Latin Common TurkicEach bar represents the percentage of words per 1000 most common words.
Ақ Жайық - 42
Total number of words is 4143
Total number of unique words is 2093
38.5 of words are in the 2000 most common words
54.6 of words are in the 5000 most common words
62.7 of words are in the 8000 most common words
көзімен жүгірте оқып шыққан. «Кішкене Дусенькам! Əкелген
тамағыңды алдым. Ертең темекі əкеліп берсең жақсы болар еді. Қатты
сүйетін папаң» деген.
Қатты сүйетін əкенің «кішкене Дусенькам» деген сөзінен артық
жүрекке жылы, жанға ыстық сөз бар ма? Ең қымбатты, ең жақсы,
есейгенше иығына асылдыратын мейірімді əке! Дауыл алдында ұяда
жалғыз қалып үрпиген балапанша елеуреген қызға «кішкене
Дусенькам» деп басқа кім айтар! Алыстағы айдаудан жыл құсындай
күткен əке! Маңдайын сипар ананың жоқтығын білгізбейтін əке!
Өмірдің кілең дауылды сұрапылына қарсы барған əке! Бүтін гимназия,
бүтін қала сыйлайтын білімді əке! Халық сөзін тыңдайтын шешен əке!
Бүгін тағы жеті қабат тас қамаудың түкпірінде отырсың! «Ертең темекі
əкелсең жақсы болар еді» дейді. Темекі тартпайтын кісі — темекі
сұрағаны несі? Əлде ана əміршілер тағы да алысқа, көз көрмес жерге
жөнелтпекші ме?!
Жүгіре басып келе жатқан қыздың ойы да өзінің жүрісіндей ұшқыр
еді. Оның ойына іштей ойран ететін, жүректі тілгілейтін, көзден ащы
жас ытқытатын талай қасіретті ойлар тізілді. Бірақ қыз жыламады.
Оның жылауға мұршасы келмеді — үйіне жетіп қағаздағы жазудың
астарын ақтарғанша асықты.
Бұл революционер Дмитриевтің қызы —«кішкене Дусенька» еді.
Дуся оңаша қораның ішкі есігінен кіре бергенде екінші қақпадан
шыққан Зубков ақырындап қана тамағын кенеп қалды. Қыз оны
дауысынан танып, бұрылып қарамастан ішке қарай ене берді. Əкесі
сияқты болып кеткен бұл адамның үйге ілесе кіргеніне қыз таңданған
жоқ, оны ойға қалдырған Зубковтың қасындағы Хакім болды. Қыз
Хакімнің бетіне қадала қарады.
...Кəдімгі Мүкарама Құрбанованың жігіті. Кеш болса жұбын
жазбайтын қос қоңыр, бағана Мүкарамасын да көрдім. Бірақ түрмеге
асығып бара жатып сөйлесе алмадым. Екеуі бірге келген ғой. Үйленді
ме екен...— деп ойлады Дуся.
Қызды Хакім де таныды. Бірақ ол бас иіп амандасты да, не дерін
білмей, үнсіз тұрып қалды.
Дмитриевтің кім екенін бұрын білмесе де, Хакім март айынан бастап
оның жайына сыртынан қанғанды. Атақты адамды бір көруге оның
құмарлығы күн санап арта түсіп, бұл күнде ол қол жетпейтін алыстағы
көп арманның бірі сияқты болып кетіп еді. Кей кезде Хакім қиялымен
бүтін дүниені уысына жиып, шарықтаған ойын бөгетсіз орындап
тастайтын. Ол қаптаған қалың əскермен бірге Орал қаласын қоршап
алып, атаман Мартыновтың жеңіліп, қол көтерген штабын өзі
қарусыздандыратын. Ол анау жексұрын «Қырық тұрбаның» қақпасын
ашқызып жіберіп, Дмитриев пен Қаратаевты өз қолымен босататын.
Бұл қиял еді, оның шарықтаған ойы еді. Ал, мына қарсы алдында
тұрған Дмитриевтің қызын бүгін көремін, оның үйіне кіріп, басшы
большевиктің хабарын өз қызының аузынан естимін деп ойлаған жоқ
еді; бұл қиялға да соқпаған нəрсе еді.
Хакімнің тосырқап қалғанын сезіп, Дуся алдыңғы бөлмедегі
орындықты көрсетіп:
— Отырыңыз!— деді.
Хакім оған тағы да басын изеді. Ілкі минутта Дуся, бұл басқалардан
өзгеше өте сауықшыл, жастық қызығына шомып жүретін оқушының
астыртын қызметке араласып жүргеніне шек келтіргендей болып еді,
бірақ соңынан сенімді Зубковтың ертіп келгені есіне түсіп, күдігі
сейіле бастады.
Бұл кезде Зубков сенекте тұрған шамды алып келіп жақты да, қара
жиектеніп жанған тілдей сарғыш отқа қыз берген жазулы қағазды
таптай бастады. Хакім оның не істейтінін түсінген жоқ еді — оған
бүгінгі жүрісінің, көргендерінің бəрі жұмбақ сияқты еді. Ал, мына көп
үндемейтін Земство қызметкерінің істеп отырғаны жұмбақтың
жұмбағы сияқтанды. Ол шамның отына қызған қағазға көзін басқа
жаққа аудармастан қарады. «Мұны жағып жібермекші ме» деп ойлады.
Бірақ Зубков қағазды қыздырған сайын, қағаздың түсі қызғылт
тартқан сайын жұмбақ шешіле бастады... көп заман күн көзінде жатқан
қағаздай өңі өзгеріп қызыл шабдарланған сызықты дəптер бетінде
қоңыр бедер жазу пайда болды. Жазу сөзден басталып, сөйлемге толды
да, қағаз беті қызған сайын молайып, жол соңынан жол тізілді. Зубков
қағазды оттан сынық сүйемдей жоғары ұстап тұрып, бір қалыпта,
асықпай қыздырды, отқа ұстаған бетін қайта-қайта қарап алып, тегіс
шығаруға тырысты. Кешікпей ол бейне бір су болған ақшаны отқа
ұстап мұқияттап кептіргендей, қағазын əбден шамға таптап болып,
басын жоғары көтеріп, бойын жазды; үй іші жарық болса да, ол терезе
алдына барып, əрбір жолдың əріптерін санағандай үңіліп, қағаздың
астарлы жазуын көзінің алдынан өткізе бастады. Оның қағазды бетіне
тақап оқығанын көріп Хакім ішінен «көзі бұзылған екен» деп ойлады.
Бірақ Хакімді қатты қобалжытқан Зубковтың қағазды көзіне тақап
оқығаны емес, оның жер қозғалса да қозғалмастай мінезі мен жұрттан
өзгеше ісі болды. Зубковты Земство кеңсесінде бірінші рет көргенде
Хакім оны «мынау бір дөрекі чиновник қой. Мен қателесіп келген
жоқпын ба» деп ойлаған еді. Бірақ қара жіппен құлағына асып қойған
үлкен шеңберлі пенснесі, шоқпардай мұрны, сақал, мұртын қырған ат
жақты беті, екінші бөлменің нақ төрінде отырған орны — тап
Меңдікерейдің түсіндіргеніндей болғансын ғана оған қағазын ұсынған.
Қағазды оқығаннан кейін де ол Хакімнің бетіне қараған жоқ-ты. Жуан
дауыспен:
— Қашан бітеді сендердің дауларың? Құдайдың жері жетпегендей,
өзен бойының тілдей жағасын даулайсыңдар. Сыртқа шығып күте тұр,
—деп төмен қарап, қағазға үңілген күйі отырып қалған.
Бұл өткен жолы — Ақметшеге жолыға келгендегі болған уақиға еді.
Ал бүгін сол сөзін қайталап:
— Сендердің даудан өзге білетіндірің бар ма өзі. Алдыңғы бөлмеде
күте тұр,— деді.
Жарты сағат өткеннен кейін ол көшеге шығып бара жатып Хакімге
көзінің астымен қарап өтіп, ілгері жүре берді. Хакім оның соңынан
өкшелемей кейінірек қалды. Екінші көшені айнала бергенде жүгіре
басып қуып жеткен болатын. Бұл жолы ол таныс Хакімнің бетіне тура
қарап, түрі-түсін белгілеп жатпады. Тек оған ақырындап қана:
— Алыстан жүріп отыр, менен көз жазба. Мен кірген үйге кірерсің,—
деген.
Сол кірген үй осы Дусяның пəтеріне көрші қора болатын. Сонан
кейінгі көргені атақты Дмитриевтің қызы мен Зубковтың мына
сиқырлы хаты! Хакім мұны шынында да сиқырлы нəрседей көрді.
Зубковты əлде не бір ертекте кездесетін ісі жұмбақ, өзі үнсіз, дүниенің
барлық жан білмейтін тетігі жалғыз ғана соның қолында тұрған
өзгеше сияқты көрді. Хатты Зубковпен бірге үңіліп Дуся да оқып
шықты. Екеуі бірер минут уақыт үндемей терезеге қарап тұрды да,
Зубков жалма-жан бұрыштағы кішкене үстелге отырып, хатты көшіре
бастады. Дуся əлі де біраз уақыт терезенің алдында үнсіз тұрды да,
Хакімге бұрылды. Бірақ қыз бірден тіл қата қоймай, мұңайған пішінмен
бетіне қарай берді:
— Қалай екен?— деп сұрады Хакім ақырын ғана.
Біреу естіп қала ма деген адамша ол өте жай сөйлеп жəне қыздың
мұңайған пішініне қатты қобалжып, оның үні аса аянышты шықты.
— Папамды айтасыз ба?— деді, кімді сұрағанын қыз оның үнінен
ұғып.
Хакім басын изеді.
— Тар қапаста отырған адам қалай болушы еді...— деді қыз төмен
қарап.
Хакімнің құлағына қыздың үнінен кінə қойғандай бір дыбыс
шалынды. Ол сасып қалды, аузына:
— Мен де болғанмын. Тар қапас деген рақымсыздық пен
əділетсіздіктің ұясы,— деген сөз түсті.
Бұл шындық сөз еді. Бірақ Хакім қосақ арасында бос жүріп,
əлдеқалай түрмеге түскенін дəріптеп «мен де болғанмын» деген
орынсыз мақтанышына ұялып қалды. Оның ұялғанда құлағына дейін
қызарып кететін əдеті еді,— қазір құлағы түгіл бүтін мойнына дейін
қара күрең тартып кетті. Қыз басын көтеріп алып тағы да оның бетіне
қарай қалды.
— Сіз де Совдеп жағына шығып, езілген халық үшін қызмет істеп
жүрсіз бе?—деп сұрады қыз, сəл бөгеліңкіреп.
«Сенбей ме?» деген оймен Хакім де қыздың бетіне қарай қалды,
бірақ ол Дусянің жүзінде сұрақтан өзге, риза болып қуанғандай шырай
барын көрді.
— Бұрын жастықпен бейғам жүріп өмірді түсінбеппіз. Көктемнен
бері кім дос, кім қасын айыра бастадық,— деді Хакім, қыздан кешірім
сұрағандай көзінің астымен қарап.
Дуся тағы да ойлана түсті. Оның қату қабағы көре көзге ашыла
бастады.
