Latin Common Turkic

Ақ Жайық - 53

Total number of words is 4038
Total number of unique words is 2193
34.7 of words are in the 2000 most common words
49.3 of words are in the 5000 most common words
57.9 of words are in the 8000 most common words
Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ораз шошып кетті. Оның ойына жамандық жүгірді: «Мына ақкөңіл
жыршы. Аронның қармағына түсіп қалып жүрмегей? Хакімнің адресін
.қайтеді? Оған хат жазуға бола ма? Бұл не сөз? Мені іздеп келгені де?..»
деген үздік-үздік күдікті сұрақтар жанталаса қалды.
Сонсоң:
— Қазір, Нұрым, қазір. Мен шығайын. Шыға сөйлесейік. Бұл жерде
əңгімелесуге жарамас...—,деді ол үй иесіне көзін жалт еткізіп.
Сөйтті де Ораз шыққан есігіне қайтадан кіріп, əлдекімге
күбірлегендей болды: «Бұл неткен жұмбақ? Кеше ғана желдей есіп,
жан-жағыңды орап, сөзден жаңбыр жаудыратын ашық жігіт. Бүгін
ісінің бəрі құпия. Сөйлесуге де қысыла ма, сыбырлайтыны несі?» деп
ойлады Нұрым таң қалып. «Мүмкін, менің мына шинель киген
түрімнен шошып қалған шығар».
Ораз екінші есіктен тез шықты, бірақ ол сыртқа шығуға əзірленіп
киінген жоқ, қайта көйлегінің түймесін ағытып жіберіп, сөйлеуге
кірісетін жанша тамағын босата түсті.
— Жəке, сіз Ғұбевеңнің қасына бара тұрсаңыз қайтеді. Мына жігіт
менің нағашым еді, бір шаруасы бар ма қалай. Өзіңіз де естіп тұрсыз
сөзін...— дей беріп еді, тігінші жөнге көше қойды.
— Болады, қарағым, болады. Жиеніңізді мына төрге отырғызыңыз,
сөйлесе беріңіз. Қатын, сен де бара тұршы,— деді.
Əйел наразылық пішін көрсетті.
— Жеті түнде қайда бармақшымын? Астың нанын салып, үлкен
қайнағаны жатқызуға жанталасып жатсам, — деп, оқтауын
бұрынғыдан да қаттырақ ысқылады.
— Жеңгей, сіз жұмысыңызды істей беріңіз, істей беріңіз,— деді Ораз
əйелдің үйден шыға қоймайтынын көріп.
«Бұлардың бір үлкен қонағының үстінен шығып əбігерледім-ау,
шамасы. Ғұбекесі кім! Əйел «үлкен қайнаға» дейді. Енді не де болса...»
Нұрым Оразға жүзін бұрып алды. Бестік шамның білтесін көтере түсе
ме деген бұл жастың да, кəрінің де бабын тапқыш жігіт, Нұрымға оны
басыңқырап жатқандай көрінді. Бірақ жарығы жұпыны шам Ораздың
бедер-бейнесін бұрынғыдан əлдеқайда ашыңқырап кетті. Көлденеңнен
қараған жыршыға оның мұрны сəл таңқылау жəне етектілеу көрінді де,
ал ашық .қабақты, жазық маңдайына құс қанаттана біткен қою қара
қасы бейне деңбіт белбеудің қара бағдарындай шалынды. Бұл
жайнаған үлкен көзбен келісті жаққа да өзгеше ажар беріп тұрғандай,
əсіресе ұзынша жақ ауыздан шыққан екпінді сөзді жетер жеріне
жеткізе түскендей сияқтанады. «Қандай келісті бет, келбетті жүз?
Біздің ,қарт: ақыл көрікке үйір, шешеннің сөзіне жағы сай келеді, —
деуші еді» деп Нұрым ішінен шаттана түсті. Өзі енді бір-ақ ауыз сөз
сұрап кете Доюды мақұл көрмей, мəн-жайды тегіс сұрауға, ақыладасуға
бет бұрды. Ол Жəркенің машинасына таяу келід, тақтаға отырды.
— Қызылүйге неге барасың дегенде «Іс басына тұруға барамын» деп
ең. Жиен, қайда істейсің — қай махкамада? — деді Нұрым.
Ораз оған қысқа жауап қайтарды.
— Мына өздеріңізді киіндіретін, тамақтандыратын махкамада,
нағашы. Жасақшы болғаныңа құтты болсын деу керек пе?
— О, құтты болсынды сұрап алуға болмайды ғой, жиен-ау, — деп
күлді Нұрым. Сөйтті де əлденеге опынғандай сазара қалды.— Іске
орналасу үшін білім керек. Білім болмаған соң ғой біздің мына
жасақшылыққа жазылғанымыз. Аламан болып мылтық асынудан өзге.
қолдан келері аз.
Ораз оның бетіне қарай қалып, ер көңілді жігіттің білімді қатты
арман ететінін байқады, сөзінің үніне лайық жүзінде де мұңайған пішін
бар екен.
— Олай деме, Нұрым. Сен өнерден құр алақан жігіт емессің. Орысша
оқымадым демесең, мұсылманша бəрімізден де жүйріксің. Ал жұртына
жұмыс істеу талаппен байланысты.
— Жалғыз нар тəуекелге сүйену де жеткіліксіз екен, көппен бірге
болғаннан кейін сол көптің тілегіне сай ақыл беру керек көрінеді.
— Оны сен бересің...
Нұрым басын шайқады.
Жаңағы Мүкарамамен кездесу оған өкінішті ой салып еді. «Қаланың
əдет-ғұрпына жетік, оқыған адамдардың тіліне сай сөйлесе білетін
жанның да арманы бар ма екен? Өзімдей жігіттер жүзді басқарып
жүргенде мен сол қара дүрсін жүздің бірімін» деп қынжылған. Ал, қазір
келеке еткендей, «көпке сен де ақыл бересің» дейді Ораз. Жоқ, көкесін
емес... шын жүрегімен айтқаны көрініп тұр. Ораз кекетпейді. Ораз
ауылда: «Жарайсың, нағашым! Айта бер өлеңді. Махамбеттің өлеңін
айта бер» деп жаурынынан қаққаны бар. Жоқ, Ораз кекетпейді. Ол
біздің қандай кəдеге жарайтынымызды біледі.
