыңдағы атыңды мінгіз!— деді ол.
Қаржауов шошып кетті: Шын айта ма, əлде сынап тұр ма дегендей,
ол Жаншаның бетіне қадала қарап еді, адвокаттың сұсты жүзінің
сұрлана түскенін жəне оның қабағының үстінде қатулық пайда бола
қалғанын көрді де:
— Шөреңізге құлдық, тақсыр... Бірақ мен емес, бұл кісіні
тұтқындаған. Əлгі ана Абылаев еді,— дей беріп еді, Жанша оның сөзін
бөліп:
— Қарсы жауап қайырып, солдат əмірді екі етпес болар. Сен қазақ
уəлаятының солдатысың,— деп жекіріп қалды да, орнынан түрегелді.
Офицерлердің ішінде жақын болғанмен өте қатты сескенетін жəне
өзгеше құрметтейтін Қаржауов Жаншаның ызғарлы бетін көріп, əмірін
екі еткендей болып қалды.
Ол жалма-жан қасындағы Қаленнің алдына бір тізерлеп отыра
қалды да:
— Кешіріңіз, учитель. Қателік бізден, ғапулық сізден. Ат-шапан
айып мойында,— деп басын иді. Бұл күтпеген жерден істің бұлай сəтті
шешіле қалуын Қален əбден ойлап, талдап үлгірмеді. Ол үні ұяң,
мағынасы ұзынсонар Жанша сөзінің ұшына жеткенше өз айтарын ғана
— қарсы жауабын ғана түйіндеп тұрған. Жұрттың хан дəрежесінде
көтеріп жүрген жүйрігінің бүгін ғапу өтініп босататынын ол ойлаған да
жоқ-ты. Ғажап өзгеріс! Əсіресе кешегі айбатты Һаронның бүгін бұл
қойдан қоңыр болып, мына ұр да жық офицердің қазір енді алдына бас
иіп тұрғаны ақкөңіл учительге құдіреттің ісіндей көрінді. Ол тіпті
Қаржауовты аяп кетті. «Сорлы қазақ жігіттері білмей отқа да түседі.
Сəби сияқты. Шап десе шабады. Түсінсе — аяғыңа жығылады» деп
ойлады.
— Рахмет!— деді Қален не дерін білмей.
Бұл алғыс Жаншаға ма, айыпты болып қалған Қаржауовқа ма,— əлде
екеуіне де арналған алғыс па,— оны учитель арнап, меңзеп жатпады,
əйтеуір орны келген сөз ауыздан өзінен өзі шығып кетті. Қаржауов
бірақ мұны өзіне арнап айтылған тəңір жарылғасын деді білем,
ризалық пішінмен Қаленге бір қарап алып, Жаншаға:
— Артық сөзге ғапу етіңіз. Бұйрығыңызды орындап, учительді
аттандыруға рұхсат етсеңіз, тақсыр,— деп тағызыммен құлақ қақты.
— Барыңыз,— деді де, Қаленге бұрылып: — учитель, көргенше қош
болыңыз!— деді.
Қален отырғандарға сыпайы түрде басын иіп қоштасты да, енді
алдына түскен Қаржауовтың соңынан ілесе шықты.
Əңгіменің басынан аяғына дейін бір де лебіз қатпаған, бірақ салқын
жүзбен қозғалмай, сол баяғы арқасы биік жұмсақ орындықта
шынтақтай сүйенген күйі тік шаншылып отырған Халелдің бетіне
Ехлас көзілдіріктің астынан ақырындап қарап қойды. Ол бірақ қара
сақалды жас ортасына жеткен доктордың ашаң, қараторы жүзінен бұл
істі жə қостаған, жə қостамаған нышан таппады. «Бұл екеуінің Қален
жөнінде менен бұрын ойласып алғаны ма? Қалай-қалай болып кетті.
Жүністі де осындай қошеметпен қарсылай ма? Бұл қандай саясат?!
Жоқ, Халекең түсіндіріңкіреп айту керек»,— деп ойлады Ехлас.
— Қадірлі, Халеке, ардақты Жанша-ағай. Ертең біздің ауылға барып
қайтсақ. Қарт сіздерді «қонаққа алып кел» деп маған тапсырған екен,
күтіп отырған көрінеді. Жəне саяхаттап Шалқар көлінен құс атсақ,
көңіл көтерсек деп ойлаймын,— деді Ехлас екі басшыға əдеппен бас не
сөйлеп.