— Мүкарама Құрбановамен бірге келдіңіз бе Оралға? — деп сұрады
Дуся.
— Жоқ, жоқ, Евдокия Петровна,— деді Хакім, «Дуся» деуден көрі
дəріптеп сөйлеуді жөн көріп — Мүкарама алыста — Жымпиты
қаласында. Мен басқа жерден келдім. Сол өзіңіз айтқан Совдептің
тапсырмасымен. Мүкараманы көктемнен бері көргенім жоқ.
— Мен екеуіңіз де бір жерде, бір жолда жүр ғой, Оралға да бірге
келген шығар деп ойлап қалып едім. Құрбанованы бүгін таңертең
көрдім. Папама тамақ апара жатып, асығып ұзақ сөйлесе алмадым.
Осындағы больницада істегім келеді, кеше келдім деді,— Дуся қағаз
жазып отырған Зубковқа қарап қойды да, ақырын ғана:—Сіздер
бақыттысыздар. Мүкарама екеуіңізді айтамын. Екеуіңіз билегенде
бүтін жастар көзін алмайтын сіздерден. Сіздер бізден көп
бақыттысыздар,— деді.
Дусяның үнінде де, жүзінде де тағы да ауыр мұң пайда болды.
Хакімнің көзіне қыз жаны қатты қиналып қабағын шытқан сияқтанды.
Бірақ ол қыздың қам көңілін көтерерліктей бірден лайықты сөз таба
алмай қалды. Ойланып жауап беруге уақыт тар болды.
— Міне, қағаз. Петр Петровичқа бересің. Жаңағы келген ізбен
Шағанға қарай шығып кет. Сау бол,— деді Зубков Хакімге төрт
бүктелген қағазды ұсынып.
— Жақсы. Сау тұрыңыз,— деді Хакім екеуіне басын кезек иіп.
Зубковтың сөзінен кейін Хакімге бөгелуге мүмкіндік болмады. Ол
артына қарамастан үйден тез шығып кетті.
3
Дусянің үйінен Хакім қатты қобалжып шықты. Оның жан-жүйесін
толқытып жіберген қыздың түрі мен сөзі болды.
Саусақтары мен білегінің нəзіктігіне, денесінің өте талдырмаш əлі
толысып жетпегеніне қарағанда Дуся бала қыз дерлік. Бірақ
қабағының қатулығы, бетінің ашаңдығы, езуіндегі мезгілсіз пайда
болған кішкене сызық жүзіне суық рең беріп тұр да, үлкендерше
байсалды сөйлеуі, өмір азабын көп көріп, үздіксіз қайғы шегіп келе
жатқан адамның бейнесін елестетеді. «Сіздер бақыттысыздар.
Мүкарама екеуіңізді айтамын» деген сөзден Хакімнің құлағына: «Жас
шағымда мен мынадай əрі жалғыз, əрі бақытсыз халде қалдым; сендер
сияқты өмір қызығынан үлесімді ала алмай, қайғының қазанында ғана
күйіп-піскен жанмын» деген шағым үні естілгендей болды. Ол қызды
қатты аяп кетті. «Əкесінің жау қолында отырғаны жеңіл қайғы емес
қой. Бұл рақымсыздар кімді кіріптар етпеді? Кімді айдап əкеліп
түрмеге тығып, кімді азаптамады! Талай əйел ерсіз, талай бала əкесіз
қалып жатыр. Бұлар əлі талайдың басын жұтар. Əлі де талайды зар
еңіретер!» деп тістенді ол ішінен үлкен көшеге қарай келе жатып.
Оның келе жатқаны Құрбановтардың үйі еді. Бірақ Дусянің
«Мүкараманы көрдім» деген сөзі Хакімге қатты əсер етпеді. Ол көптен
көрмеген шын сүйген адамының бейнесін күнде-күнде көз алдына
келтіріп бір көруге зар болып жүрсе де, сол минутта асықпады; арт
жағына қарай-қарай келе жатты. Оның көзіне Дусянің мұңды пішіні
мен жүріс-тұрысы елестей берді. Ол белгілі қақпаның өткен жұмада
келіп кіріп кеткен кішкене есігін тықылдатқанда да бұрынғыдай
жүрегі лүпілдемеді, аяғын тырпылдата басып жақындаған кемпірге де,
оның таңырқап қараған пішініне де онша назар аудармады. Ақырын
жылжып ішке қарай кіре берді.
— Мүкарама жоқ, больниске кетті,— деді кемпір басын иіп
амандасқан Хакімге сəлемдесудің орнына.
Бірақ кемпір оған таңырқап қарағанмен «кет əрі» деген қабақ
көрсете қоймады, тек қана өзінің ескі əдетінше:
— Бик келгіш малай. Хазір енді келмесе де ярар еді,— деп
күңкілдеді.
Хакім оның күңкіліне құлақ қойған жоқ.
— Шеше, бір сағатқа ғана келдім. Мүкараманы көру үшін жəне сізге
сəлем беру үшін кірдім. Уақытым аз — тезінен кері ауылға қайтамын,
— деп ішке кіріп, анау күнгі өзінің хат жазған үстелінің жанына отыра
кетті.
Ол бөлмеге кірместен, сенекпен жүріп аулаға қарай кеткен
кемпірдің дыбысын тыңдап отырып, үйдің ішін көзімен бір сүзіп өтті
де, қалтасынан Зубковтың берген қағазын суырып алды. Бүгінгі
көрген көп жұмбағының бірі түрмеден шыққан қағаздың ақ жеріне
жазылған көзге түспейтін жазу еді. Мына қағазды ашып жатып ол бұл
«сиқырды» тағы ойлады. Бірақ оның соданың суымен жазылғанын
Хакім тап сол күні білген жоқ, оны кейінірек түсініп еді. Қағазда
мыналар жазылған екен: «Айыптау қорытындысын кеше жариялады.
Ертең сот болады. Сот емес — жазалау ғой. Жұмысшы табының бас
көтергендерін жою үшін шығарған июнь заңын қолданады. Жаудан
жақсылық күтпеу — күресудің басты шарты. Бірақ коммунист
жолдастардан тілейтінім: бізді халас ету мақсатын халық
бостандығынан тыс қоймаңдар. Мыңдаған, миллиондаған аш-жалаңаш
жандарды құлдықтан құтқару ісін шапшаңдатқан сайын түрмеде
отырған біздің таңымыз да тезірек саз береді. Таң жуық. Кішкене
отрядтен үлкен отряд туып, бір қол мың қол болып молайса, Жайық
бойын тегісімен бір жола жау қолынан босатып аламыз. Қала мен
даланы тез тоғыстырып қапысыз, дəл қимылдау керек. «Октябрь
төңкерісін жиырма төрті күні жасау — асығыстық, ал жиырма алтысы
кештік етеді, дəл қимылдар күн — жиырма бесінші октябрь»,— деді
ғой Ленин. Сондай-ақ, дəл күнді Самардағы штаб айтады. Əзір
болыңдар. Жеңістің жақындығына мен сенемін,— Дмитриев».
Зубковтың бұрышта отырып көшірген бұл Дмитриев сөздерін Хакім
басынан түсіп қайтадан тағы оқып шықты да, аяғындағы арасына бір
жол тастап жазған қосымша хатқа үңілді.
Біздің біліп отырғанымыз:
1. Қалада қазір үш полктың жалауы ілулі.
2. «Қырық тұрбаның» төрт бұрышында төрт пулемет, екі
босағасында екеу. Қарауылдау міндетін Бударин жүздігі атқарып тұр.
3. Овчинниковтың қойлары Войско қазанынан аспайды. Қала етсіз.
Қыр халқы ақшаның құнына сенбей, базарға мал əкелмей жатыр.
4. Темір жолшылар бас көтерді. Жүкті казактардың өздері тиеп,
өздері түсіреді.
5. Акутин əлі сол Чижа бетте Чапаймен жұлқысып жатыр.
6. Богдановкаға карательдер аттанды.— Тистбеков. Хакім
Зубковтың жасырын атына күліп жіберді де, шошып кеткендей жалмажан басын жоғары көтеріп алды. Бұл қағазды жазған адамның аты езу
тарттырғанмен оның мына хабарлары жүрекке мұз басқандай тиді. Не
істеліп жатқанын ауызға ала бермейтін Меңдікерей сөзінен Хакімнің
ұққаны түрмедегілерді босату əрекеті еді. Бірақ оны қалай
босататынын, бұл үшін не істеу керек екенін ол анықтап білген жоқты. Ұстамдылығы мен батылдығы мықтап ұнап, бірінші сапарынан
кейін Хакімді Меңдікерей аса жақсы көріп қалған-ды. Сондықтан да
Хакімнің қалаға екінші рет барып қайтуына қарап болмай:
— Қиын іс. Сақ бола көр, қарағым! Жолың болсын! Не болса да
əйтеуір тезірек біліп қайтқайсың. Қағаз берсе — сөзін жаттап ал да,
өзін жағып жібер!— деген.
Кешеден бергі оның ең басты арманы сол түрмедегілерді шығаруға
жəрдемдесу еді. Қандай игілікті іс! Ана Дусянің мұңды жүзі қандай
жарқ ете қалар еді! Қарғалған түрменің ішіндегі қанаты қайырылып
отырған сұңқарлар кең дүниеге шығып қандай шарықтар еді!
Көктемдегі өзімен бірге қамалған адвокат, кəрі шал, төңкерісшіл өлең
айтатын татар, басын таңған қара шаруа да — бəрі босар еді. Онан бері
қанша адам қамалды? Бірақ қалай босатпақшы? Ана жасанған жау —
атты казактарға қарсы түрмеге қалай бармақшы? Жайықтан қалай
өтпекші? ...«Бізді халас ету мақсатын халық бостандығынан тыс
қоймаңдар... Дəл күнді Самардағы штаб айтады» дейді. Бұл не дегені!
Түрмені босатамын деп əуре болмаңдар дегені ме? Бізді соттар,
жазалар, бірақ үлкен бостандық алда, соған əзірленіңдер деген ғой.
Асықпа дегені ғой. Дəл күн. Дəл күн...
Ой соңынан ой тізіліп, есі-дерті Дмитриевтің жəне оның қызының
аяулы өміріне қайткенде жəрдем беруде болып, Хакім басқа дүниені
ұмытып кетті. Оның ойынан бір кез кемпір де, үй де, тіпті Мүкарама да
шығып кетті. Бұл жерге неге келгенін, не үшін отырғанын да ұмытты.
Біраз уақыттан кейін қолындағы қағазға қайтадан қарап, оның ең
ақырғы жолына көзін тікті. «Карательдер аттанды...» Атты казактар
тек жатпас. Жымпиты хұкіметі де жынынан айырылған бақсыдай жан
таласар. Егер де аңсызда бас салса! Біздің адамдар карательдер
шыққанын біле ме, білмей ме?.. Мен мұндамын, олар хабарсыз отырса
не болды?..
Хакім орнынан ұшып тұра келді де, бірақ қағазды қолына ұстаған
күйі жылжымастан тұрып қалды, ол тек қана кірпігін жиі-жиі қағып
есіктен көзін алмады. Есік алдында Мүкарама тұр еді.