— Нағашы... — деп Ораз бөгеліп қалды да, қайтабастап: — мен
Нұрым дейінші бұдан былай. Жарай ма?
Нұрым езу тартты.
— Енді не дейін деп ең?! Нұреке деуге ертерек қой.
Ораз нан илеп болып, енді кесіп жатқан əйелге көзінің астымен
қарап қойды. Əйелден сөзін жасырайын дегендей даусын бəсеңдете
к,алды.
— Нағашы деген сөз Жүкең хажыларға, Мерғали нағашыларға ғана
лайық. Ал біз жас жағынан қанжығалас адамдармыз. Бір жас, екі жас
үлкендік ете бермейді,— деп ол тамағын кенеп алды да, басын
Нұрымның басына жақындата түсті. — Сенің көзіңе мақтағаным емес,
бұл турасын айту: Жүкең ақылды адам...
Нұрым «бұ не айтпақшы» деп ішінен тына қалды.
— ...Жүкең аса ақылды кісі. Сол ақылды кісінің бір ауыз сөзі бар.
Мұны сен менен «қайдан естідің» деме. Жақсы сөз жерде қалмайды.
Əділет іс естен шықпайды. Сондықтан мен бұл сөзді жадыма тұттым.
«Біздің ата-бабамыз ханды ақ «иізге салып көтеруден гөрі, найзаның
ұшымен көтеруді артық санаған»— депті хажы бір мəжілісте. Осыны
біз есте ұстап қана қоймай, өсиет есебінде қолдансаң... сен маған
«Қызылүйге іс басына тұрамын деп едің» деп сұрадың. Қаламыммен
қағаз шимайлап болса да, сөзіммен жөн сілтесем де, тап сол Жүкеңнің
өсиетін ақтау үшін қара қазақтың қақортасында болайын дедім.
ақылды аға да, зейінді іні де бүгін осындай ниетте. Сенің інің, менің əрі
құрдасым, əрі замандасым Хакім де осы ниетте...
— Хакім қазір қайда?—деді Нұрым сөзін бөліп.
— Хакімнің қайда екенін... соңынан. Соңынан...— деп сыбырлай түсті
Ораз.
Нұрым ойланып қалды. «Бұл не дегені? Жүкеңнің сөзін ақтау үшін
дейді. Маған сенбей ме?..»
— Мына шекпенді маған ешкім зорлап кигізген жоқ. — Нұрым сұр
гимнастеркасын нұқып қойды. — Өз айтқаның бар ғой, жиен-ау,
«сөзіңмен, жырыңмен қызмет ет» деп. Мен сол үшін келдім хан
ордасына. Махамбеттің ізін қуып келдім. «Бұзбай құлан пісірмей, мұз
үстіне от жақпай» іс бітпес деп ойладым.
— Аузыңнан айналса болмас па, — деп Ораз құшақтай алды.
Нұрым қысқа-қысқа, асыға сөйлеп, Мəмбетті көргенін, комиссияда
Ехластан қысылғанын, Нұрышты аттан аударып тастағанын жəне
ақырында Мүкарамааға берген уəдесі бойынша Хакімнің қайда
жүргенін сұрауға келгенін баян етті.
— Ертеңнен қалмай білгенімді хабарлайын, — деді Ораз оны
құшақтай түсіп. — Бірақ, Нұрым, ешкімге тіс жарып сыр жайма.
Досыңнан дұшпаның аз емес.
Осы уəдемен Нұрымды ол шығарып салды.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
Əр басшының бір көз тіккені бар. Уалаят бастығы адвокат
Жаншаның беделді адамдар ішіндегі көбірек қауіптенетіні Ғұбайдолла
учитель еді.
Белгілі Қоспада өткен оқымыстылар съезінде автономияны басқару
тəртібіне жəне алым-салық жүйесіне қарсы шыққан Меңдігерей
Епмағамбетов, тобына дəм бергеннің бірі осы Ғұбайдолла Əлібеков
болды да, бірақ бұл жасы елуге иек сүйеген жасамыс адам екі жаққа да
қосылмай елдегі оқытушылық жұмысында отырып қалды. Тек қана
оның інісі Ғалиасқар Əлібеков Орал ойранынан кейін Меңдігерей мен
Əбдірахман жағына ашық шығып кетті — ол жасырын ұйым, жасырын
отряд құру ісіне араласты, астыртын елдегі дос-жаран жігіттерін өз
төңірегіне үйіре бастады. Осы жайды сезіп, бірақ аса беделді
Ғұбайдолланы айылтаудан гөрі өз жағына тартуды жөн көрген Жанша
Ойылға көшер алдында өзінің жəрдемші офицері Қаржауовты оған сыр
тартуға жұмсаған. Бұл Мəмбеттің казарманы дүрліктіріп кеткен күннің
ертеңіне еді...
Сол күні Ғұбайдолла кешегі өзі сілтеген күтірге Мерхайырды
жіберген.
— Папа, кешегі Шойқараңыз күтірге түнемепті. Оның қай жаққа
кеткенін көрген де, білген де адам жоқ,— деп келді баласы ертемен.
Бұл жойқын жігіттің айналып соқпай кеткені Ғұбайдолланы үлкен
ойға қалдырды. Өмір бойы өз бетімен жүріп, ойына не келсе, соны
істеп келе жатқан бұл сахараның тентек ұлы, бұлай жүре берсе не
өзіне, не өзгеге жақсылық істемей қолға түсіп қор болар. Ақылдаса
келгенде оны игі жолға сілтемеуім азаматтың арға жатпас.
Ғалиасқардың қайда жүргенін сұрап еді, мұны қалайда сол жаңашылжандардың арасына жіберіп Арон төренің қармағынан құтқарайын.
Қаладағы жігіттер оның қай жаққа кеткенін шамалап отырған шығар
деп ойлап, учитель баласына:
— Мержан, ат жектір, қалаға барып қайтамыз,— деді:
Сөйтті де Ғұбайдолла киіне бастады. Кешікпей ат жөктіруге шыққан
Мерхайыр үйге қайта кіріп:
— Папа, қонақ келіп қалды, түсуге рұқсат сұрап тұр,— деді.
Учитель басын изеді. Кешікпей үйге капитан Қаржауов кіріп келіп,
үлкен учительге қос қолдап көрісіп төрге озып та үлгерді.