— Қанша жер?— деді Жанша, жұлып алғандай.
— Жақын. Жаңа машинамен сағат жарым ғана уақыт керек.—
Барамыз, Халеке. Құс атамыз. Ел қарияларына сəлем береміз.
Халел қабағын түйе қарады да, бірақ үндемеді. Жанша оның көңілкүйіне көз салмады, тек қана: «Ел қарияларының назарын аударуға бұл
іздегенде сұраған саяхат болды» деп ойлады.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
1
Əркімнің өз мұңы өзіне жеткілікті... Шөбі сары теңбілденген даланы
қуырып тұрған күн онан əрі сарғайта бастаған. Көз тартар көгеріс
Шідерті саласы ғана. Саланың бойындағы бір сыдырым Бұлан ағашы
сол айнала құлазыған далада бейне бір құла жылқының қоңыр
жалындай боп көрінеді.
Аманқұл Шідертіге күн ұясына сүңгіп бара жатқан шақта жетті. Бұл
Шідерті өзені деген үлкен жылғадай ғана, сонда да оның көк
шалғынды, ызатты бойы аңызақ қырдың бетіне оқтын-оқтын самал
жіберіп, қырысқан жүзін желпіп тұрған сияқты. Аманқұл сол рахат
самалға шекпенінің омырауын ашып жіберіп, жалаңаш кеудесін тоса
қойды. Бөркін алып, шашсыз көк құйқа басының терін кептірді. Өзі де
салқын сусынды қана сіміргендей сергіп кетті.
Атты ол енді бүлкіл аяңнан бөкен желіске салды. Ауылға
жақындағанда оның білдірмей тебіне түсіп, тізгінін қыса бастайтын
əдеті бар-ды, қазір де сол сыдыртып келіп қыдыңдатып аяңдау ниетіне
кірісті. Бірақ оның алдында ауыл жоқ, көгерісі мол, шөбі қалың, оннан
астам көлеңкелі ағаштары бар Кіші Сарыалжындағы Ехластың жалғыз
үйі ғана тұр. Көктемдегі бояуы кетпеген жап-жасыл ойпаттың ішінде
қуқыл ыстың даладан бетін көлкештеп жасырынып тұрған, салқын
саяда түндігін күн де шалмаған ақ үйді көргенде Аманқұл:
— Шіркін, мынау ұжмақ екен! — деді.
Ақ орданың төңірегінде де, қасындағы жыланның жұмыртқасындай
ақ бозғылт қостың маңында да тірі жан жоқ. Үйдің сырт жағындағы ат
байлайтын бағанаға биесін байлай салды да, ол аяғын асыға басып
үйге аяңдады.
Ехластың əйелі жүгіріп жүрген баласын жуындырып жатыр екен.
Үйге екпіндеп кіріп:
— Ақ жеңеше, денің сау ма? Ехлас ағам аман ба? Аман-есен
тұрасыңдар ма? Нартай өсті ме? — деді Аманқұл.
Еркін сөйлеп, амандықты шұбырта сұраған Аманқұлға əйел көзінің
қырымен бір қарады да, қатаң үнмен:
— Скучно! — деді, даусы өте ақырын шықты, іштен білдірмей
күрсінгендей болды.
Қыздың аса сұлулығы Аманқұлға қатты əсер еткен жоқ. Ол басында
«орыс па» деп бірер рет Мүкарамаға қарап алды да, соңынан шығып
бара жатқанда ғана Ехластың қазақша сөйлегенінен: «Е, татар екен
ғой»,— деді. «Арғымақтай... О, бишара Жамал! Қазақтың қара дүрсін
келіншегі. Аузың аңқиып қалады ғой бір күні сенің. Мына бикешті
Ықаң... деп ойлады Аманқұл Жамалға жаны ашып. Оның Жамалға
соншама неге жақтасқанын, іштей Ехласты дəлелсіз айыптағанын
түсіну қиын еді, бірақ кейде адамның ішкі сырын жүзіне бір
қарағаннан да сезіп қалатын бір ғажап кезеңдер де болады.