Бірнеше секундтар ойда жоқ жерден кездесудің таңырқауымен өтті
— екеуі де не істерін білмей қалды, табалдырықтан қыз да аттай
қоймады, қызға қарсы Хакім де жүрмеді. Қыздың тап сол минутте не
ойлағанын кім білсін, бірақ Хакімнің көзіне Мүкарама бұрынғыдан да
өзгеше шалынды: кəдімгі жанды ерітіп жіберетін Мүкараманың ұзын
кірпікті тұнық көзі сол күйі, сол қалпы, сол əдетінше Хакімнің көзінен
аздап қана жоғары қарап тұр; шоп-шошақ сұлу мұрын, көтеріңкі бала
иек, үлбір тамақ, такаббар кеуде бұрынғыдан да тартымды:
қараңқырашы, көрініңкіреші, сүйіндірші деп тұрғандай! Жүзі де
түлеген аққудың қанат астындағы ең түпкі қауырсынындай қоңырқай
тартып мөлдірей түскен. Хакім ұялған адамша көзін тамақ астынан
төмен түсіріп омырауға жылжытты да, қызарып кетті...
Күтпеген жерден жолыққан Хакім де Мүкараманың көзіне өзгеше
көрінді. Ол қысты күнгі кезден, əсіресе көктемдегі қалпынан əлдеқайда
салуалы: көзқарасы орнықты, жүзіне салмақты шырай енген, əлде
толқынданған ұзын шашының жоқтығынан ба,— маңдайы
бұрынғыдан көп жазық, бойы да өскен сияқты; үлкен көздерінің ақ еті
молайып, жанары өткірлене түскен бе, қалай! Хакімнің бүтін өн
бойынан қызға аса көрікті ер пішіні елестеп кетті.
Көп уақыттан бері өзіне де белгісіз бірте-бірте іркіліп келген
сағынышты сезім ерікке көнбей, қыздың өн бойын билеп кетті; ол
Хакімді құшақтап алып, мойнына асыла кеткісі келді де, аяғын
шапшаңдап басып ілгері ұмтылды. Бірақ жігіттен бұрын сыр білдірмеу
намысы келіп бөгеп, Хакімге бір адым қалғанда қыз кілт тоқтай қалды.
— Сəлеметсіз бе?— деді ол ақырын ғана Хакімге қолын созып. Сасып
қалған Хакім, оң қолын босатып, қағазды сол қолына алды да,
үндеместен көрісе бастады. Хакімнің көптен бері көрмей жатырқап
қалғанын, қапелімде не айтып, не істеу керек екенін шеше алмай
қысылып тұрғанын көріп Мүкарама:
— Маған жазған хатыңыз ба мынау? Міне мен өзім келдім енді.
Жазбасаңыз да болады,— деді езу тартып.
— Жоқ, жоқ. Бұл хат басқа адамның хаты... Мағынасы да басқа хат.
Соны ойлап байқамай қалғаным,— деді Хакім кешірім сұрағандай
Мүкараманың қолын қыса түсіп.
— Басқа адамның хатын неге оқисың? Жарамайды ғой,— деп қыз
əзілге бұрып Хакімнің сол қолындағы қағазды алды да, артына ұстады;
сөйтті де, сынағандай оның үлкен көзіне тура қарай қалды.
Мүкарама бетіне тура қарағанда Хакім «Хан бауының»14 үлбіреген
ақ жағал алмасын көргендей, еріксіз қол созатын, қазір ол қолын созып
қана қойған жоқ, кенет қызды құшақтай алды да, қатты-қатты қысып,
аймалай бастады. Оның мезетте ойы да бөлініп кетті, таң атқалы
көрген жұмбақ оқиғалары мен аянышты сезімдері бір сəтте кері
серпіліп тасқындаған құмарлыққа жол бергендей болды — ол бейне
бір лəззəт дариясына еркіндеп құлаш сермеп, балқып-елтіп құштарлық
балын қанбай жұтып жатқан сияқтанды...
Аяғын тырпылдата басқан кемпірдің кесірлі жүрісі мен ашушаң
бейнесі екеуінің құшағын жұлқып қалғандай жазып жіберді — Хакім
бір адым кері шегінді де, қыз төмен қарап хатқа үңілді.
— Бигірəктə килгіш малайсың... Мүкарама барда килмəсəң де шул
яри. Килмəсəң де яри...— деді кемпір күбірлеңкіреп. Кемпірдің үні бұл
жолы қаттырақ шықты. Бірақ Мүкарама оны елемеген болып хатпен
шұғылдана түсті. Ол Зубковтың орысша жазған сот... жазалау... отряд
деген түсініксіз сөздерін жүгіртіп оқып шықты да, аяғындағы
революция, Октябрь, Дмитриев деген өзінің көптен бері естіп жүрген,
бірақ қыз ұғымының шеңберіне сыймайтын дабысы жер жарған ірі
сөздерге тіреліп, басын жоғары көтеріп алды.
— Дмитриев... Таңертең Дуся Дмитриеваны көрдім... Түрмедегі
əкесіне тамақ апара жатыр. Сұрай алмадым — асығыс екен,— деді
Хакімге таңырқаған пішінмен. Сөйтті де, хатқа қайтадан қарап, сəл
бөгеліп тұрды да:—Хакім, сен де революционермісің?—деп сұрады.
Қыздың жүзінде ірі сөзге бір жауап күткендей ішінен тына қалған,
бар ынтасын тек қана Хакімнің аузынан шығатын өзгеше лебізге
аударған бір мейірлі пішін пайда болды. Хакім көзін қыздан бұрын
есікке ене түсіп, кері шегінген мазасыз кемпірге қарады. Соңғы сөздері
құлаққа анық шалынбаса да, күбірлеп сөйлеген күйі кемпір сенекке
шығып кетті.
— Ия,— деді Хакім жауап күткен Мүкарамаға басын изеп.
Бірақ өзі шапшаңдап қыздың қолынан ұстай алды да, терезе
алдындағы үстелге жетектеді.
— Бірақ революционер деген өте ірі, өте жауапты сөз. Мен тап бұл
сөздің шын мағынасындағы төңкерісшілмін деп айта алмаймын.
Революционер ана түрмеде отырған Дмитриевтер, қырда Совдеп ісін
басқарып жүрген атақты адамдар... мен солардың соңына ерген көп
қосшы балаларының бірімін,— деді ол қызды отырғызып жатып.
Өзі үстелге бір шынтақтап сүйене түсті.
— Қорықпайсың ба?— деп сұрады Мүкарама сыбырлап.
Хакім Мүкарамаға қарап езу тартты да, қыздың шын пейілін көріп,
кемпір келіп қала ма деген адамдай тез-тез оны сүйіп-сүйіп алды.
— Мен де басында қорқынышты, қолдан келмейтін, озат шыққан
өзгеше адамдар ғана жүргізе алатын ғажайып іс қой деп сескенетін
едім. Əрине, ерлік пен тапқырлықты, ақыл мен өжеттілікті керек
ететін романтикасы мол жұмыс. Мен мұны осы кезде түсініп келемін.
Басында мен қосақ арасында бос кетіп түрмеге əлдеқалай түсіп
қалдым. Бірақ оным өзіме пайда болды: əділсіздік пен зұлымдықтың,
қорлық пен зорлықтың не екенін жүзбе-жүз өз көзіммен көріп шықты...
— Сені де түрмеге жапты ма?
— Ойбай-ау, түрмеге жаппаса сені шығарып салмаймын ба?
Мүкарама таңданып басын шайқап қойды. Хакім көктемдегі
көргендерін бастан-аяқ жыр етті.
— Одан кейін неге Жымпитыға келмедің? Өзіңнің уағадең бар емес
пе еді, мен де сонда барамын деген?
Мүкараманың бұл ілігіне жауап есебінде ол елге барғандағы
кездескен қиын жағдайларды, ұстауға келген Абылаевтың қолынан
қалай сытылып кеткенін, одан кейін Оралда болып түнгі керуенмен
кеткенін айта бастады. Бірақ қызға тек өз қара басынан кешкен
оқиғаларды ғана айтты. Совдеп басшыларын, олардың санқилы өзі
көрген істерін, бұл жолы Оралға неге келгенін əңгімеге қоспады. Сонда
да жеке істері де қызға жан тітіркетерлік қыл көпір үстінде жүріп
істеген істей көрінді. Оның үстіне Хакімнің көңіл күйі шалқып тасып,
суреттеп сөйледі, оның тілі безеле түсті.
— ...Қазақтың кəдімгі көзге түртсе көрінбейді дейтін тас қараңғы
түні. Айнала жым-жырт жатқан дала. Көзге ілігер қарасын жоқ, құлақ
шалар дыбыс жоқ. Сыртылдаған фургон арбаның дөңгелектері ғана
тырс-тырс етеді де, анда-санда мыңқ еткен алдыңғы нардың үні
шығады. Керуенді жанамалап келе жатқан қарулы солдаттар.
Қаскүнем Абылаев қашан бас салып ұстайды? Белгілі жерде біздің
отряд кездесе ме, жоқ па? Əрі жұмбақ, əрі үлкен қатер төнген сағат.
Заманнан бері оң қолда тұратын Қара қыстауға жеттік пе, жоқ па? Енді
қашан деп келе жатырмын... мезет шуыл пайда болды да, қатарынан
тасыр-тұсыр еткен мылтық даусы естілді. Арғы жағы белгілі.
Жайшылықта шаш ал десе, бас алатын офицер Абылаев қол көтеруге
де жараған жоқ, жерге жүгіне салып, жалбарынып, жан сауға сұрады.
Ұсынған мойынды қылыш кеспейді де, сөйтіп ол қарусыз, атсыз,
керуенсіз, көшкен елдің жұртында қалған жетім лақтай, жеті түнде жол
үстінде қалды...
Мүкарама Хакімнің қолынан ұстай алды.
— Ол қалаға алдыңғы күні барды. Жаралы адамша басын таңып
алған... Досмұқамбетовтердің үстіне кіріп келді. Һарон сұлтан далаға
шығып сөйлесті... Көп адам, Ехлас абидың үйінде қонақта отырғанбыз...
мені ол үйге Ольга ханум ертіп барған...— деп Мүкарама бөліп-бөліп
Жымпитыда болған уақиғаны айта бастады. Хакім қыздың бетіне
таңданғандай ұзақ уақыт қарап отырды да:
— Ол қаскүнем Жымпитыға барып қалғаны ма. Жанын алып қалған
мен едім... «Мұнан бұлай Жымпиты үкіметіне қызмет етпеймін» деп
ант-су ішкеннен кейін. Жауыз тағы бізге қарсы шығады екен ғой,—
деді.
— Даяр қонақасыға қарамай ұлықтар тезінен қалаға қайтып кетті.
Біз де көп отыра алмадық. Абылаевтың бір «жаман хабар» əкелгенін
сезіп едік, бірақ не екенін мен білген жоқ едім. Хакім, сен нағыз
революционерсің... енді білдім... сен,— деп Мүкарама арғы жағын
айтпай, Хакімнің қолын өзіне қарай тартты.