Бұл күтпеген қонақтың лауазымын да, өзін де Ғұбайдолла жақсы
.білетін. Алты жылдың орыс мектебін бітіріп, учительдік курсте
оқыған. Бірақ оқытушылық жұмысқа араласпай əкімшілікке айналып
кеткен бұл адам Жаншаның жəрдемші секретары жөне уалаят кеңсесін
басқаратын əкім-ді. Үлкен лауазымына оның қосымша даңқы: жүрген
жерін бөрліктіріп кететін қатал адам болатын. Əсіресе биылғы жылы
уалаятқа алым-салық арқылы қаржы жинау, əскер ісіне байланысты
ат-көлік дайындау ісінде төңіректегі елдерде Каржауовтың қамшысы
тимеген шаруа аз-ды. Ғұбайдолланың өз аулына тізесі тимесе де,
көршілес отырған Бұлан мен Қожажелдіге салған ойранын учитель өз
көзімен көріп, өз құлағымен естіген, Ал қазір енді жүзбе-жүз кездескен
бұл қатал əкімнің жұмбақ жүрісі түрлі ойға түсіріп, учительді
іштентындыра бастады. Еңқиынықалай қабылдау керек — алдымен ол
осыны ойлады. Сый-сияпат көрсету қажет пе, жоқ па, осыған бөгелді.
Қонақ етіп мəжілістес болған жайда ол Қаржауовпен қалай сөйлесуді
де ойға жүгіртті. Оның қылығын бетке айтып, қарсы бару лайықсыз
көрінгенімен, зұлымдық ісін көрмегенсіп, күлгірсу де учительге
өліммен тең сияқтанды. Сондықтан Ғұбайдолла бұл ойда жоқ жерден
келген қонақтың нендей талабы болса да ұттырмау жағын көздеді.
Тіпті жүйелі сөз, батыл пікірмен оның сағын сындыруға дайындалды.
Өр көкірек Қаржауов көп күттірген жоқ, столдың төр жағына
жайланыса отырып сыпайы түрде есен-сау сұрасқаннан кейін сөз
бастап кетті.
— Құрметті ақсақал, — деді ол жайбарақат пішінмен. — Бұрын
келмеген адам бұл үйге əдейі арнап ат басын тіреуі қауырт жұмыстың
салдары шығар деп ойларсыз. Аса қауырт жұмыс жоқ. Алайда Жанша
мырзаның асығыс сəлемін əкелдім. Ол кісі уалаят орталығын қазақ
елдерінің қақ ортасына көшіруді ұйғарып Ойыл қаласына жүргелі
жатыр. «Өзім барып сəлемдесуге тығыз істер бөгет болды. Алыста
болсақ та, іргелес отырсақ та құрметті қарияны қадірменде тұтамыз,
осыны айт» деп жіберді.
Ғұбайдолла оның қара сұр бетінен бұл сөздің кілтін іздегеңдей тесе
қарап еді, бірақ қонақтың жүзі солғын, көздері жансыз, ой көлеңкөсі
жүгіретін езулері де көнтерілі көрінді; жылы шырайсыз қара жусан
жүз. «Тапсырған сөзді алмай-қоспай жеткізіп отыратын, берген əмірді
иілмей орындайтын ағаш мінез адам шығарсың. Басшының Орал
фронтының түтегін бетіне шыдамай айлалап қаша қоныс аударғанын
қазақ ортасы Ойылға жайлы орын тебу деп түсінуің де мүмкін.
Қаталдық топастықтан шығады, ұр да жық тереңдіктің нышаны емес»
деп сынады учитель Қаржауовтың сөзі мен үнін, отырысы мен жүз
елібінің жансыздығын салыстырып. Сөйтті де ол қонақтың сөзіне
жауап қайырмас бұрын баласына иек қағып:
— Кеп келмейтін əкім ағаңа лайықты қонақасы дайындат, Мержан,
— деді.
Лайықты қонақасы дегені — мал басын жегізу екенін Мерхайыр
əкесінің иек қағуынан-ақ ұқты. Ал, қонақ оны түсінсе де, түсінбесе де үй
иесі мен баласының өзірлігіне үн қоспады. Қанатын қомдаған қара
құсша көтеріліңкіреп сөйлеген күйінде қала берді.
Бір минуттік шақты шəкірт бала əлде қонақтың «асығыспын,
рахмет, дегенін күтті ме, əлде əкесінің екінші жарлығына қарайлады
ма, əйтеуір сəл айналып екеуіне жезек көз тастады да, «құп болады»
дегенді бас изеумен білдіріп үйден шығып кетті.
Ілкі сөзге учительдің жауабын күтпей, Қаржауов тағы да тіл қатты.
Енді Ғұбайдолланы мүсіркегендей болды.
— Ғұбеке, сіздің орныңыз қаладағы алты жылдың орысша-қазақша
оқытатын екі класты мектеп қой. Мына ауыл школасында отырып не
бітіресіз. Мұнда жаңадан курс бітірген жастар да істей алады,— деді.
Ғұбайдолла бұған іле жауап қайырды.
— Ұстаздықтың қала мен далада айырмасы аз. Ал, елдегі мектептің
қаладағы мектептен кем көрінетіні мына өздеріңіз сияқты басқарушы
азаматтардың «ой, сол ауыл школасын қойшы» деп қарауынан туады.
Өз басым осы сияқты ерін шүйіруден құтылу жолы — ауылдағы
мектептерді жоғары дəрежелі бастауыш мектепке айналдыру деп
білемін. Алты жылдық, жə тоғыз жылдық орта мектеп жалғыз қалада
ғана емес, далада да өмір сүру үшін əрекет жасап келемін. Қалған
өмірді осыған сарп ету біздің мақсат.
— Уа, сіз ренжіп қалдыңыз ғой.
— Жоқ, мен ренжігіш адам емеспін. Ақиқаты сол, мен соны айтамын.
— Учитель тамағын кенеп алды да «басшы азаматтың» сəлеміне көшті:
— Жанша мырзаның қадірмен тұтамын дегеніне көп рақмет. Бұл
жөнінде сізді əдейі арнап жіберсе — оған қосымша алғыс...
— Əдейі арнап жіберді, — деп қалды Қаржауов...— Əдейі арнап
келдім.