Ехлас Аманқұлды ертіп бəлнестің ауласынан алып шықты да,
оңашалап елдегі болған əңгіме-жəйтті қалдырмай сұрады. Сөйтті де ол
Аманқұлға ешбір жауап қайырмастан:
— Үйге бара бер. Мен кешке қарай оралармын, — деді. Ол атарбасына мініп Һарон сұлтанның кеңсесіне келіп ұзақ отырып қалды.
Күн екіндіге таялып қалғанда ғана Ехлас Шідертінің бойындағы ақ
қосты, үлкен ақ отауына келіп жетті. Оның жүзінде əлденеге ренжіген
пішін бар еді. Ол пішін суыт жүріспен келіп отырған ағасы Нұрышты
көргенде үрейлі сезімге айналып кетті.
— Шүкір! — деді.
Ол елден келген жігіттен атасы мен енесінің, қайнағалары мен
абысындарының амандығын сұрамады, Аманқұлдың шұбырта есен-сау
сұрасуына жекелеп жауап та қайырмады. Сол жуындырып жатқан
баласының беті-қолын, аяғын жез шылапшынға салып сабындап жуып
болып, алақанында қораздың суреті бар қызыл жиекті қазан сүлгісімен
сүртіп, таза көйлек кигізіп, қазан жақтағы үлкен болскей кроваттың
үстіне отырғызды.
Жасы төртке жаңа ғана шықса да бала өте бойшаң — биік кроваттан
салбыратқан аяқтары жерге шаққа тимей тұр. Жəне оның маңдайы да
кере қарыс, сопаң бет, жағы ұп-ұзын. Көлденең кісіге ересек баланың
беті сияқты, қарауға елібі ірі.
— Нартай, үлкен болып кетіпсің ғой. Ой, жігітім, Ехлас ағамнан
аумағансың, — деді Аманқұл оған шын таң қалып. Оның ойында
баланы сылтау қылып, Жамалды сөзге тарту ниеті де болды.
— Келмей жатып неге суылдайсың? Баланың кімге тартқанында
сенің қандай жұмысың болып қалды? Бұл Ехластың баласы емес. Айта
бар ана барқыныңа, Наржан мына өзімнің балам. Барқынның біреуінің
де жұмысы жоқ мұнда, — деді əйел бірден тойтарып.
Аманқұл не дерін білмей дағдарып қалды. Төсек үстіндегі Наржан
оған бір қарап, шешесіне бір қарап:
— Суылдама! — деп Аманқұлға қабағын түйді. Бала бұл елден
келген «таныс» жылқышыға шешесінің қату үнмен жаратпай
сөйлегенін жақсы сезді.
— Мəссаған! Мұқым, ақ жеңеше, маған ренжігендей...
Аманқұл сөзінің аяғын жұтып, сақтана бастады. Əйел үндемеді. Екеуі
тіл қатыспай біраз отырды да, анасы баланы төсекке жатқызып,
шешінбестен бір қырындап қасына өзі де қисайды. Наржан анасының
басына тартқан ақ жібек шарқатын ысырып түсіріп жіберді де,
жұбатқандай, бетін, қасын сипалап мойнынан құшақтады.
...Тік мінездеу болғанмен Жамал бұрын мұндай емес еді ғой.
Мынаған бір нəрсе болған. Ашық сөйлесіп, кезі келгенде əзілдесуден де
қашпайтын. Қазір ғажап, мұқым, өзге əйел сияқты. Сөзінің кесірін қара:
«Барқынның біреуінің де жұмысы жоқ мұнда»,— деді, тап бүгін
баласын Барқын тартып алып жатқандай! Зілі бар сөз. Бүлік сөз!
Əйелдің айтар сөзі емес. Əсіресе оқыған үлкен əкім адам Ехластың
əйелі... қалай-қалай сөйлейді! «Ехластың баласы емес» дейді, імм! Бұл
сөзіңді Шұғыл естісе? Бірақ, Шұғылдан мұның тұқымы да кем түспес!
Дығалдар ғой иттер біріне-бірі желкесін күдірейтіп жататын. Імм...
қызық...
Аманқұл əйелге байқатпай басын шайқап, көзінің астымен бір сəт
қарап отырды да, орнынан тұрып, сыртқа шығып кетті.