Бар ойы Абылаевта болып үндемей қалған Хакімнің өзіне қарай
бейімдеген қыз қолына көзі түсіп кетті: таралып еті қашпаған жас
баланың қолындай кішкене сүйрік саусақтар Хакімнің салалы қолын
уысына сиғыза алмай əуре болып жатыр, көк көйлектің жеңі күн
шалмаған ақ білектің шынтағына дейін түріліп кеткен, одан əрі жұмыр
қар, құду иық көрінеді... Хакім жалма-жан қыз қолын өз уысына алды.
Ол зергер соққан міні жоқ күміс бұйым сияқты тап осы қол менің
өзімдікі дегендей жоғары көтеріп өзіне қарай тартып еді — қыз қолы
ақырындап мойынға орала берді. Тап сол минутте Хакім Мүкараманы
жаңа ғана көргендей болды — шынында да қыздың мөлдірей қалған
көзқарасында да, мойнына оралған білегінде де, асыла түскен бүтін
салмағы білінбейтін денесінде де бұрын Хакім байқамаған, сөзбен
сипаттап жеткізе алмайтын балқу бар еді.
Хакім аймалай құшақтап, мейірлене қысып біраз отырды да,
Мүкараманың қолындағы қағазды сұрап алды. Сөйтті де хаттың
аяғындағы «Тистбековтың» қосқан: «Богдановкаға карательдер
аттанды» деген соңғы жолын көрсетті.
Каратель деген сөздің шын мағынасын Мүкарама ұға алмай қалды.
«Богдановка... каратель» деген сөздің Хакімге қандай қатынасы бар?
деп ойлап қыз таңырқағандай болып еді, Хакім оған түсіндіріп:
— Богдановка — орыс шаруаларының қолға құрал алып, казакорыстардың озбырлығына қарсы көтерілген жер. Сол жерге Оралдан
əскер шыққан... Мүкарама, сен кешір, мен жүремін. Кешігуге болмайды,
— деді.
Хакім орнынан түрегеліп, кетуге ыңғайлана бастады.
— Мен де су басына дейін барамын, шығарып саламын,— деді
Мүкарама ақырын ғана.
— Аңдыған адам болса танып қояды. Жəне мен көпірден өтпеймін,
тиірменнен əрі тері заводының тұсынан барып қайықпен өтемін. Бірге
жүруге болмайды,— деп Хакім басын шайқады.
Қыз мұңайып қалды. Ол:
— Мен Жымпитыдан осында ауысқым келіп жүр. Адамдары да, жері
де — бəрі көңілсіз,— деп төмен қарады.
Хакім аз ойланып тұрды да, кенет үнін өзгертіп:
— Фронт жақын, сені казак-орыс басшылары əскерге жібереді.
Сондықтан жаудың жарасын байлағанша, қырдағы өзіміздің шаруаны
емде. Кешікпей біз де келеміз,— деп Мүкараманың қолын алды.
Хакімнің үні батыл шықты. Мүкарама бағынғандай басын изеді.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
1
Жар қайғысы күреске де сүйреді...
Ұзын Жайықтың өнбойы жасыл орманды, көк шалғын тоғайлы,
иірім-иірім түбекті, сансыз салалы.
Қазақ елі жайлаған сол жақ беттегі саланың аттары — Ащыбұлақ,
Тұщыбұлақ, Ақбұлақ, Тұнықсай, Тереңсай болып келеді. Сол көп
саланың бірі Бұлақсайдың бойында Сүгірбай ауылы отыр.
Ауылдың шетіндегі артқы үзігі ақ, орта қолды киіз үйден жас əйел
екі шелек көтеріп шықты да, ошақ басына барып иін ағашын алды.
— Шеше, мен қараңғы түспей суға барып келе қояйын. Шай қайнап
тұр, өзіңіз əзірлерсіз!— деді ол жер ошақтың басынан дауыстап.
Күн батып бара жатқан, жаздың бір тымық кеші еді. Нəзік болғанмен
əйелдің ашық үнді даусы өз үйіндегі кемпір түгіл, қатар отырған екі-үш
үйдің жандарына тегіс естілді, тіпті əрегіректегі тұрған үлкен ақ үйдің
жанындағы адамдардың да құлағына айқын шалынды. Жас əйел
даусын соларға жеткізе əдейі сынап айтқан адамша үлкен ақ үйдің
төңірегіндегілерге көзінің астымен қарап қойды.
Үлкен ақ үйдің көлеңкесінде сөйлесіп отырған екі адам суға бара
жатқан əйелдің сөзінен гөрі дауысына елең еткендей құлақтарын ғана
болар-болмас тосты да, əңгімелерін бөлместен сөйлесе берді, Ертелікеш əйелдердің өзеннен жə құдықтан су əкелетіні, суға кейде бас қосып
екеу-үшеу болып баратынын, кейде жалғыз кететіні жұртқа ежелденақ мəлім нəрсе. Сондықтан да бұл əйелге көбінің көңілі бөлінбеген
сияқты. Жалғыз кемпір опырайған тіссіз иегімен ымдап: «Бар қарағым,
тез бар!»— дегендей етті. Өзен ауылдан екі шақырымдай жер, оған
барып су алып қайтып келгенше қас қарайып кететін шама. Күн
ұясына сүңгіп, сай бойы қоңырқай тартатын кезде, қыздың жə əйелдің
суға жалғыз баруы сирек, өйткені сол ым қағып, «бара бер!» деген
кемиек кемпірдің өзі: «Су бойы кешке қарай жын-шайтанның
ойнайтын жері. Алакөлеңде суға жалғыз барма, қарағым. Су перісі
қағып кетеді» деп бұрын зар қақсап жібермейтін. Ал бүгін оны қойып,
тезірек барғанын тəуір көрді. Тіпті əйелдің жанына төрт жасар қыз
баласын да ертпей, жалғыз кетуін тіледі...
Жас əйел қос шелекті иін ағашты оң жақ иығына сəндене іле салған
болып, аяғын тездете басып кетіп бара жатты. Киіз үй тігіп қырға
шыққалы өзенге үздіксіз шұбырған мал мен адамның жалғыз аяқ жолы
тартқан сызықтай, ауылдан тұп-тура Бұлақсайдың Жайыққа құйған
сағасына қарай созылып жатыр. Шыңдалып, тапталып қалған, шаңсыз,
бұдырсыз.
Əйел орта жолға жеткенде шелектерін жерге қойып, кейінгі
жақтағы ауылға қарады: түрулі есіктер үңірейіп-үңірейіп тұр да, ошақ
басындағы, көлеңкеде салқындап отырған жандардан өзге ешкім
көрінбейді. Соңынан ілесе шыққан ешбір жанның жоғына, оңаша бір
өзінің ғана өзенге жақындағанына қуанғандай ол күлімсіреген күйі
басындағы ақ орамалын жөндеп қайтадан тартты, тершіген сүйір
мұрнын алақанының сыртымен сүрте салып иін ағашын қайта көтерді.
Бұл жолы шелектерін бір иығына іле салған жоқ, екі иығына тең
бастырып қос қолдап ұстады; аяғын да шыққандағыдан салмақтырақ
басып, ақырынырақ аяңдады. Тең адыммен, нық басып, жүріс
ырғағына түсірген шелектер енді қазір бұлаңдап иыққа да соққан жоқ,
бұрынғыдай иін ағаш та екі иінді жаншып сүйекке батқан жоқ.
Шелектер бос емес еді, олардың судан өзге əлденеге толы екенін
күдіктене қараған адам болмаса ешбір жан байқар емес...
— О, тəңірі. Бұл аңдудан қашан құтқарасың бізді?! Бұл бұғаудан, бұл
қысылудан құтылар күн бар ма, жоқ па? Əлде өмір бойы осы Нысан
тұқымының дегені болып, мəңгі-бақи көз түрткі болып кеткеніміз бе!
— деді əйел өзен жағасына жақындағанда. Əйелдің аузынан тарыққан
сөздер шыққанмен, үнінде жасығандық, болмаса бас ұрып құлдық ету
сарыны естілген жоқ. Қайта оның лебізіндей белгілі жауына меңзеп
тамағыңды алдым. Ертең темекі əкеліп берсең жақсы болар еді. Қатты
сүйетін папаң» деген.
Қатты сүйетін əкенің «кішкене Дусенькам» деген сөзінен артық
жүрекке жылы, жанға ыстық сөз бар ма? Ең қымбатты, ең жақсы,
есейгенше иығына асылдыратын мейірімді əке! Дауыл алдында ұяда
жалғыз қалып үрпиген балапанша елеуреген қызға «кішкене
Дусенькам» деп басқа кім айтар! Алыстағы айдаудан жыл құсындай
күткен əке! Маңдайын сипар ананың жоқтығын білгізбейтін əке!
Өмірдің кілең дауылды сұрапылына қарсы барған əке! Бүтін гимназия,
бүтін қала сыйлайтын білімді əке! Халық сөзін тыңдайтын шешен əке!
Бүгін тағы жеті қабат тас қамаудың түкпірінде отырсың! «Ертең темекі
əкелсең жақсы болар еді» дейді. Темекі тартпайтын кісі — темекі
сұрағаны несі? Əлде ана əміршілер тағы да алысқа, көз көрмес жерге
жөнелтпекші ме?!
Жүгіре басып келе жатқан қыздың ойы да өзінің жүрісіндей ұшқыр
еді. Оның ойына іштей ойран ететін, жүректі тілгілейтін, көзден ащы
жас ытқытатын талай қасіретті ойлар тізілді. Бірақ қыз жыламады.
Оның жылауға мұршасы келмеді — үйіне жетіп қағаздағы жазудың
астарын ақтарғанша асықты.
Бұл революционер Дмитриевтің қызы —«кішкене Дусенька» еді.
Дуся оңаша қораның ішкі есігінен кіре бергенде екінші қақпадан
шыққан Зубков ақырындап қана тамағын кенеп қалды. Қыз оны
дауысынан танып, бұрылып қарамастан ішке қарай ене берді. Əкесі
сияқты болып кеткен бұл адамның үйге ілесе кіргеніне қыз таңданған
жоқ, оны ойға қалдырған Зубковтың қасындағы Хакім болды. Қыз
Хакімнің бетіне қадала қарады.
...Кəдімгі Мүкарама Құрбанованың жігіті. Кеш болса жұбын
жазбайтын қос қоңыр, бағана Мүкарамасын да көрдім. Бірақ түрмеге
асығып бара жатып сөйлесе алмадым. Екеуі бірге келген ғой. Үйленді
ме екен...— деп ойлады Дуся.
Қызды Хакім де таныды. Бірақ ол бас иіп амандасты да, не дерін
білмей, үнсіз тұрып қалды.
Дмитриевтің кім екенін бұрын білмесе де, Хакім март айынан бастап
оның жайына сыртынан қанғанды. Атақты адамды бір көруге оның
құмарлығы күн санап арта түсіп, бұл күнде ол қол жетпейтін алыстағы
көп арманның бірі сияқты болып кетіп еді. Кей кезде Хакім қиялымен
бүтін дүниені уысына жиып, шарықтаған ойын бөгетсіз орындап
тастайтын. Ол қаптаған қалың əскермен бірге Орал қаласын қоршап
алып, атаман Мартыновтың жеңіліп, қол көтерген штабын өзі
қарусыздандыратын. Ол анау жексұрын «Қырық тұрбаның» қақпасын
ашқызып жіберіп, Дмитриев пен Қаратаевты өз қолымен босататын.