— ...Сонымен бірге, сіздің Ойылға көшіп жатырмыз деген хабарыңыз
менің құлағыма өрескел естілді. Өрескелдігі: мына Жымпиты қаласы
Ресей жері емес...
Қаржауов учительдің сөзін бөліп кетті.
— Ресей жері болмаса да қазақтың қалың ортасынан мойны қашық
қала, учитель.
— Шын айтасыз ба? — деді Ғұбайдолла оған тіктеңкірей үн қатып.
Қаржауов таңданған шырай көрсетті.
— Əлбетте. Бұл қалжыңға шаптыратын əңгіме емес,— деді
жəрдемші секретарь.
— Шырағым, мен бұрын-соңды жүзбе-жүз тілдеспесем де,
сыртыңыздан сізді уалаяттың басшы жігіттерінің бірі деп есептеймін.
Теке мен Орынбордың базарынан аулақ, өнер-білім үйренетін олардың
үлгісінен қашықтап кеткен уалаят орталығы жапан түздегі жалғыз
ағаш сияқты тамыры суалып, жапырағы қуарып қалмай ма? Оқыған
азаматтар мұны есепке алмады деу қиын. Мұнда басқа бір себеп бар
шығар. Менің: «Ойылға көшіп жатырмыз деген сөз құлағыма өрескел
естілді»,— дегенім осы.
— Жоқ, басқа себеп жоқ. Бұл басшы азаматтардың ұйғаруы.
— Олай болса бұл ұйғарыс баланың ойынымен тең. Балалардың
кəдімгі үй артына тығылып тұрып: «мені тауып ал!» дейтін
жасырынбағына бара-бар.
— Бұл сөздің астарын аша кетіңіз, учитель. Мемлекет ұйғарымы
баланың жасырынбағымен бара-бар дегеніңіз менің құлағыма да
өрескел естіліп тұр.
Қаржауов көрер көзге сұрланып «етті; Ғұбайдолла ойын жинақтап,
тамағын кенеді; стол үстінде жатқан «Орал жаршысын» жанындағы
кітап тақтасына қарай ысырды, сөйтті де қонақтың сұрлана
бастағанына жауап есебінде бұл да қабағын шытты.
— Астарлап сөйлеу əдетім емес, Қаржауов мырза. Ұстаздың жолды
қуған адам бүркеп сөйлеуді білмейді, əр кез ойын ашық айтып,
тыңдаушысын жете түсіндіруге тырысады. Мұны сіз жақсы білесіз.
Егерде Жымпиты уалаятының Ойылға кəшетіні ұйғарылған іс болса,
мұны тек Крыловтың мысалындағы орманнан қашып келген
қасқырдың кебімен ғана салыстыруға болады. Бұл баланың
жасырынбағынан əлдеқайда терең теңеу. Ойлап қараңыз: Жайықтың
кең алқабындағы Шыңғырлау, Бөрлі, Теректі, Қанкөл, Қосатар,
Үйректікол, Жезбұға, Қарасу, Дуана, Үлкен аңқаты, Шолақ аңқаты,
Тайпақ, Өлеңті, Шідерті, Бұлдырты, Жымпиты, Сабандыкөл, Қаратобе,
Тамды болыстары — Түбек елі атанады. Осы Түбек елінің орта қазығы
Жымпиты. Сондықтан да мұны патша хүкіметі уездің орталығы етті.
Қазір бұл батыс уалаяты деп атаған уалаяттың жағырапиялық
орталығы. Осы жерден жүз елу шақырым қырға көшу — жаңағы
болыстардан ығысып Маңғыстау даласына арқа сүйеу деген сөз.
Дəлірек айтсақ: бұл шығанға шығып кету болады. Осы шығандауды
«қазақтың қақ ортасы болғандықтан көніп жатырмыз» деп лақап
тарату сыныққа сылтау ғана.
— Мен сіздің не айтайын деп отырғаныңызды түсінбеймін, учитель.
Бұл уалаят басшыларының істеп отырған игі ісін жерлеу ме, əлде
хұкімет көшінің соңынан күл шашып қалу ма?
Қаржауов орнынан ұшып түрегелді.
— Қаржауов мырза, сіз отырыңыз. Мен сізді ренжіту үшін, жеке
басыңызды сынап-мінеу үшін айтқан сөзім емес. Мəселе ел мен жердің
мүддесіне соғады. Солай болса ары бар азамат бұған өз пікірін қоспауы,
ойын ортаға салмауы мүмкін емес...
— Жоқ мен... — деп Қаржауов шинелін шеше бастады. — Үй ыстық
екен... — Қонақ көре көзге мінезін өзгерте қалды. Бұрынғыдан гөрі
жайланыңқырап отырған болды.
Ғұбайдолла үйге кіріп-шығып, əкесінің не жарлық берерін күтіп
жүрген баласына шайды тездетуді бұйырды. Өзі ішінен: «Мынау шаш
ал десе, бас алардың өзі екен. Бірақ бұл күйіп-піседі екен деп көзім
жеткен шындықты мен де бүкпеспін. Осында бір тықыр таянған соң
келдің.
Əйтпесе мені сыйлап, сəлем беруге келмегенің бесенеден белгілі.
Бұл мүмкін Мəмбеттің де ізіне түскен шығар...»— деп ойлады. Оңға
қайырған қою шашын уыстап жинап жығыңқырап қойды. «Ендігі сөзді
бұл неден бастар екен?» деп күтті. Сөзді шай бөгеді. Шөліркеген қонақ
стол басына келген соң шаймен ғана болды. Əңгіме көрер көзге
толастана бастады. Тек аздан кейін сырттан кірген Хамидолла ғана
қонақтың көңіл күйін көтере түскендей болды. Ол Қаржауовтан қала
жайын қалдырмай сұрады. Əлгіде ғана учительдің əділ сөзіне
шамданып, іштей тіпті тіксініп қалған уалаят чиновнигі өзімен
замандас Хамидолланың өзімсінгендей еркін сөйлескеніне жадырай
түсті.
Үлкеннің де, кішінің де тілін тапқыш Хамидолла сыр тартайын деді
ме, əлде уалаят басшысы жөнінде өз бағасын сенімді серігінің алдына
тартып қалғысы келді ме кім білсін, əйтеуір ол: бір кез Жаншаны
мақтап кетті.
