Ақ Жайық - 21

берген тəрізді қолын басына таман бір көтеріп, атының басын кері
шегіндірді; қарулы үлкен қара да айналып Маймаковтың арт жағына
шықты.
— Бұл арада қазақтарды тəртіпке үйреткенше көп заман өтер,—
деді Маймаков Хакімге, Сүлейменнің аттан түсе қоймағанына
шағынғандай, офицер Абылаевтың аузынан тастамайтын сөзін айтып.
Бұл сөздің тап осы жерде орынды айтылған, айтылмағанына
Маймаков мағына берген жоқ, ол тек бастық Абылаевтың өздері
сияқты ел жігіттерінен жинаған «дружинаны» ертеңді-кеш сапқа тізіп
шолақ қамшының сабымен кеудеден түртіп, «тəртіп» үйреткенде
айтатын үйреншікті сөзін айтып салды, өзі тізгінін оңдаңқырап ұстап,
милықтаңқырап кеткен шлемін оң қолымен жоғары көтере түсті.
— Бұл арда болсын, надан болсын, саған барып тиіскен жоқ, сен ғой
бұған тиіскен. Сенің мына жазықсыз адамды айдалада қамшының
астына алғаның қандай айуандық, соны білесің бе өзің?— деді Хакім
тістене сөйлеп.
Оның үлкен көздерінің құйрықтары жіңішкеріп, ұзарып кетті.
Еліріп, қызып алған салғыртшы, Хакімнің түсі бұзылып кеткенін
аңғарған жоқ, өзінің дұрыстығын əбден ұғындырғандай:
— Айтқанды ұқпайды. Ат керек, қаражат керек деген бұйрықты
түсінбейді. Хүкімет дегеннің не екенін білмейді, ертеңді-кеш жаназапаназа деп ат үстінде жүргені, ардалар!— деп тағы да балағаттай
бастады.
Ол сөзін тауысып үлгірмеді, құлынды биеге жайдақ мініп, серейген
сирақтарын жерге тиетіндей ат баурына орай жинақтап алған ұзын
Нұрым, мүше алатын адамша, еңсеріле ұмтылып келіп оған бүркіттей
төнді. Бұрылып үлгіргенше Нұрымның сала құлаш оң қолының салалы
саусақтары Маймаковтың башлығымен қоса жағасын шеңгеліне
уыстап та алды. Шағын денелі сары Нұрымның бір жұлқуына да
келген жоқ, аттан бөріктей ұшып түсті де, ердің қасына тұқырта ілген
винтовкасы мен мəштекторы тізгінін сүйретіп шетке шыға берді. Бұл
үйме-жүйменің үстіне торы атқа мінгескен Тояш пен Бекей де жетті.
Жақындап келгенде Тояшты еркін жіберейін деген адамша міңгесіп
келе жатқан шырылдақ дауысты кішкене Бекей аттан қарғып кетті.
— Əнеугі мені сабаған тап осының өзі,— деді ол, қорыққаннан жерде
етпеттей жорғалаған Маймаковты көрсетіп.