Бұл қиял еді, оның шарықтаған ойы еді. Ал, мына қарсы алдында
тұрған Дмитриевтің қызын бүгін көремін, оның үйіне кіріп, басшы
большевиктің хабарын өз қызының аузынан естимін деп ойлаған жоқ
еді; бұл қиялға да соқпаған нəрсе еді.
Хакімнің тосырқап қалғанын сезіп, Дуся алдыңғы бөлмедегі
орындықты көрсетіп:
— Отырыңыз!— деді.
Хакім оған тағы да басын изеді. Ілкі минутта Дуся, бұл басқалардан
өзгеше өте сауықшыл, жастық қызығына шомып жүретін оқушының
астыртын қызметке араласып жүргеніне шек келтіргендей болып еді,
бірақ соңынан сенімді Зубковтың ертіп келгені есіне түсіп, күдігі
сейіле бастады.
Бұл кезде Зубков сенекте тұрған шамды алып келіп жақты да, қара
жиектеніп жанған тілдей сарғыш отқа қыз берген жазулы қағазды
таптай бастады. Хакім оның не істейтінін түсінген жоқ еді — оған
бүгінгі жүрісінің, көргендерінің бəрі жұмбақ сияқты еді. Ал, мына көп
үндемейтін Земство қызметкерінің істеп отырғаны жұмбақтың
жұмбағы сияқтанды. Ол шамның отына қызған қағазға көзін басқа
жаққа аудармастан қарады. «Мұны жағып жібермекші ме» деп ойлады.
Бірақ Зубков қағазды қыздырған сайын, қағаздың түсі қызғылт
тартқан сайын жұмбақ шешіле бастады... көп заман күн көзінде жатқан
қағаздай өңі өзгеріп қызыл шабдарланған сызықты дəптер бетінде
қоңыр бедер жазу пайда болды. Жазу сөзден басталып, сөйлемге толды
да, қағаз беті қызған сайын молайып, жол соңынан жол тізілді. Зубков
қағазды оттан сынық сүйемдей жоғары ұстап тұрып, бір қалыпта,
асықпай қыздырды, отқа ұстаған бетін қайта-қайта қарап алып, тегіс
шығаруға тырысты. Кешікпей ол бейне бір су болған ақшаны отқа
ұстап мұқияттап кептіргендей, қағазын əбден шамға таптап болып,
басын жоғары көтеріп, бойын жазды; үй іші жарық болса да, ол терезе
алдына барып, əрбір жолдың əріптерін санағандай үңіліп, қағаздың
астарлы жазуын көзінің алдынан өткізе бастады. Оның қағазды бетіне
тақап оқығанын көріп Хакім ішінен «көзі бұзылған екен» деп ойлады.
Бірақ Хакімді қатты қобалжытқан Зубковтың қағазды көзіне тақап
оқығаны емес, оның жер қозғалса да қозғалмастай мінезі мен жұрттан
өзгеше ісі болды. Зубковты Земство кеңсесінде бірінші рет көргенде
Хакім оны «мынау бір дөрекі чиновник қой. Мен қателесіп келген
жоқпын ба» деп ойлаған еді. Бірақ қара жіппен құлағына асып қойған
үлкен шеңберлі пенснесі, шоқпардай мұрны, сақал, мұртын қырған ат
жақты беті, екінші бөлменің нақ төрінде отырған орны — тап
Меңдікерейдің түсіндіргеніндей болғансын ғана оған қағазын ұсынған.
Қағазды оқығаннан кейін де ол Хакімнің бетіне қараған жоқ-ты. Жуан
дауыспен:
— Қашан бітеді сендердің дауларың? Құдайдың жері жетпегендей,
өзен бойының тілдей жағасын даулайсыңдар. Сыртқа шығып күте тұр,
—деп төмен қарап, қағазға үңілген күйі отырып қалған.
Бұл өткен жолы — Ақметшеге жолыға келгендегі болған уақиға еді.
Ал бүгін сол сөзін қайталап:
— Сендердің даудан өзге білетіндірің бар ма өзі. Алдыңғы бөлмеде
күте тұр,— деді.
Жарты сағат өткеннен кейін ол көшеге шығып бара жатып Хакімге
көзінің астымен қарап өтіп, ілгері жүре берді. Хакім оның соңынан
өкшелемей кейінірек қалды. Екінші көшені айнала бергенде жүгіре
басып қуып жеткен болатын. Бұл жолы ол таныс Хакімнің бетіне тура
қарап, түрі-түсін белгілеп жатпады. Тек оған ақырындап қана:
— Алыстан жүріп отыр, менен көз жазба. Мен кірген үйге кірерсің,—
деген.
Сол кірген үй осы Дусяның пəтеріне көрші қора болатын. Сонан
кейінгі көргені атақты Дмитриевтің қызы мен Зубковтың мына
сиқырлы хаты! Хакім мұны шынында да сиқырлы нəрседей көрді.
Зубковты əлде не бір ертекте кездесетін ісі жұмбақ, өзі үнсіз, дүниенің
барлық жан білмейтін тетігі жалғыз ғана соның қолында тұрған
өзгеше сияқты көрді. Хатты Зубковпен бірге үңіліп Дуся да оқып
шықты. Екеуі бірер минут уақыт үндемей терезеге қарап тұрды да,
Зубков жалма-жан бұрыштағы кішкене үстелге отырып, хатты көшіре
бастады. Дуся əлі де біраз уақыт терезенің алдында үнсіз тұрды да,
Хакімге бұрылды. Бірақ қыз бірден тіл қата қоймай, мұңайған пішінмен
бетіне қарай берді:
— Қалай екен?— деп сұрады Хакім ақырын ғана.
Біреу естіп қала ма деген адамша ол өте жай сөйлеп жəне қыздың
мұңайған пішініне қатты қобалжып, оның үні аса аянышты шықты.
— Папамды айтасыз ба?— деді, кімді сұрағанын қыз оның үнінен
ұғып.
Хакім басын изеді.
— Тар қапаста отырған адам қалай болушы еді...— деді қыз төмен
қарап.
Хакімнің құлағына қыздың үнінен кінə қойғандай бір дыбыс
шалынды. Ол сасып қалды, аузына:
— Мен де болғанмын. Тар қапас деген рақымсыздық пен
əділетсіздіктің ұясы,— деген сөз түсті.
Бұл шындық сөз еді. Бірақ Хакім қосақ арасында бос жүріп,
əлдеқалай түрмеге түскенін дəріптеп «мен де болғанмын» деген
орынсыз мақтанышына ұялып қалды. Оның ұялғанда құлағына дейін
қызарып кететін əдеті еді,— қазір құлағы түгіл бүтін мойнына дейін
қара күрең тартып кетті. Қыз басын көтеріп алып тағы да оның бетіне
қарай қалды.
— Сіз де Совдеп жағына шығып, езілген халық үшін қызмет істеп
жүрсіз бе?—деп сұрады қыз, сəл бөгеліңкіреп.
«Сенбей ме?» деген оймен Хакім де қыздың бетіне қарай қалды,
бірақ ол Дусянің жүзінде сұрақтан өзге, риза болып қуанғандай шырай
барын көрді.
— Бұрын жастықпен бейғам жүріп өмірді түсінбеппіз. Көктемнен
бері кім дос, кім қасын айыра бастадық,— деді Хакім, қыздан кешірім
сұрағандай көзінің астымен қарап.
Дуся тағы да ойлана түсті. Оның қату қабағы көре көзге ашыла
бастады.
— Мүкарама Құрбановамен бірге келдіңіз бе Оралға? — деп сұрады
Дуся.
— Жоқ, жоқ, Евдокия Петровна,— деді Хакім, «Дуся» деуден көрі
дəріптеп сөйлеуді жөн көріп — Мүкарама алыста — Жымпиты
қаласында. Мен басқа жерден келдім. Сол өзіңіз айтқан Совдептің
тапсырмасымен. Мүкараманы көктемнен бері көргенім жоқ.
— Мен екеуіңіз де бір жерде, бір жолда жүр ғой, Оралға да бірге
келген шығар деп ойлап қалып едім. Құрбанованы бүгін таңертең
көрдім. Папама тамақ апара жатып, асығып ұзақ сөйлесе алмадым.
Осындағы больницада істегім келеді, кеше келдім деді,— Дуся қағаз
жазып отырған Зубковқа қарап қойды да, ақырын ғана:—Сіздер
бақыттысыздар. Мүкарама екеуіңізді айтамын. Екеуіңіз билегенде
бүтін жастар көзін алмайтын сіздерден. Сіздер бізден көп
бақыттысыздар,— деді.
Дусяның үнінде де, жүзінде де тағы да ауыр мұң пайда болды.
Хакімнің көзіне қыз жаны қатты қиналып қабағын шытқан сияқтанды.
Бірақ ол қыздың қам көңілін көтерерліктей бірден лайықты сөз таба
алмай қалды. Ойланып жауап беруге уақыт тар болды.
— Міне, қағаз. Петр Петровичқа бересің. Жаңағы келген ізбен
Шағанға қарай шығып кет. Сау бол,— деді Зубков Хакімге төрт
бүктелген қағазды ұсынып.
— Жақсы. Сау тұрыңыз,— деді Хакім екеуіне басын кезек иіп.
Зубковтың сөзінен кейін Хакімге бөгелуге мүмкіндік болмады. Ол
артына қарамастан үйден тез шығып кетті.
3
Дусянің үйінен Хакім қатты қобалжып шықты. Оның жан-жүйесін
толқытып жіберген қыздың түрі мен сөзі болды.
Саусақтары мен білегінің нəзіктігіне, денесінің өте талдырмаш əлі
толысып жетпегеніне қарағанда Дуся бала қыз дерлік. Бірақ
қабағының қатулығы, бетінің ашаңдығы, езуіндегі мезгілсіз пайда
болған кішкене сызық жүзіне суық рең беріп тұр да, үлкендерше
байсалды сөйлеуі, өмір азабын көп көріп, үздіксіз қайғы шегіп келе
жатқан адамның бейнесін елестетеді. «Сіздер бақыттысыздар.
Мүкарама екеуіңізді айтамын» деген сөзден Хакімнің құлағына: «Жас
шағымда мен мынадай əрі жалғыз, əрі бақытсыз халде қалдым; сендер
сияқты өмір қызығынан үлесімді ала алмай, қайғының қазанында ғана
күйіп-піскен жанмын» деген шағым үні естілгендей болды. Ол қызды
қатты аяп кетті. «Əкесінің жау қолында отырғаны жеңіл қайғы емес
қой. Бұл рақымсыздар кімді кіріптар етпеді? Кімді айдап əкеліп
түрмеге тығып, кімді азаптамады! Талай əйел ерсіз, талай бала əкесіз
қалып жатыр. Бұлар əлі талайдың басын жұтар. Əлі де талайды зар
еңіретер!» деп тістенді ол ішінен үлкен көшеге қарай келе жатып.