— Əрі шешен, əрі қырағы юрист қой. Əр кездің өз өрені бар. Сырт
көзге ешкім Жанша мырзаны көреген емес деп кеміте алмас. Оның
бастаған ісі де кезеңнің тілегінен туған көкейдегі арман. Ал аз
уақыттың ішінде əкімдерін сақадай сайлап ел басқаруға қосқаны досы
түгіл, дұшпаны да сүйсінерлік іс. Əсіресе əскер ұйтқысын тез
ұйыстырғаны аса шеберлік,— деді.
Хамидолланың Жаншаны мақтағаны Қаржауовтың көкейіне бал
қаймақтай қонды.
— Əділ сөз, Хамидолла, дəл баға. Жаншаның даналығына досы түгіл
дұшпаны да піəк келтіре алмайды. Алайда үлкен істі ұқпайтын дөрекі
надандар көп. Кеше ғана Мəмбет деген бір есер уалаятқа пайда
келтірудің орнына белден зиян жасады. Басшының салтанатқа мінетін
арғымақтарын қуып əкетті, оның үстіне казармадағы надан жігіттерге
жел беріп кеткені қиын болды, — деді Қаржауов.
Ғұбайдолла құлағын тіге қалды да, бірақ үндемеді. «Ол тентек
қалаға қайта соққан екен ғой. Бəсе, бүгін күтірде болса тілдесер еді»
деп ойлады.
— Ол есерің Жаншаның ағайыны емес пе? Ол да Тана ғой, — деп еді
Хамидолла, Қаржауов бар жаманшылықты Мəмбеттің басына үйіп-төге
бастады.
— Бір енеден ала да, құла да туады деген сөз ып-ырас. Біздің
Тананың тең жарымы оқымысты дана келсе, бір бөлегі мына Мəмбет
сияқты жарты бас мінезді шеннен шыққан бұзық. Ежелден елді
бөрліктіріп келе жатқан бұл сотқар қолыма түсетін күн болса, туысқан
деп тұрмас ем, өзім атып тастар ем ондай ала бүлікті.
Хамидолла басын шайқады.
— Апырм-ай, а. Ат алумен тынбай жігіттерге дем бергені!
Қаржауов келіссіз əңгіме айтып салғанын жаңа түсінді де
аңдаусызда ауыздан шыққан бұл сөзді жалма-жан жұмсарта қойды.
— Дем беріп не жасаушы еді. Саналы жігіттер оған ере ме. Оныкі ат
алу ғой, баяғы үйреншікті қарақшылығы.
— Ымм. Ат алып қайда сіңірер дейсің, табылады ғой.
— Əлбетте.
Інісі мен қонағының бұл жуып-шайған əңгімесі учительге тағы да
ұнамады. Əсіресе Хамидолланың əкімнің ыңғайына көшкені. Мəмбетті
қарақшы деген сөзіне тікелей қол қойғаны оны шыдатпады.
— Мəмбет қарақшы емес. Ат алса ол аттан да зор себеппен ұрынады.
Кегі кеткен адамға жармасады. Ол ер, мен оның сырын жақсы білемін,
— деді.
— Қандай себеп болушы еді! Бəрін Кирилловқа ерегісіп істеп
жүргені жүгенсіздің.
Ғұбайдолла оған таңырқағандай қарап алды да, қыза сөйлеп кетті.
— Міне, себеп деп осыны айтады. Тізесі батқан казак-орыс
офицеріне ерегіссе — бұл жөнсіздік пе екен? Қашанғы көнеді оның
тепкісіне? Сол казак-орыстың тепкісінен құтылу үшін теңдік алдық
деп жүрген жоқсыздар ма? Бұл ар-намыстың ісі...
— Сіз сияқты оқымысты адамдардың тап осындай құтыртпа сөзіне
сүйенеді Мəмбеттер. Əңгіме түсінікті... Мəмбет осы маңға соқпай
кетпес деп басшы дұрыс топшылаған екен. Түсінікті. Түсінікті!.. — деді
Қаржауов.
— Шырағым, мені Мəмбетпен қосақтағыларың келе ме?
Бұл не сөз?
— Қосақталып тұрған өзіңіз. Біз Ғалиасқар Əлібековтың де қайда
жүргенін білеміз, учитель.
Қаржауов орнынан тұрып кетті. «Бар пəле осында екен. Мəмбетті
жұмсап отырған осы кəрі бүлікші. Сөз жоқ осы. Мұның інісі де
большевик, өзі де солардың жасырын тілекшісі...» деп кіжінді ол
ішінен.
Ғұбайдолла ойланып сөйледі.
— Шырағым Қаржауов, əр сөзге ақылды адам жауапты қарайды.
Мен Мəмбет емеспін, Мəмбет мен емес. Əркімнің өз төбесі бар
шығатын, өз орны бар отыратын. Түсінікті дейсің, Ғалиасқар
Əлібековтің де кім екенін білемін дейсің. Бұл сөздер ойланып айтуды
керек ететін сөздер. Менің кім екенімді Жанша мырзаның өзі де жақсы
біледі. Пікір таласы о бастан бар бізде. Бірақ бұл қолға қару алып
жауласуды керексітпейді...
— Жауласпаса Ғалиасқар мен Əйтиев неге құрал жинап, жасаң
құрып жатыр? Əлде Ғалиасқар сізге іні емес пе? Мұны қалай деп
дəлелдейсіз?
Ғұбайдолла сəл ойлана түсті де, дəлелді жауап тапты.
— Ағайынды адам бір пікірде, бір ойда, бір мақсатта қала береді
деген заң жоқ. Тіпті əке мен бала да кей кезде бір-біріне бейтарап қала
береді. Бұған дəлелді алыстан іздемей-ақ табуға болады. Бақытжан да
Қаратаев, Арон да Қаратаев. Екеуі де сұлтан, екеуі де оқымысты,
алайда осы екеуі екі идеяның адамы екені баршаға аян. Тіпті Арон төре
Бақытжан төрені өз қолымен атаманның қолына ұстап берді деседі.
Осыған қарағанда Ғалиасқардың өз пікірі, өз мақсаты, өз идеясы болуы
мүмкін-ақ нəрсе. Ал оның жолын қуу, қумау менің өз билігімде. Мүмкін,
мен оны жақтармын да, жақтамаспын да. Мұны бірақ мен ешкімнің
төрелігіне салмаймын, өз ожданымның төрелігіне ғана сала аламын.