Ехластың əйелі Жамал сұлу болмағанмен, сүйкімді ғана, қазір жасы
жиырма үштен жиырма төртке аяқ басып, нағыз толықсыған, орта
бойлы, қараторы келіншек еді. Ехлас гимназияны бітіріп, ПайтахытПетербурға13 оқуға жүретін жылы Шұғыл баласын жас кезінде
айттырып қойған қалыңдығына үйлендіріп аттандырған. Шұғылдан да
дəулетті адамның қызы он жеті жасар Жамал он екі түйеге артқан
жиһазы, қысырақтың үйірі, бір дорба алтын, тай-тұяғы аралас бір
қолсандық күмісімен атақты Бүркіттің Шұғылының табалдырығын
аттаған-ды. Он екі түйеге артқан жүктің бастысы: алты қанат ақ орда
еді. Оның керегесінің көздері, көк өткізген жерлерін күміс
бүркеншікпен қаптаған, таңғыштары мен уықтың аяң баулары
жібектен ызылған-ды. Сол үй əлі сол қалпында — киізі жылда
жаңарып, биыл осы жерде тігулі тұр. Отау бес қанат, əрі кетсе алты
қанат болады. Ал, Жамалдың отауы сегіз қанат ақ ордалардан кеңірек
болатын...
Əрі жас, əрі ерке өскен бай қызы жəне оның үстіне əкесінің берген
мол еншісін ала келген Жамал басқа келіндердей Шұғылдың сиырын
сауып, сүтін пісірген жоқ. Отын жағып, күлін де шығарған жоқ. Бірінші
жылы ел аузына ерте іліккен оқымысты күйеуімен ілкі айларын
балқаймақ өмірдің бетінде жүзіп өткізді. Малжанды болғанмен өктем
ата да бетке ұстар баласының бай қалыңдығын үй шаруасына
бейімдей қоймады. Бірақ Ехласпен бірге сонау алыстағы сиқырлы,
жұмбақ шаһарға келінін жүргізе алмады. Өмір дəмін алып болмаған
Жамал да, алысқа сапар шегуді талап етпеді. Ол айырылудың ащы
зарын да бірден тартқан жоқ. Байқаусызда күз бен қыс өтті де, жаз
оқудан Ехлас келді. Ала жаздай қызық дəурен, ен жайлау, ойын-сауық,
сайран-шаттықпен күндер байқаусыз өтіп жатты. Бірақ сол келесі
күзде үлкен шаһарға бірге жүруге қол созған Жамал екі қабат болды
да, ата мен ене, қайны аға мен абысын — бүтін ауыл болып рұқсат
етпеді. Келесі жылы Наржан дүниеге келді. Аяққа тұсау мықтап ілікті.
Жас баламен Петербурда тұру, ұзақ жол жүру — орындалатын арман
болмай шықты. Сондықтан Жамал жыл құсындай Ехласты тек
жаздыкүні ғана екі айға, əрі кетсе үш айға ғана қолына қондыратын
болды. Бұл да сабыр ететін, көнетін жайды. «Оқу мəңгі емес, ол бір күні
бітеді де, алдағы айырылмас тəтті ұзақ өмір басталады, қызықты
дəурен жетеді, Наржан өседі, ауызбен құс тістейтін ең бақытты,
салтанатты шақ келеді...»
Осы үміт Жамалға мызғымайтын əрі табанды, əрі жақын, əрі берік,
əрі құдіретті, күшті сүйеніш болды. Бірақ кейде мұңайып, сағыныш
жасын басқалардан таса жерде білдірмей сығып алатын; оңаша қоңыр
кештерде ыңырсып салған əнмен ғана шер тарқайтын. Мұндай кез де
босаған тінді ширататын, тез ұмыттыратын үміт — шекесі тоқпақтай
ұл! Бес жылға жуық ұзақ уақыт үмітпен өтті!...
Өзекті өртеп, ішті мұздатып жіберерлік ащы күдік Жамалға былтыр
тап осы кезде пайда болды. Үлкен доктор болып келген Ехлас ауылға
соқпай Жымпитыға асып кетті де, екі-үш ай өткеннен кейін оралды.
Онда да «кемпір мен шалға сəлем беру үшін» үш күнге келді. Бұрын
ыстық құшақтап, қысып сүйіп, балаша ойнап жүретін, «доктор болып
шыққан күні бірге қалаға алып кетемін» дейтін Ехлас бұл үш күнде
бірге тұру жайды «лəм-мим» демеді. Бұрынғы сырласу, күлу, ойнау,
алыста ұмыт қалған сияқты. Көшу жөнінде ағасы əңгіме еткен кезде:
«Қазір қалт етуге мұрша жоқ. Үй ішін ойлауға қазір шама келер емес.