Бірақ оның сөзін ешкім тыңдаған жоқ, əркім өз жұмысымен болып
жатты. Маймаковтың қарулы келген ірі денелі жолдасы баста
аңтарылып тұрып қалды да, істің қиынға айналғанын начальнигі аттан
жығылғанда ғана барып сезді. Ол ақырып дауыстап жіберіп, екпінмен
бірнеше саржан жерге қашықтап шығып орағытып кері айналған
жайдақ Нұрымға ұмтылды. Нұрым құр қол екен, қолын жоғары көтеріп
басын қорғаған күйі биеден түсе қалды да, ірі қара жуан қамшымен
иықтан асыра оны бір соғып өтті. Етпеттеп қалған жердегі Маймаковқа
ешбіреуі назар салған жоқ, ендігі бəрінің жабылып қолға алатыны
қарулы қара сияқтанды. Нұрымды соғып кеткеннен кейін, өмірі
қамшыласып көрмеген Хакім, арқасы қызса да мына топшылы,
жалмаңды жігітке қарсыласа алмады. Оның тек екі көзі «бар үміт
сенде» дегендей Тояшта ғана болды. Тояштың күші де, талай бас
жарылып, арқа тілініп шығатын «қамшы соғыста» бойына ешнəрсе
дарытпай жайпап шығатыны да елге мəлім-ді. Ол мынау маған да
ұмтылар ма екен деген кісіше, тышқан аңдыған мысықша қараның
қимылын аңди қалды, дойыр ұстаған оң қолына түкіріп қойды. Оның
астындағы Жүністің ірі торы аты да белін жиып, жауды жалтартпай
омыраулай килігуге əзірленгендей, қос құлағын қайшылай түсіп
үстіндегі салмақты Тояштың тақымының билігіне көшті. Торы ат
Нұрымға қайта ұмтылған қамшылы қараға омырауымен соғып
жіберетіндей, көлденеңнен килікті де жетіп келгенде төрт тағандап
тұра қалды. Тояш үзенгіге шіреніп көтеріле түсті, оның қолының
жоғары көтерілгенін ешкім байқаған жоқ, тек сарт еткен дойырдың
дауысы ғана құлаққа шалынды. Хакім де, Бекей де, Нұрым да аттан
ұшып түскен мықты қараны ғана көріп қалды...
Бұл оқиғаны басы-қасында болған төрт адам да, соңынан араласқан
Асан да ешкімге əңгімелеген жоқ. Еруліге — қарулы ызалы бір шекіс
Бəшекең көлінің жағасында болды да өтіп кетті. Бірақ бұл əңгіме де
ертеңіне бүтін елге жайылды. Ол мүмкін оқиғаның ішінде болмаса да
бəрін білген Қадестің бір ауыз сөзінен шығуы да неғайбіл.
Сол күні кешке таман атымды алып қоя ма деп ілгері асып кеткен
Құбайра Қадестен:
— Жолды да сабады ма?— деп сұрады сыбырлап.
Қадес насыбайын қаттырақ иіскеп жіберді де, екі көзі жасаурап
сыбырламай-ақ:
— Жоқ, Нұрым сабаймын деп ұмтылған екен, Қален ұрғызбапты. Ал,
ана екеуін қару-жарақтарын тартып алып, жаяудан-жаяу «жөніңді» тап
деп қоя беріпті,— деді. Ол насыбай сұраған Тояшқа: — Əй, Тоеке-ау,
осы сен ат үстінде табаннан соғып ұшырып жіберетінді кімнен
үйрендің? Ана, мықты қараны, апырай, бір сілтегеннен қалдырмадыңау,— деп қойды.
Тояш оған жауап бермей қисайып жатып насыбайды иіскей берді.
3
Екі күннен кейін пішен шабуға ел тегіс кірісті де, жауынсыз көктем
суымен ғана өсіп піскен шөпті қамбада көп ұстамай жұрт келесі күні-ақ
шөмеле сала бастады. Бір сиыр, бір атқа жететін шөпті Асан інілерімен
бірге қыстау төңірегінен де шауып, жиып алатын, бірақ биыл бұларға
Күміс пен тағы бір ағайыны қосылып төрт үй болып, Бəшекең көлінің
сыртында шабын үлесін алды. Үш үйден орақ ұстайтын үш еркек
шықты да, оны жинауға Шолпан баратын болды. Жұмысқа да алғыр,
албырт жас келініне Күмістің көңлі көншігендей, сонда да толқымалы
жас адамға «көз болу» үшін екінші күні шөп жинауға оның өзі де келді.
Уыздай Шолпанның көзден таса болмағанын Күміс жақсы көреді.