Бұл менің жеке басымның ғана ісі. Сондықтан саналы, оқымысты,
ойшыл адамға «інің анадай еді» деп табалау орынсыз.
— Қойыңыз, сіз де, сіз де қойыңыз. Рақмет, мырза, отырыңыз. Шай
суып қалды,— деді Хамидолла араға түсе сөйлеп.
Бірақ Қаржауов енді қайтып отырмады. Үй ішінде көз тоқтатар
текшелеген кітаптар мен іргеге жағалай жинастырған газетжурналдар будасы да мол-ды. Тіпті учительдің əр кезде түскен
суреттері мен кереге басына тізген көне қаружарақ нұсқалары да бар
екен. Келгеніне риза болмай, қалай кетудің мəнін де таппай тұйыққа
кептелген ашулы қонақ сəл уақыт сол кітаптар мен газеттерге көз
жүгіртті, аяқталып қалған шайды жинастырғанша уақыт оздыру
ниетімен суреттерді тамашалағандай болды. Бұл жайды сезген
Ғұбайдолла «қолқалап қайтесің мына сияқты кеудесіне нан піскен
жанды» дегендей інісіне қарап еді. Хамидолла арбайтын жыланша,
толғана оқталып, қонаққа тағы да лебіз тастауға мойнын бұрып алған
екен. Учитель қабағын түйді. «Батырып айтудың орнына асты-үстіне
түспекші. Көрдің бе, сабыр ет, отыр» деуін...
Ұстаздың əдетімен тура сөйлеп, ашық ақыл айтуға үйренген
Ғұбайдолла ел басқарып қалған інісінің осы мінезін жаратпайды-ақ.
Бұл белгілі түлкі бұлаңдық. «Жел соққанда ықтасын керек» деп
дəлелдейді інісі мəймөңкелеп сөйлеуді жақтап.— Сөзбен белдескен
адамның қату қабағына қарсы түксигеннен гөрі, маңдайыңның қос
қыртыссыз, жүзіңнің жұмсақ шырайлы болғаны əлдеқайда тиімді.
Өйткені суықтың бетін қайтаратын жылы леп қой. Тап сол сияқты
берместің бетін бері бұру үшін: «мырза, сіздің жомарттығыңызды жұрт
сынар шағы осы бір мезет емес пе десеңіз, бұл да жарылған ерінге
қаймақ жаққанмен бірдей» дейтін Хамидолла қазір де сол əніне басты.
— Рақмет, мырза, — деді ол Қаржауовқа жұмсақ лебізбен.— Ауыр
ғой хүкімет басшысы болу. Əсіресе қазіргі уақытта аса қиын. Əлгі
айтқан Мəмбеттерді тəртіпке салу өзіңнен басқаның қолынан да
келмес еді. Іске жетік, сіз сияқты жігерлі жігіттер молайса елдің еңсесі
көтеріліп кетер еді.
Ғұбайдолла қабағын түйіп қана қоймады. Інісін тойтарып тастауға
бет алды жəне Қаржауов сияқты адамдықты белінен басып жүрген
əкімдердің қылығын бетіне басуды жөн көрді.
— Хамидолла, сен қоя тұр. Мəймөңкелеп сөйлеуді о бастан жек
көретінімді өзің білесің... Ал, Қаржауов мырза...
Ғұбайдолла бөгеліп қалды да Қаржауов оған тез мойнын бұрып
алды. «Абыройын айрандай төгіп, айдап кетсем бе екен өзін» деп
ойлады түксиіп.
— ...Маған көп нəрсе жұмбақ. Əсіресе Жанша сияқты оқымысты,
тарих сырына жетік азаматтардың ісі жұмбақ. Жұмбақ демей не дерсің.
Өзіндей жандарды —ой таласы, пікір таласы тең түсетін жандарды
қудалауы адамшылық арға жатпайтын қылың. Атаман Мартынов
монархияшыл адам. Сондықтан оның бостандық көксегендерді, атуы,
асуы табиғи. Ал, өзімен бірге ұлт теңдігін көксеген, қазаққа азаттық
əперемін деген Бақытжан Қаратаев пен Меңдігерей Епмағамбетовты
қудалауының мəнісі не? Қалың қазақты жақтайды, жетім мен жесірді
қолдайды деп қуғындай ма?
— Олардың көздегені қазақтың мүддесі емес,
шекпендерге сатылғандар, — деді Қаржауов шатынап.
олар
қара
— Олай емес, Қаржауов мырза. Азаттық, теңдік сөзді бетіне қалқан
қылып ұстап, ескі əнге басу. Ескі əннің қайда соқтырары бимағлұм, ал
тіке мақсаты — ана келе жатқан орыс революциясын жек көргендік,
жек көрмесе оны түсінбегендік. Ағын судың алдына қазық қағып бөгет
қоюға болмайды — орыс революциясы сол ағын судан да күшті. Ол
жердің бетіндегі жарамсыз нəрсені жуып, тазартып келе жатқан
тасқын. Мұндай тасқындар ағылшын елінде де, француз жерінде де
болды. Оған бөгет жоқ. Мұны қара шекпендер революциясы деп, оны
жақтағандарды қара шекпендерге сатылғандар деп кіналау азаматтық
емес. Түп тірегіне көз салсақ: егінші қара шекпен мал баққан қазаққа
қас болып көрген жоқ, қайта достыққа бейім. Ал, Жаншаның қол
ұстасып отырған атамандары ежелгі жау...
— Мен кетемін, — деді Қаржауов Хамидоллаға.— Мына кісімен
басқаша сөйлесемін...
— Жоқ, жоқ... мал сойылып жатыр, — деді Хамидолла.— Ас жеп
кетесіз.
— Жоқ, отырмаймын, бұл табақтас болатын кісі емес.
2
Бұрқыраған əкімді аттандырып келіп: — Ғұба-аға, хакімің соқыр
болса бір көзіңді қысып жүр деген ата сөзі зая айтылмаса керек...— деп
бастай беріп еді, Хамидолла сөзін ағасы тоқтатып тастады.