Бүкіл ояздың докторлық жұмысы, бəлнестің жұмысы, земствоның
жұмысы бір өзімде. Оның үстіне тағы да автономия мəселесі бар.
Жақында Оралға барамын. Саратовқа да жүріп кетуге тура келеді»—
деген сөздер жауды, толып жатқан міндеттерді санауға саусақ
жетпейтін болды. Бұған аға да, əке де ешнəрсе айта алған жоқ-ты.
...Тек биыл ғана таза жерге үй тігіп, қымыз ішіп бір жаз үй тəрбиесін
көруге көнді... Сонда да істеп жүрген ісі мынау.
Əйелдің кенет өзгеріп кеткен мінезін түсіне алмай Аманқұл атының
қасына келді. Шыбынсыз қоңыр салқын жерде тері дегдіп қалған
биенің ерін алып жақсылап қаңтарып суытуға қойды да, ол жататын
тегістеу жер іздеді. «Қоста қарт жылқышы Қарымсақтың əйелі болу
керек, бірақ əлі күнге көзге түскен жоқ. Ол қайда кетті екен?» деп
ойлады, ерді басқа жастың ете, жонаны төсеп, бөстекті оның үстіне
жайып, жатар орынды ыңғайлап болып, шекпенін шешіп төсектің
үстіне қойды. «Бұл қалай, бұ құдай атқан қатын ең болмаса қымыз да
бермей жатқыза ма? Шіркін, қарпып асайтын бір шайнама болса!
Ертеңгі қу шалаптан басқа түк нəр татқан жоқпын. Жолдағы түскен
үйдің қатыны да бір көрмегір екен, көздей тостағанмен жас саумалдан
ауыз тигізді де қойды. Ішің шұрқылдап тұрғанда көзге ұйқы келе ме?»
деп уайымдады Аманқұл. Ол бəлкім: «Үйге кір, Аманқұл. Тамақ іш! деп
айтар деп үміттеніп қақырынып, сіңбірініп, бірнеше рет «бар екенін»
аңғартып, тамағын да кенеп қойды. Біраз күтті. Ақырында үйге кіріп
шығуды мақұл тапты.
Есікке төніп келгенде Жамал оған қарсы шықты. Жол берген болып
Аманқұл күйбелектей бастап еді.
— Кіріп тамағыңды іш! — деді Жамал сол ілкі қатал үнмен.
Сөйтті де өзі ошақ басына қарай кетті.
Аманқұл қатты қуанып кетті. Жалма-жан үйге басын сұға бергенде
оның көзіне алдымен түскен нəрсе оң жақтағы төменірек төселген
қарала текеметтің үстіндегі поднос, оның үстіндегі үлкен екі тілім нан
мен сары май салған аяқ болды. Ол қалай отырып қалай бастауды
ойлана қойған жоқ, үлкенірек кесекті майға батырып жіберіп, ауызды
толтыра-толтыра екі-үш рет қарпып алғаннан кейін жан-жағына
қарады...
«Шұғылдың үйінде өзім өз болып жылқы баққаннан бері өмірі
мұндай үлкен кесек нан тиген жоқ. Ең құдай иді дегенде қасық
басындай қос берендік нан мен бір алақан май. Ол да жыл құсындай.
Көбінесе ақ ірімшік пен сарысу ғой шайнама дегенің: «Жарайсың,
Жамалым! Тұртисаң байыңа тұрти, менің онда араласар күйім шамалы,
май мен нанға, қымызға тойғызсаң болды... Əй, бұл құдай атқан неге
тұртияды екен? Осыларға не жетпейді екен! Бұл құдай атқан екі қолын
жылы суға малып отыра бермей ме. Бие сауатын, қымыз пісетін, от
жағатын, тезек теретін, кір жуатын кісі бар. Бай — анау. Үй — мынау!
Болскей креует... Үстіне бір жатар ма еді өзінің! Төрдің алды толған
қызыл ала кілем. Текемет, ши кілем, басқұр, жібек уық бау. Шаң
тимейтін мынау — ақ орда... Бала анау, маңдайы кере қарыс болып
ұйықтап жатқаны. Саранау тұқым, мұндар!» деп ойлайды Аманқұл, нан
мен майды тауысып, аяқтың ішін əйел келгенше бірер рет жалап та
үлгеріп.