Оның келе жатқаны Құрбановтардың үйі еді. Бірақ Дусянің
«Мүкараманы көрдім» деген сөзі Хакімге қатты əсер етпеді. Ол көптен
көрмеген шын сүйген адамының бейнесін күнде-күнде көз алдына
келтіріп бір көруге зар болып жүрсе де, сол минутта асықпады; арт
жағына қарай-қарай келе жатты. Оның көзіне Дусянің мұңды пішіні
мен жүріс-тұрысы елестей берді. Ол белгілі қақпаның өткен жұмада
келіп кіріп кеткен кішкене есігін тықылдатқанда да бұрынғыдай
жүрегі лүпілдемеді, аяғын тырпылдата басып жақындаған кемпірге де,
оның таңырқап қараған пішініне де онша назар аудармады. Ақырын
жылжып ішке қарай кіре берді.
— Мүкарама жоқ, больниске кетті,— деді кемпір басын иіп
амандасқан Хакімге сəлемдесудің орнына.
Бірақ кемпір оған таңырқап қарағанмен «кет əрі» деген қабақ
көрсете қоймады, тек қана өзінің ескі əдетінше:
— Бик келгіш малай. Хазір енді келмесе де ярар еді,— деп
күңкілдеді.
Хакім оның күңкіліне құлақ қойған жоқ.
— Шеше, бір сағатқа ғана келдім. Мүкараманы көру үшін жəне сізге
сəлем беру үшін кірдім. Уақытым аз — тезінен кері ауылға қайтамын,
— деп ішке кіріп, анау күнгі өзінің хат жазған үстелінің жанына отыра
кетті.
Ол бөлмеге кірместен, сенекпен жүріп аулаға қарай кеткен
кемпірдің дыбысын тыңдап отырып, үйдің ішін көзімен бір сүзіп өтті
де, қалтасынан Зубковтың берген қағазын суырып алды. Бүгінгі
көрген көп жұмбағының бірі түрмеден шыққан қағаздың ақ жеріне
жазылған көзге түспейтін жазу еді. Мына қағазды ашып жатып ол бұл
«сиқырды» тағы ойлады. Бірақ оның соданың суымен жазылғанын
Хакім тап сол күні білген жоқ, оны кейінірек түсініп еді. Қағазда
мыналар жазылған екен: «Айыптау қорытындысын кеше жариялады.
Ертең сот болады. Сот емес — жазалау ғой. Жұмысшы табының бас
көтергендерін жою үшін шығарған июнь заңын қолданады. Жаудан
жақсылық күтпеу — күресудің басты шарты. Бірақ коммунист
жолдастардан тілейтінім: бізді халас ету мақсатын халық
бостандығынан тыс қоймаңдар. Мыңдаған, миллиондаған аш-жалаңаш
жандарды құлдықтан құтқару ісін шапшаңдатқан сайын түрмеде
отырған біздің таңымыз да тезірек саз береді. Таң жуық. Кішкене
отрядтен үлкен отряд туып, бір қол мың қол болып молайса, Жайық
бойын тегісімен бір жола жау қолынан босатып аламыз. Қала мен
даланы тез тоғыстырып қапысыз, дəл қимылдау керек. «Октябрь
төңкерісін жиырма төрті күні жасау — асығыстық, ал жиырма алтысы
кештік етеді, дəл қимылдар күн — жиырма бесінші октябрь»,— деді
ғой Ленин. Сондай-ақ, дəл күнді Самардағы штаб айтады. Əзір
болыңдар. Жеңістің жақындығына мен сенемін,— Дмитриев».
Зубковтың бұрышта отырып көшірген бұл Дмитриев сөздерін Хакім
басынан түсіп қайтадан тағы оқып шықты да, аяғындағы арасына бір
жол тастап жазған қосымша хатқа үңілді.
Біздің біліп отырғанымыз:
1. Қалада қазір үш полктың жалауы ілулі.
2. «Қырық тұрбаның» төрт бұрышында төрт пулемет, екі
босағасында екеу. Қарауылдау міндетін Бударин жүздігі атқарып тұр.
3. Овчинниковтың қойлары Войско қазанынан аспайды. Қала етсіз.
Қыр халқы ақшаның құнына сенбей, базарға мал əкелмей жатыр.
4. Темір жолшылар бас көтерді. Жүкті казактардың өздері тиеп,
өздері түсіреді.
5. Акутин əлі сол Чижа бетте Чапаймен жұлқысып жатыр.
6. Богдановкаға карательдер аттанды.— Тистбеков. Хакім
Зубковтың жасырын атына күліп жіберді де, шошып кеткендей жалмажан басын жоғары көтеріп алды. Бұл қағазды жазған адамның аты езу
тарттырғанмен оның мына хабарлары жүрекке мұз басқандай тиді. Не
істеліп жатқанын ауызға ала бермейтін Меңдікерей сөзінен Хакімнің
ұққаны түрмедегілерді босату əрекеті еді. Бірақ оны қалай
босататынын, бұл үшін не істеу керек екенін ол анықтап білген жоқты. Ұстамдылығы мен батылдығы мықтап ұнап, бірінші сапарынан
кейін Хакімді Меңдікерей аса жақсы көріп қалған-ды. Сондықтан да
Хакімнің қалаға екінші рет барып қайтуына қарап болмай:
— Қиын іс. Сақ бола көр, қарағым! Жолың болсын! Не болса да
əйтеуір тезірек біліп қайтқайсың. Қағаз берсе — сөзін жаттап ал да,
өзін жағып жібер!— деген.
Кешеден бергі оның ең басты арманы сол түрмедегілерді шығаруға
жəрдемдесу еді. Қандай игілікті іс! Ана Дусянің мұңды жүзі қандай
жарқ ете қалар еді! Қарғалған түрменің ішіндегі қанаты қайырылып
отырған сұңқарлар кең дүниеге шығып қандай шарықтар еді!
Көктемдегі өзімен бірге қамалған адвокат, кəрі шал, төңкерісшіл өлең
айтатын татар, басын таңған қара шаруа да — бəрі босар еді. Онан бері
қанша адам қамалды? Бірақ қалай босатпақшы? Ана жасанған жау —
атты казактарға қарсы түрмеге қалай бармақшы? Жайықтан қалай
өтпекші? ...«Бізді халас ету мақсатын халық бостандығынан тыс
қоймаңдар... Дəл күнді Самардағы штаб айтады» дейді. Бұл не дегені!
Түрмені босатамын деп əуре болмаңдар дегені ме? Бізді соттар,
жазалар, бірақ үлкен бостандық алда, соған əзірленіңдер деген ғой.
Асықпа дегені ғой. Дəл күн. Дəл күн...
Ой соңынан ой тізіліп, есі-дерті Дмитриевтің жəне оның қызының
аяулы өміріне қайткенде жəрдем беруде болып, Хакім басқа дүниені
ұмытып кетті. Оның ойынан бір кез кемпір де, үй де, тіпті Мүкарама да
шығып кетті. Бұл жерге неге келгенін, не үшін отырғанын да ұмытты.
Біраз уақыттан кейін қолындағы қағазға қайтадан қарап, оның ең
ақырғы жолына көзін тікті. «Карательдер аттанды...» Атты казактар
тек жатпас. Жымпиты хұкіметі де жынынан айырылған бақсыдай жан
таласар. Егер де аңсызда бас салса! Біздің адамдар карательдер
шыққанын біле ме, білмей ме?.. Мен мұндамын, олар хабарсыз отырса
не болды?..
Хакім орнынан ұшып тұра келді де, бірақ қағазды қолына ұстаған
күйі жылжымастан тұрып қалды, ол тек қана кірпігін жиі-жиі қағып
есіктен көзін алмады. Есік алдында Мүкарама тұр еді.
Бірнеше секундтар ойда жоқ жерден кездесудің таңырқауымен өтті
— екеуі де не істерін білмей қалды, табалдырықтан қыз да аттай
қоймады, қызға қарсы Хакім де жүрмеді. Қыздың тап сол минутте не
ойлағанын кім білсін, бірақ Хакімнің көзіне Мүкарама бұрынғыдан да
өзгеше шалынды: кəдімгі жанды ерітіп жіберетін Мүкараманың ұзын
кірпікті тұнық көзі сол күйі, сол қалпы, сол əдетінше Хакімнің көзінен
аздап қана жоғары қарап тұр; шоп-шошақ сұлу мұрын, көтеріңкі бала
иек, үлбір тамақ, такаббар кеуде бұрынғыдан да тартымды:
қараңқырашы, көрініңкіреші, сүйіндірші деп тұрғандай! Жүзі де
түлеген аққудың қанат астындағы ең түпкі қауырсынындай қоңырқай
тартып мөлдірей түскен. Хакім ұялған адамша көзін тамақ астынан
төмен түсіріп омырауға жылжытты да, қызарып кетті...
Күтпеген жерден жолыққан Хакім де Мүкараманың көзіне өзгеше
көрінді. Ол қысты күнгі кезден, əсіресе көктемдегі қалпынан əлдеқайда
салуалы: көзқарасы орнықты, жүзіне салмақты шырай енген, əлде
толқынданған ұзын шашының жоқтығынан ба,— маңдайы
бұрынғыдан көп жазық, бойы да өскен сияқты; үлкен көздерінің ақ еті
молайып, жанары өткірлене түскен бе, қалай! Хакімнің бүтін өн
бойынан қызға аса көрікті ер пішіні елестеп кетті.
Көп уақыттан бері өзіне де белгісіз бірте-бірте іркіліп келген
сағынышты сезім ерікке көнбей, қыздың өн бойын билеп кетті; ол
Хакімді құшақтап алып, мойнына асыла кеткісі келді де, аяғын
шапшаңдап басып ілгері ұмтылды. Бірақ жігіттен бұрын сыр білдірмеу
намысы келіп бөгеп, Хакімге бір адым қалғанда қыз кілт тоқтай қалды.
— Сəлеметсіз бе?— деді ол ақырын ғана Хакімге қолын созып. Сасып
қалған Хакім, оң қолын босатып, қағазды сол қолына алды да,
үндеместен көрісе бастады. Хакімнің көптен бері көрмей жатырқап
қалғанын, қапелімде не айтып, не істеу керек екенін шеше алмай
қысылып тұрғанын көріп Мүкарама:
— Маған жазған хатыңыз ба мынау? Міне мен өзім келдім енді.
Жазбасаңыз да болады,— деді езу тартып.
— Жоқ, жоқ. Бұл хат басқа адамның хаты... Мағынасы да басқа хат.
Соны ойлап байқамай қалғаным,— деді Хакім кешірім сұрағандай
Мүкараманың қолын қыса түсіп.
— Басқа адамның хатын неге оқисың? Жарамайды ғой,— деп қыз
əзілге бұрып Хакімнің сол қолындағы қағазды алды да, артына ұстады;
сөйтті де, сынағандай оның үлкен көзіне тура қарай қалды.