— Не айтарың маған мəлім, қоя тұр, шырағым,— деді Ғұбайдолла
қолымен иығынан басқандай тоқтатып.— Хакім деп хакімнің
зұлымдығын көрмей астына төрт қабат көрпе тастап төр көрсете
берсең «дүниеде менен əділ, менен ақылды, менен алғыр жан жоқ» деп
ұғады əлгі бассызың. Ал, сен оның ыңғайына неге көшпедің, осқырған
неменің неге маңдайынан сипамадық дейсің. Мұндай сөзді екінші
қайтып менің құлағым естімейтін болсын!
— Жылы-жылы сөйлесең жылан да інінен шығады деп, ол хатер
жасауы да мүмкін, осы күні шағушы мол.
— Шағатын жыланнан қашып құтылғаннан көрі, оның тілін суырып
алу əлдеқайда артық, екінші қайтып оның саған да, өзгеге де зəрі
болмайды.
Ағайынды екеуінің əңгімесі осымен бітті де, Ғұбайдолла қонақ
келген соң тоқтатқан атын қайта жектіріп баласына делбе ұстатып
қалаға жүріп кетті. «Жыланның тілін суырып алу əлдеқайда артық...»
деген сөз учительдің аузына қайта оралды, бірақ оны қалай суыру
керек, деді ол өзіне өзі. Осы пəле, Хамидолла айтқандай, қатер жасауы
да мүмкін. Өкімет дегенің ақылдының, дананың қолында ғана дұрыс
өкімет. Ал жаңағы сияқтыларға ұстатқан өкімет тізгіні теріс жаққа да
бұрылуы мүмкін. Уалаят басшысына ол, Ғұбайдолла қойдан қоңыр
екен демес-ақ, əңгімені асырып айтуы да сөзсіз. Тіпті қаралап салуы да
ғажап емес... Алайда менің ой-пікірімді əкімдігімен бөгеп, абақтысымен
тұншықтыра ала ма?!
Үйден шығып қала жолына түскен соң Ғұбайдолла тарантастың
көрпе-жастың салған жұмсақ отырғышына жайланыса нықталып
отырды да, баласына:
— Мержан, ақырын, шаңдатпай айда,— деп қойды.
Ғұбайдолла əлденеге елегізе берді. Ол ойымен тағы да əлгі
Қаржауовтың мінезі мен құлқына оралды. «Мені жазғырғандай оның
қолында қандай дерек бар? Ымм, қиянат істейтін жанға деректің
қажеті қанша? — деген екінші бір қайшы пікір қарсы тұра қалды. —
Қиянатқа үйренген жан деректі, дəлелді, аталы сөзді қайтсын! Қиянат!
Қиянат дегеніміз əділсіздік пе? Ал, əділдік қайсы, əділсіздік қайсы:
ежелден езіп келген, сонау малшы болып жүрген кезде ит қорлық
көрсеткен Кирилловке бүгін бағынбай жұлқынып шыққан Мəмбеттің
қылығы əділ қылық па? Əлде «менің дегеніме сен неге көнбейсің? Мен
сенің өмір бойы қожаң» деген офицердің өктемдігі əділдік пе? Мұны
саралап жатқан кім бар? Офицер өзінше түсінеді əділдікті. Ол да мына
Қаржауовтың сыңары. Бəрінікі де бұрмалау, бəрінікі де алдау...
Учитель неге екені белгісіз басындағы қалпағын алып, оны
қайтадан киіп, қалпақ жиегінен шығып тұрған шашын жинақтады.
Бірақ мұны неге істегенін өзі де байқамады — əлде не бір ой тұйығына
тіреліп, сонан шығу жолын іздеп қарманғандай болды. Оның қолы
тіпті, жолда үстіне шаң тигізбеу үшін сүртек бешпеттің сыртынан
киген ұзын түйе жүн шекпеннің омырауын да қапсыра түсті.
— Алдау!— деді ол күбірлеп.— Алдау деген билеу əдісі емес пе?!
Сонда не болды? Билеуің — алдау, алдауың — қиянат, қиянатың —
зорлық. Міне, осы ғой жүз жылдан бергі дала салты. Дала салты емес,
далаға енген зұлымдық.
Былтыр мына уалаяттың басқару аппаратына, армиясына керекті
қаражат жинау тəртібі сөз болды. Сонда учительдер тобы болып
салғырт əлді адамдарға салынсын, жетім мен жесір алым-салық
тартпасын, яки қаражат ауыртпалығын бай байша, кедей кедейше
көтерсін деген əділдікті қолдадық. Сонда басшы азаматтарымыз не
деді! Хүкімет ортақ, теңдік қазақтың бəріне бірдей, ендеше уалаятқа
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 54
  • Parts
  • Ақ Жайық - 01
    Total number of words is 3992
    Total number of unique words is 2207
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 02
    Total number of words is 3983
    Total number of unique words is 2294
    33.6 of words are in the 2000 most common words
    49.0 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 03
    Total number of words is 4133
    Total number of unique words is 2298
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 04
    Total number of words is 3959
    Total number of unique words is 2183
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    52.1 of words are in the 5000 most common words
    59.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 05
    Total number of words is 4053
    Total number of unique words is 2211
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    51.9 of words are in the 5000 most common words
    60.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 06
    Total number of words is 4016
    Total number of unique words is 2238
    33.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    56.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 07
    Total number of words is 3920
    Total number of unique words is 2349
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 08
    Total number of words is 3840
    Total number of unique words is 2190
    32.9 of words are in the 2000 most common words
    47.1 of words are in the 5000 most common words
    54.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 09
    Total number of words is 4039
    Total number of unique words is 2311
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 10
    Total number of words is 4002
    Total number of unique words is 2247
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 11
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2333
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    47.7 of words are in the 5000 most common words
    55.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 12
    Total number of words is 4151
    Total number of unique words is 2253
    36.9 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 13
    Total number of words is 4055
    Total number of unique words is 2281
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 14
    Total number of words is 4050
    Total number of unique words is 2318
    34.0 of words are in the 2000 most common words
    48.1 of words are in the 5000 most common words
    55.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 15
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2218
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 16
    Total number of words is 4072
    Total number of unique words is 2321
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 17
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2314
    36.6 of words are in the 2000 most common words
    50.2 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 18
    Total number of words is 3963
    Total number of unique words is 2273
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.7 of words are in the 5000 most common words
    56.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 19
    Total number of words is 3994
    Total number of unique words is 2136
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    48.6 of words are in the 5000 most common words
    56.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 20
    Total number of words is 4045
    Total number of unique words is 2280
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.9 of words are in the 5000 most common words
    57.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 21
    Total number of words is 4147
    Total number of unique words is 2157
    37.7 of words are in the 2000 most common words
    53.9 of words are in the 5000 most common words
    61.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 22
    Total number of words is 4109
    Total number of unique words is 2151
    34.8 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 23
    Total number of words is 4033
    Total number of unique words is 2343
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.4 of words are in the 5000 most common words
    55.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 24
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2211
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    59.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 25
    Total number of words is 4150
    Total number of unique words is 2151
    37.9 of words are in the 2000 most common words
    52.7 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 26
    Total number of words is 4090
    Total number of unique words is 2112
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 27
    Total number of words is 4102
    Total number of unique words is 2159
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    51.0 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 28
    Total number of words is 4085
    Total number of unique words is 2281
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.5 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 29
    Total number of words is 4099
    Total number of unique words is 2231
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    59.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 30