Жамал кіріп бір-екі рет піce салды да, иіндеп тұрған сабаны
болмашы ғана қисайтып еді, қымыз үлкен керсенді «лық» етіп
ернектетіп жіберді. «Жарайсың, Жамалым», — деді ол тағы да ішінен,
керсен қымызды қос қолдап алып жатып. Нан мен майға тойған адам
қымызға қандай аңсап тұрады! Керсен анау-мынау тостағанның екеуүшеуіне тұрарлық болса да, Аманқұл мықтап екі сіміргенде-ақ төтеп
беріп тастады. Аздап шайқап қойып, қалғанын ішті...
— Рахмет, ақ жеңеше! Бай бол! Балалы бол! Қосағыңмен қоса агар...
— деп зулатып бара жатқанда:
— Болды, болды, суылдама. Сенің батаңсыз да жетіп жатыр,— деді
əйел зекіп.
Аманқұл жым болды.
— ... Ана текеметті алып астыңа жай, далаға. Басыңа мə жастық.
Мына көрпені төсен. Ана Ехластың шинелін жамыл... Неге едірейе
қалдың үріккен түйеше?! Шұғылдың тұқымы оңбаған деп, басқа
жұрттың бəрі сондай ғой дейсің бе? Жетеді менің көрпем мен
жастығым мырзаға да, жалшыға да!— деді Жамал тəкаббар пішінмен.
Аманқұл ауыз ашпастан текемет, көрпе-жастықты құшақтап, далаға
шықты.
Тоқым төсеп, ер жастанбақшы болған Аманқұл қара-ала текеметті
кең етіп жайып, жұмсақ көрпе, мамық жастықтың үстіне көлбей түсті;
жатып алып ол жан-жаққа көз жіберді: үйдің қазан жақ бетінде
сəукеледей шошайып оқшауырақ тігілген қос тұр; қостан əрі ағаштың
түбіне иірген қой жатыр, ірі қара мал жоқ; қотан төңірегінде адам да
көрінбейді: қостың шошақ төбесінен сарғыш тартқан шамның əлсіз
жарығы көрінеді. Есік алдында біреу қараң еткендей болды да, қотан
жақтан дыбыс берді.
«Е, бəсе, қоста адам бар екен ғой. Мынау, дəуде болса Алпысбай ғой,
сөлекет басып қой күзетуге шыққан», деп ойлады Аманқұл қараңдаған
адам жаққа көз тігіп. Алпысбай қойшымен оның сөйлесуге аусары
ауып-ақ кетті. Орнынан көтеріліңкірей беріп:
— Алпысбай, əу, Алпысбай!— деді ол ақырындап, бірақ қос
жанындағы адам естірлік етіп дыбыстады. Қараңдаған адам, дыбысқа
құлағын түре қалды да, үй артына қарай еңкейе түсіп, атын атап
шақырған жаққа қарай жүрді.
— Əй, бассайшы аяғыңды, аманбысың? Кешке қарай сенің қараң қай
жаққа батып кетті?— деді Аманқұл, аяғын асықпай басып жақындаған
қойшыға.
Қойшы Аманқұлға сəлем беріп амандасты да үстіне шаң жұғып
қалатындай, текеметтің шетін қолымен сыпырып тастап, алақанымен
қағып-қағып жіберіп отыра бастады.
— Иə, Алпысбай, қай жақтан шықтың? Əлде бір жерге барып
қайттың ба? Кеште сен жоқ едің ғой, бар болсаң солақпандай болып
көзге түсер едің. Қарымсақ жылқыда ма? Аман-есен тұрып
жатырсыңдар ма? Қойшы қаракөлеңкеде үңіле қарап, осы сенбісің, сен
емеспісің, деген адамша, қолын созып жамбастап жатқан Аманқұлдың
иығынан қысты.
— Ей, сен не қып жүрсің түнделетіп? Жай ма? — деп сұрады қойшы
Аманқұлдың ұшы-қиыры жоқ көп сұрағына жауап қайырмастан.