Мүкарама бетіне тура қарағанда Хакім «Хан бауының»14 үлбіреген
ақ жағал алмасын көргендей, еріксіз қол созатын, қазір ол қолын созып
қана қойған жоқ, кенет қызды құшақтай алды да, қатты-қатты қысып,
аймалай бастады. Оның мезетте ойы да бөлініп кетті, таң атқалы
көрген жұмбақ оқиғалары мен аянышты сезімдері бір сəтте кері
серпіліп тасқындаған құмарлыққа жол бергендей болды — ол бейне
бір лəззəт дариясына еркіндеп құлаш сермеп, балқып-елтіп құштарлық
балын қанбай жұтып жатқан сияқтанды...
Аяғын тырпылдата басқан кемпірдің кесірлі жүрісі мен ашушаң
бейнесі екеуінің құшағын жұлқып қалғандай жазып жіберді — Хакім
бір адым кері шегінді де, қыз төмен қарап хатқа үңілді.
— Бигірəктə килгіш малайсың... Мүкарама барда килмəсəң де шул
яри. Килмəсəң де яри...— деді кемпір күбірлеңкіреп. Кемпірдің үні бұл
жолы қаттырақ шықты. Бірақ Мүкарама оны елемеген болып хатпен
шұғылдана түсті. Ол Зубковтың орысша жазған сот... жазалау... отряд
деген түсініксіз сөздерін жүгіртіп оқып шықты да, аяғындағы
революция, Октябрь, Дмитриев деген өзінің көптен бері естіп жүрген,
бірақ қыз ұғымының шеңберіне сыймайтын дабысы жер жарған ірі
сөздерге тіреліп, басын жоғары көтеріп алды.
— Дмитриев... Таңертең Дуся Дмитриеваны көрдім... Түрмедегі
əкесіне тамақ апара жатыр. Сұрай алмадым — асығыс екен,— деді
Хакімге таңырқаған пішінмен. Сөйтті де, хатқа қайтадан қарап, сəл
бөгеліп тұрды да:—Хакім, сен де революционермісің?—деп сұрады.
Қыздың жүзінде ірі сөзге бір жауап күткендей ішінен тына қалған,
бар ынтасын тек қана Хакімнің аузынан шығатын өзгеше лебізге
аударған бір мейірлі пішін пайда болды. Хакім көзін қыздан бұрын
есікке ене түсіп, кері шегінген мазасыз кемпірге қарады. Соңғы сөздері
құлаққа анық шалынбаса да, күбірлеп сөйлеген күйі кемпір сенекке
шығып кетті.
— Ия,— деді Хакім жауап күткен Мүкарамаға басын изеп.
Бірақ өзі шапшаңдап қыздың қолынан ұстай алды да, терезе
алдындағы үстелге жетектеді.
— Бірақ революционер деген өте ірі, өте жауапты сөз. Мен тап бұл
сөздің шын мағынасындағы төңкерісшілмін деп айта алмаймын.
Революционер ана түрмеде отырған Дмитриевтер, қырда Совдеп ісін
басқарып жүрген атақты адамдар... мен солардың соңына ерген көп
қосшы балаларының бірімін,— деді ол қызды отырғызып жатып.
Өзі үстелге бір шынтақтап сүйене түсті.
— Қорықпайсың ба?— деп сұрады Мүкарама сыбырлап.
Хакім Мүкарамаға қарап езу тартты да, қыздың шын пейілін көріп,
кемпір келіп қала ма деген адамдай тез-тез оны сүйіп-сүйіп алды.
— Мен де басында қорқынышты, қолдан келмейтін, озат шыққан
өзгеше адамдар ғана жүргізе алатын ғажайып іс қой деп сескенетін
едім. Əрине, ерлік пен тапқырлықты, ақыл мен өжеттілікті керек
ететін романтикасы мол жұмыс. Мен мұны осы кезде түсініп келемін.
Басында мен қосақ арасында бос кетіп түрмеге əлдеқалай түсіп
қалдым. Бірақ оным өзіме пайда болды: əділсіздік пен зұлымдықтың,
қорлық пен зорлықтың не екенін жүзбе-жүз өз көзіммен көріп шықты...
— Сені де түрмеге жапты ма?
— Ойбай-ау, түрмеге жаппаса сені шығарып салмаймын ба?
Мүкарама таңданып басын шайқап қойды. Хакім көктемдегі
көргендерін бастан-аяқ жыр етті.
— Одан кейін неге Жымпитыға келмедің? Өзіңнің уағадең бар емес
пе еді, мен де сонда барамын деген?
Мүкараманың бұл ілігіне жауап есебінде ол елге барғандағы
кездескен қиын жағдайларды, ұстауға келген Абылаевтың қолынан
қалай сытылып кеткенін, одан кейін Оралда болып түнгі керуенмен
кеткенін айта бастады. Бірақ қызға тек өз қара басынан кешкен
оқиғаларды ғана айтты. Совдеп басшыларын, олардың санқилы өзі
көрген істерін, бұл жолы Оралға неге келгенін əңгімеге қоспады. Сонда
да жеке істері де қызға жан тітіркетерлік қыл көпір үстінде жүріп
істеген істей көрінді. Оның үстіне Хакімнің көңіл күйі шалқып тасып,
суреттеп сөйледі, оның тілі безеле түсті.
— ...Қазақтың кəдімгі көзге түртсе көрінбейді дейтін тас қараңғы
түні. Айнала жым-жырт жатқан дала. Көзге ілігер қарасын жоқ, құлақ
шалар дыбыс жоқ. Сыртылдаған фургон арбаның дөңгелектері ғана
тырс-тырс етеді де, анда-санда мыңқ еткен алдыңғы нардың үні
шығады. Керуенді жанамалап келе жатқан қарулы солдаттар.
Қаскүнем Абылаев қашан бас салып ұстайды? Белгілі жерде біздің
отряд кездесе ме, жоқ па? Əрі жұмбақ, əрі үлкен қатер төнген сағат.
Заманнан бері оң қолда тұратын Қара қыстауға жеттік пе, жоқ па? Енді
қашан деп келе жатырмын... мезет шуыл пайда болды да, қатарынан
тасыр-тұсыр еткен мылтық даусы естілді. Арғы жағы белгілі.
Жайшылықта шаш ал десе, бас алатын офицер Абылаев қол көтеруге
де жараған жоқ, жерге жүгіне салып, жалбарынып, жан сауға сұрады.
Ұсынған мойынды қылыш кеспейді де, сөйтіп ол қарусыз, атсыз,
керуенсіз, көшкен елдің жұртында қалған жетім лақтай, жеті түнде жол
үстінде қалды...
Мүкарама Хакімнің қолынан ұстай алды.
— Ол қалаға алдыңғы күні барды. Жаралы адамша басын таңып
алған... Досмұқамбетовтердің үстіне кіріп келді. Һарон сұлтан далаға
шығып сөйлесті... Көп адам, Ехлас абидың үйінде қонақта отырғанбыз...
мені ол үйге Ольга ханум ертіп барған...— деп Мүкарама бөліп-бөліп
Жымпитыда болған уақиғаны айта бастады. Хакім қыздың бетіне
таңданғандай ұзақ уақыт қарап отырды да:
— Ол қаскүнем Жымпитыға барып қалғаны ма. Жанын алып қалған
мен едім... «Мұнан бұлай Жымпиты үкіметіне қызмет етпеймін» деп
ант-су ішкеннен кейін. Жауыз тағы бізге қарсы шығады екен ғой,—
деді.
— Даяр қонақасыға қарамай ұлықтар тезінен қалаға қайтып кетті.
Біз де көп отыра алмадық. Абылаевтың бір «жаман хабар» əкелгенін
сезіп едік, бірақ не екенін мен білген жоқ едім. Хакім, сен нағыз
революционерсің... енді білдім... сен,— деп Мүкарама арғы жағын
айтпай, Хакімнің қолын өзіне қарай тартты.
Бар ойы Абылаевта болып үндемей қалған Хакімнің өзіне қарай
бейімдеген қыз қолына көзі түсіп кетті: таралып еті қашпаған жас
баланың қолындай кішкене сүйрік саусақтар Хакімнің салалы қолын
уысына сиғыза алмай əуре болып жатыр, көк көйлектің жеңі күн
шалмаған ақ білектің шынтағына дейін түріліп кеткен, одан əрі жұмыр
қар, құду иық көрінеді... Хакім жалма-жан қыз қолын өз уысына алды.
Ол зергер соққан міні жоқ күміс бұйым сияқты тап осы қол менің
өзімдікі дегендей жоғары көтеріп өзіне қарай тартып еді — қыз қолы
ақырындап мойынға орала берді. Тап сол минутте Хакім Мүкараманы
жаңа ғана көргендей болды — шынында да қыздың мөлдірей қалған
көзқарасында да, мойнына оралған білегінде де, асыла түскен бүтін
салмағы білінбейтін денесінде де бұрын Хакім байқамаған, сөзбен
сипаттап жеткізе алмайтын балқу бар еді.
Хакім аймалай құшақтап, мейірлене қысып біраз отырды да,
Мүкараманың қолындағы қағазды сұрап алды. Сөйтті де хаттың
аяғындағы «Тистбековтың» қосқан: «Богдановкаға карательдер
аттанды» деген соңғы жолын көрсетті.
Каратель деген сөздің шын мағынасын Мүкарама ұға алмай қалды.
«Богдановка... каратель» деген сөздің Хакімге қандай қатынасы бар?
деп ойлап қыз таңырқағандай болып еді, Хакім оған түсіндіріп:
— Богдановка — орыс шаруаларының қолға құрал алып, казакорыстардың озбырлығына қарсы көтерілген жер. Сол жерге Оралдан
əскер шыққан... Мүкарама, сен кешір, мен жүремін. Кешігуге болмайды,
— деді.
Хакім орнынан түрегеліп, кетуге ыңғайлана бастады.
— Мен де су басына дейін барамын, шығарып саламын,— деді
Мүкарама ақырын ғана.
— Аңдыған адам болса танып қояды. Жəне мен көпірден өтпеймін,
тиірменнен əрі тері заводының тұсынан барып қайықпен өтемін. Бірге
жүруге болмайды,— деп Хакім басын шайқады.
Қыз мұңайып қалды. Ол:
— Мен Жымпитыдан осында ауысқым келіп жүр. Адамдары да, жері
де — бəрі көңілсіз,— деп төмен қарады.
Хакім аз ойланып тұрды да, кенет үнін өзгертіп:
— Фронт жақын, сені казак-орыс басшылары əскерге жібереді.
Сондықтан жаудың жарасын байлағанша, қырдағы өзіміздің шаруаны
емде. Кешікпей біз де келеміз,— деп Мүкараманың қолын алды.
Хакімнің үні батыл шықты. Мүкарама бағынғандай басын изеді.
АЛТЫНШЫ ТАРАУ
1
Жар қайғысы күреске де сүйреді...
Ұзын Жайықтың өнбойы жасыл орманды, көк шалғын тоғайлы,
иірім-иірім түбекті, сансыз салалы.
Қазақ елі жайлаған сол жақ беттегі саланың аттары — Ащыбұлақ,
Тұщыбұлақ, Ақбұлақ, Тұнықсай, Тереңсай болып келеді. Сол көп
саланың бірі Бұлақсайдың бойында Сүгірбай ауылы отыр.
Ауылдың шетіндегі артқы үзігі ақ, орта қолды киіз үйден жас əйел
екі шелек көтеріп шықты да, ошақ басына барып иін ағашын алды.