    Total number of words is 4159
    Total number of unique words is 2214
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    52.2 of words are in the 5000 most common words
    59.6 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 31
    Total number of words is 4168
    Total number of unique words is 2203
    36.5 of words are in the 2000 most common words
    50.8 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 32
    Total number of words is 4211
    Total number of unique words is 2234
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    58.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 33
    Total number of words is 4154
    Total number of unique words is 2350
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    50.3 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 34
    Total number of words is 4209
    Total number of unique words is 2266
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 35
    Total number of words is 4185
    Total number of unique words is 2217
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 36
    Total number of words is 4208
    Total number of unique words is 2298
    35.4 of words are in the 2000 most common words
    48.9 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 37
    Total number of words is 4117
    Total number of unique words is 2249
    36.2 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 38
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2255
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 39
    Total number of words is 4073
    Total number of unique words is 2276
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 40
    Total number of words is 4174
    Total number of unique words is 2288
    35.8 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 41
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2251
    37.6 of words are in the 2000 most common words
    52.8 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 42
    Total number of words is 4143
    Total number of unique words is 2093
    38.5 of words are in the 2000 most common words
    54.6 of words are in the 5000 most common words
    62.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 43
    Total number of words is 4228
    Total number of unique words is 2347
    35.3 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 44
    Total number of words is 4204
    Total number of unique words is 2224
    36.7 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 45
    Total number of words is 4142
    Total number of unique words is 2172
    34.6 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    58.0 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 46
    Total number of words is 3990
    Total number of unique words is 2389
    30.6 of words are in the 2000 most common words
    45.4 of words are in the 5000 most common words
    52.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 47
    Total number of words is 3961
    Total number of unique words is 2299
    33.4 of words are in the 2000 most common words
    48.0 of words are in the 5000 most common words
    56.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 48
    Total number of words is 4213
    Total number of unique words is 2193
    35.2 of words are in the 2000 most common words
    49.8 of words are in the 5000 most common words
    57.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 49
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2143
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.0 of words are in the 5000 most common words
    59.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 50
    Total number of words is 4097
    Total number of unique words is 2206
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.9 of words are in the 5000 most common words
    58.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 51
    Total number of words is 4149
    Total number of unique words is 2307
    34.9 of words are in the 2000 most common words
    49.5 of words are in the 5000 most common words
    57.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 52
    Total number of words is 4131
    Total number of unique words is 2136
    36.1 of words are in the 2000 most common words
    49.6 of words are in the 5000 most common words
    56.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 53
    Total number of words is 4038
    Total number of unique words is 2193
    34.7 of words are in the 2000 most common words
    49.3 of words are in the 5000 most common words
    57.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 54
    Total number of words is 4077
    Total number of unique words is 2434
    32.3 of words are in the 2000 most common words
    46.5 of words are in the 5000 most common words
    54.9 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 55
    Total number of words is 4046
    Total number of unique words is 2310
    32.8 of words are in the 2000 most common words
    45.9 of words are in the 5000 most common words
    53.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 56
    Total number of words is 4008
    Total number of unique words is 2225
    35.0 of words are in the 2000 most common words
    50.7 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 57
    Total number of words is 4065
    Total number of unique words is 2140
    36.0 of words are in the 2000 most common words
    50.4 of words are in the 5000 most common words
    58.1 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 58
    Total number of words is 3931
    Total number of unique words is 2154
    33.2 of words are in the 2000 most common words
    48.7 of words are in the 5000 most common words
    56.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 59
    Total number of words is 4080
    Total number of unique words is 2338
    33.3 of words are in the 2000 most common words
    47.2 of words are in the 5000 most common words
    54.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 60
    Total number of words is 4020
    Total number of unique words is 2219
    35.1 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 61
    Total number of words is 4100
    Total number of unique words is 2081
    38.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    59.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 62
    Total number of words is 4059
    Total number of unique words is 2065
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    53.4 of words are in the 5000 most common words
    60.5 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 63
    Total number of words is 4191
    Total number of unique words is 2306
    37.1 of words are in the 2000 most common words
    51.7 of words are in the 5000 most common words
    59.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 64
    Total number of words is 4179
    Total number of unique words is 2357
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    51.4 of words are in the 5000 most common words
    58.8 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 65
    Total number of words is 4153
    Total number of unique words is 2151
    37.0 of words are in the 2000 most common words
    52.3 of words are in the 5000 most common words
    60.4 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 66
    Total number of words is 4192
    Total number of unique words is 2090
    35.5 of words are in the 2000 most common words
    50.0 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 67
    Total number of words is 4106
    Total number of unique words is 2179
    37.5 of words are in the 2000 most common words
    52.9 of words are in the 5000 most common words
    61.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 68
    Total number of words is 4126
    Total number of unique words is 2278
    36.3 of words are in the 2000 most common words
    50.6 of words are in the 5000 most common words
    58.2 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 69
    Total number of words is 4094
    Total number of unique words is 2274
    35.7 of words are in the 2000 most common words
    50.1 of words are in the 5000 most common words
    57.7 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
  • Ақ Жайық - 70
    Total number of words is 2664
    Total number of unique words is 1521
    39.4 of words are in the 2000 most common words
    53.5 of words are in the 5000 most common words
    61.3 of words are in the 8000 most common words
    Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.