Алпысбай Аманқұлмен жасы шамалас, денесі ірі, Аманқұл айтқандай
солақпандай жігіт еді. Бірақ оның жайбасар, еріншек мінезіне қарап
Шұғыл қойшылықтан шығармай қойған,— жұмсауға ыңғайлы, іске
шалымды, ерінбейтін, жұмысты көп істейтін жылқышылар мен
жалшылардың қатарына қосуға жарамсыз деп тапқан болатын.
Сондықтан Алпысбай есейіп ер жеткенше қой соңында қалып қойды.
— Жұмыс болып келдім, солдаттар мініп кеткен аттарды өзім тауып
алып қайтпасам, басқаның қолынан келе ме! Ал, Алпысбай, не жаңалық
бар? Не болып жатыр? Ехлас ағам қайда? Ол үйіне қонбай, қалада
қонып жүр ме? Жамал неге тұртияды? Кімге ашуланып талағы тарс
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 41
- Parts
- Ақ Жайық - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3992Total number of unique words is 220735.1 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3983Total number of unique words is 229433.6 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4133Total number of unique words is 229835.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 218336.1 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4053Total number of unique words is 221136.9 of words are in the 2000 most common words51.9 of words are in the 5000 most common words60.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4016Total number of unique words is 223833.9 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3920Total number of unique words is 234932.3 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3840Total number of unique words is 219032.9 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4039Total number of unique words is 231135.4 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4002Total number of unique words is 224735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 233334.0 of words are in the 2000 most common words47.7 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 225336.9 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4055Total number of unique words is 228134.7 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4050Total number of unique words is 231834.0 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4131Total number of unique words is 221836.7 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4072Total number of unique words is 232135.1 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4100Total number of unique words is 231436.6 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3963Total number of unique words is 227336.1 of words are in the 2000 most common words49.7 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3994Total number of unique words is 213634.6 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4045Total number of unique words is 228034.7 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4147Total number of unique words is 215737.7 of words are in the 2000 most common words53.9 of words are in the 5000 most common words61.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4109Total number of unique words is 215134.8 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4033Total number of unique words is 234333.3 of words are in the 2000 most common words47.4 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4102Total number of unique words is 221136.0 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4150Total number of unique words is 215137.9 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4090Total number of unique words is 211235.7 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4102Total number of unique words is 215936.5 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4085Total number of unique words is 228135.0 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4099Total number of unique words is 223135.8 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4159Total number of unique words is 221437.1 of words are in the 2000 most common words52.2 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4168Total number of unique words is 220336.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4211Total number of unique words is 223435.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words58.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4154Total number of unique words is 235034.9 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4209Total number of unique words is 226635.7 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4185Total number of unique words is 221737.0 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4208Total number of unique words is 229835.4 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4117Total number of unique words is 224936.2 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 225535.2 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 227634.7 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4174Total number of unique words is 228835.8 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4204Total number of unique words is 225137.6 of words are in the 2000 most common words52.8 of words are in the 5000 most common words60.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4143Total number of unique words is 209338.5 of words are in the 2000 most common words54.6 of words are in the 5000 most common words62.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4228Total number of unique words is 234735.3 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4204Total number of unique words is 222436.7 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4142Total number of unique words is 217234.6 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3990Total number of unique words is 238930.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3961Total number of unique words is 229933.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4213Total number of unique words is 219335.2 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 214337.0 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words59.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4097Total number of unique words is 220635.7 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4149Total number of unique words is 230734.9 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4131Total number of unique words is 213636.1 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4038Total number of unique words is 219334.7 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4077Total number of unique words is 243432.3 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4046Total number of unique words is 231032.8 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4008Total number of unique words is 222535.0 of words are in the 2000 most common words50.7 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4065Total number of unique words is 214036.0 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 215433.2 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4080Total number of unique words is 233833.3 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4020Total number of unique words is 221935.1 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4100Total number of unique words is 208138.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words59.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4059Total number of unique words is 206537.5 of words are in the 2000 most common words53.4 of words are in the 5000 most common words60.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4191Total number of unique words is 230637.1 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4179Total number of unique words is 235735.7 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words58.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4153Total number of unique words is 215137.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4192Total number of unique words is 209035.5 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 67Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 217937.5 of words are in the 2000 most common words52.9 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 68Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4126Total number of unique words is 227836.3 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 69Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4094Total number of unique words is 227435.7 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 70Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2664Total number of unique words is 152139.4 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words