— Шеше, мен қараңғы түспей суға барып келе қояйын. Шай қайнап
тұр, өзіңіз əзірлерсіз!— деді ол жер ошақтың басынан дауыстап.
Күн батып бара жатқан, жаздың бір тымық кеші еді. Нəзік болғанмен
əйелдің ашық үнді даусы өз үйіндегі кемпір түгіл, қатар отырған екі-үш
үйдің жандарына тегіс естілді, тіпті əрегіректегі тұрған үлкен ақ үйдің
жанындағы адамдардың да құлағына айқын шалынды. Жас əйел
даусын соларға жеткізе əдейі сынап айтқан адамша үлкен ақ үйдің
төңірегіндегілерге көзінің астымен қарап қойды.
Үлкен ақ үйдің көлеңкесінде сөйлесіп отырған екі адам суға бара
жатқан əйелдің сөзінен гөрі дауысына елең еткендей құлақтарын ғана
болар-болмас тосты да, əңгімелерін бөлместен сөйлесе берді, Ертелікеш əйелдердің өзеннен жə құдықтан су əкелетіні, суға кейде бас қосып
екеу-үшеу болып баратынын, кейде жалғыз кететіні жұртқа ежелденақ мəлім нəрсе. Сондықтан да бұл əйелге көбінің көңілі бөлінбеген
сияқты. Жалғыз кемпір опырайған тіссіз иегімен ымдап: «Бар қарағым,
тез бар!»— дегендей етті. Өзен ауылдан екі шақырымдай жер, оған
барып су алып қайтып келгенше қас қарайып кететін шама. Күн
ұясына сүңгіп, сай бойы қоңырқай тартатын кезде, қыздың жə əйелдің
суға жалғыз баруы сирек, өйткені сол ым қағып, «бара бер!» деген
кемиек кемпірдің өзі: «Су бойы кешке қарай жын-шайтанның
ойнайтын жері. Алакөлеңде суға жалғыз барма, қарағым. Су перісі
қағып кетеді» деп бұрын зар қақсап жібермейтін. Ал бүгін оны қойып,
тезірек барғанын тəуір көрді. Тіпті əйелдің жанына төрт жасар қыз
баласын да ертпей, жалғыз кетуін тіледі...
Жас əйел қос шелекті иін ағашты оң жақ иығына сəндене іле салған
болып, аяғын тездете басып кетіп бара жатты. Киіз үй тігіп қырға
шыққалы өзенге үздіксіз шұбырған мал мен адамның жалғыз аяқ жолы
тартқан сызықтай, ауылдан тұп-тура Бұлақсайдың Жайыққа құйған
сағасына қарай созылып жатыр. Шыңдалып, тапталып қалған, шаңсыз,
бұдырсыз.
Əйел орта жолға жеткенде шелектерін жерге қойып, кейінгі
жақтағы ауылға қарады: түрулі есіктер үңірейіп-үңірейіп тұр да, ошақ
басындағы, көлеңкеде салқындап отырған жандардан өзге ешкім
көрінбейді. Соңынан ілесе шыққан ешбір жанның жоғына, оңаша бір
өзінің ғана өзенге жақындағанына қуанғандай ол күлімсіреген күйі
басындағы ақ орамалын жөндеп қайтадан тартты, тершіген сүйір
мұрнын алақанының сыртымен сүрте салып иін ағашын қайта көтерді.
Бұл жолы шелектерін бір иығына іле салған жоқ, екі иығына тең
бастырып қос қолдап ұстады; аяғын да шыққандағыдан салмақтырақ
басып, ақырынырақ аяңдады. Тең адыммен, нық басып, жүріс
ырғағына түсірген шелектер енді қазір бұлаңдап иыққа да соққан жоқ,
бұрынғыдай иін ағаш та екі иінді жаншып сүйекке батқан жоқ.
Шелектер бос емес еді, олардың судан өзге əлденеге толы екенін
күдіктене қараған адам болмаса ешбір жан байқар емес...
— О, тəңірі. Бұл аңдудан қашан құтқарасың бізді?! Бұл бұғаудан, бұл
қысылудан құтылар күн бар ма, жоқ па? Əлде өмір бойы осы Нысан
тұқымының дегені болып, мəңгі-бақи көз түрткі болып кеткеніміз бе!
— деді əйел өзен жағасына жақындағанда. Əйелдің аузынан тарыққан
сөздер шыққанмен, үнінде жасығандық, болмаса бас ұрып құлдық ету
сарыны естілген жоқ. Қайта оның лебізіндей белгілі жауына меңзеп
You have read 1 text from Kazakh literature.
Next - Ақ Жайық - 43
- Parts
- Ақ Жайық - 01Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3992Total number of unique words is 220735.1 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 02Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3983Total number of unique words is 229433.6 of words are in the 2000 most common words49.0 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 03Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4133Total number of unique words is 229835.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 04Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3959Total number of unique words is 218336.1 of words are in the 2000 most common words52.1 of words are in the 5000 most common words59.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 05Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4053Total number of unique words is 221136.9 of words are in the 2000 most common words51.9 of words are in the 5000 most common words60.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 06Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4016Total number of unique words is 223833.9 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words56.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 07Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3920Total number of unique words is 234932.3 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 08Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3840Total number of unique words is 219032.9 of words are in the 2000 most common words47.1 of words are in the 5000 most common words54.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 09Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4039Total number of unique words is 231135.4 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 10Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4002Total number of unique words is 224735.5 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 11Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 233334.0 of words are in the 2000 most common words47.7 of words are in the 5000 most common words55.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 12Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4151Total number of unique words is 225336.9 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 13Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4055Total number of unique words is 228134.7 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 14Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4050Total number of unique words is 231834.0 of words are in the 2000 most common words48.1 of words are in the 5000 most common words55.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 15Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4131Total number of unique words is 221836.7 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 16Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4072Total number of unique words is 232135.1 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 17Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4100Total number of unique words is 231436.6 of words are in the 2000 most common words50.2 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 18Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3963Total number of unique words is 227336.1 of words are in the 2000 most common words49.7 of words are in the 5000 most common words56.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 19Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3994Total number of unique words is 213634.6 of words are in the 2000 most common words48.6 of words are in the 5000 most common words56.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 20Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4045Total number of unique words is 228034.7 of words are in the 2000 most common words49.9 of words are in the 5000 most common words57.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 21Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4147Total number of unique words is 215737.7 of words are in the 2000 most common words53.9 of words are in the 5000 most common words61.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 22Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4109Total number of unique words is 215134.8 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 23Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4033Total number of unique words is 234333.3 of words are in the 2000 most common words47.4 of words are in the 5000 most common words55.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 24Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4102Total number of unique words is 221136.0 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words59.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 25Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4150Total number of unique words is 215137.9 of words are in the 2000 most common words52.7 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 26Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4090Total number of unique words is 211235.7 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 27Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4102Total number of unique words is 215936.5 of words are in the 2000 most common words51.0 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 28Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4085Total number of unique words is 228135.0 of words are in the 2000 most common words50.5 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 29Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4099Total number of unique words is 223135.8 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words59.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 30Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4159Total number of unique words is 221437.1 of words are in the 2000 most common words52.2 of words are in the 5000 most common words59.6 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 31Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4168Total number of unique words is 220336.5 of words are in the 2000 most common words50.8 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 32Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4211Total number of unique words is 223435.8 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words58.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 33Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4154Total number of unique words is 235034.9 of words are in the 2000 most common words50.3 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 34Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4209Total number of unique words is 226635.7 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 35Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4185Total number of unique words is 221737.0 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 36Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4208Total number of unique words is 229835.4 of words are in the 2000 most common words48.9 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 37Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4117Total number of unique words is 224936.2 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 38Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 225535.2 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 39Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4073Total number of unique words is 227634.7 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 40Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4174Total number of unique words is 228835.8 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 41Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4204Total number of unique words is 225137.6 of words are in the 2000 most common words52.8 of words are in the 5000 most common words60.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 42Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4143Total number of unique words is 209338.5 of words are in the 2000 most common words54.6 of words are in the 5000 most common words62.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 43Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4228Total number of unique words is 234735.3 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 44Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4204Total number of unique words is 222436.7 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 45Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4142Total number of unique words is 217234.6 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words58.0 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 46Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3990Total number of unique words is 238930.6 of words are in the 2000 most common words45.4 of words are in the 5000 most common words52.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 47Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3961Total number of unique words is 229933.4 of words are in the 2000 most common words48.0 of words are in the 5000 most common words56.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 48Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4213Total number of unique words is 219335.2 of words are in the 2000 most common words49.8 of words are in the 5000 most common words57.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 49Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 214337.0 of words are in the 2000 most common words52.0 of words are in the 5000 most common words59.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 50Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4097Total number of unique words is 220635.7 of words are in the 2000 most common words50.9 of words are in the 5000 most common words58.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 51Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4149Total number of unique words is 230734.9 of words are in the 2000 most common words49.5 of words are in the 5000 most common words57.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 52Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4131Total number of unique words is 213636.1 of words are in the 2000 most common words49.6 of words are in the 5000 most common words56.3 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 53Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4038Total number of unique words is 219334.7 of words are in the 2000 most common words49.3 of words are in the 5000 most common words57.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 54Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4077Total number of unique words is 243432.3 of words are in the 2000 most common words46.5 of words are in the 5000 most common words54.9 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 55Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4046Total number of unique words is 231032.8 of words are in the 2000 most common words45.9 of words are in the 5000 most common words53.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 56Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4008Total number of unique words is 222535.0 of words are in the 2000 most common words50.7 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 57Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4065Total number of unique words is 214036.0 of words are in the 2000 most common words50.4 of words are in the 5000 most common words58.1 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 58Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 3931Total number of unique words is 215433.2 of words are in the 2000 most common words48.7 of words are in the 5000 most common words56.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 59Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4080Total number of unique words is 233833.3 of words are in the 2000 most common words47.2 of words are in the 5000 most common words54.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 60Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4020Total number of unique words is 221935.1 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 61Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4100Total number of unique words is 208138.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words59.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 62Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4059Total number of unique words is 206537.5 of words are in the 2000 most common words53.4 of words are in the 5000 most common words60.5 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 63Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4191Total number of unique words is 230637.1 of words are in the 2000 most common words51.7 of words are in the 5000 most common words59.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 64Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4179Total number of unique words is 235735.7 of words are in the 2000 most common words51.4 of words are in the 5000 most common words58.8 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 65Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4153Total number of unique words is 215137.0 of words are in the 2000 most common words52.3 of words are in the 5000 most common words60.4 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 66Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4192Total number of unique words is 209035.5 of words are in the 2000 most common words50.0 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 67Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4106Total number of unique words is 217937.5 of words are in the 2000 most common words52.9 of words are in the 5000 most common words61.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 68Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4126Total number of unique words is 227836.3 of words are in the 2000 most common words50.6 of words are in the 5000 most common words58.2 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 69Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 4094Total number of unique words is 227435.7 of words are in the 2000 most common words50.1 of words are in the 5000 most common words57.7 of words are in the 8000 most common words
- Ақ Жайық - 70Each bar represents the percentage of words per 1000 most common words.Total number of words is 2664Total number of unique words is 152139.4 of words are in the 2000 most common words53.5 of words are in the 5000 most common words61.3 of words are in the 8000 most common words