Соңғы күндерде келінінің көрер көзге көңілі жабық, бұрынғы көп күліп,
қыздармен алысып жүретін мінездің бірі жоқ, жұмыстан қолы бос
кезде туырлықтың етегін түріп қояды да, үйдің ішінде отырып
керегенің көзінен сыртқа көзін қадайды, қозғалмай бір орында ұзақ
отырып алады. Кейде ақырын күрсініп те қалады... «Шолпан, сенің
түрің сынық, сырқаттанып жүрген жоқсың ба?» деген Күмістің бүгін
сыр тарта берген сұрағына ол: «Жоқ, жеңеше, мамам марқұм түсіме
еніп шықты, соны ойлап отырмын»,— деді. «Мүмкін солай да шығар...
Хакім Қалендікіне келген күні түннің бір уағына дейін ұйықтаған жоқ.
Сол күні жəне қайдағы адамның ойына келмейтін «қажы мен
учительдің жақындығы қандай, қыз беріп, қыз алысатын жер ме» деп
сұрағаны несі?! Жоқ, бұл əлдеқалай аузына түскен сөз емес. Сөз жоқ,
тағы да көңлі бұзылып жүр» деп ойлады Күміс, Шолпанның айырлап,
жиырып əкелген шалғы жолының ізін тырнауышпен сынық шөп
қалдырмай жинап жүріп.
Бұл екеуі үш жігіттің бір күн шапқан шөбін тыным алмай жинап,
кешке дейін бітіріп кетті, ірілі-уақты жиырма бес шөмеле салды.
ЬІстық күн екіндіге таянғанша күйдіреді. Көлдің екінші бетіндегі
күні бойы шарылдаған қажының шөп машинасының дауысы да үзіліп,
Бекей мен Нұрым аттарын суарды, машина басына отырған Хакіммен
үшеуі өзен басына да жетіп қалды.
Соңғы шөмеленің түбін тараштап, айырмен жымқыра етектеп
болып, Күміс оның көлеңкесіне отыра кетті.
— Шаршаған шығарсың, отырсайшы, Шолпан. Менің екі қарым ұйып
қалған сияқты, көптен айыр ұстамаған кісіге бірден қиын екен шөп
жинау,— деді ол орамалын сілкіп жіберіп, тершіген мойнына құйылған
шөптің үгіндісін сүртіп тұрған Шолпанға.
Шолпан үндеген жоқ. Ет қызуымен шаршағанын білмей, күні бойы
қимылдаған денесі тыныс алып, екі беті албырай, шашының бұрымын
жөндеп тұр.
Жай күнде де сөзге сараң Күміс, бүгін шөптен шаршап шығып су
басына жеткенше жұмған аузын ашқан жоқ. Ол қайықты қалтылдатпай
шебер есетін Асанмен бірге өтті де, асықпай жуынған Шолпанды өзен
жағасына тастап кетті.
Өзеннің басқа жерінен өткен Хакім Қалендікіне соға кетпекші
болып, Нұрымдардан бөлініп кетті де, су жағасындағы Шолпанды
көріп, соған бұрылды.
— Шолпан, тоқтай тұр,— деді ол қыр басына шыққанша əйелді қуып
жетіп.
Көріп келе жатса да арт жағына аса қарайламаған Шолпан тұра
қалды, Хакімнің күлімсіреген жүзіне жауап бергендей аздап езу
тартты. «Маған не айтпақшы? Зағипамен екі арасындағы ғашықтықты
ауыл тегіс біледі. Əлде басқа бір ойы бар ма? Біреу тойып секіреді,
біреу тоңып секіреді деуші еді мамам. Еріккен, қолы бос, басы бос
жандар»— деп ойлады Шолпан ішінен Хакімді жек көріп.
— Ия, не жұмысыңыз бар еді?— деді Шолпан ақ сиса орамалын
жөндей түсіп.— Əлде қыздарға сəлем айтып жіберейін деп пе едіңіз?
Хакім жауап таба алмай қалды. Шынында да ол не демек? Əдемі, жас
келіншек, балаға атастырғаны болмаса басы да бос Шолпанның. Бірақ
шын ойы Шолпанда емес қой. Тек бір бұлдыр тілектің жетелеуі...
— Шолпан, мен сенімен сөйлесуге құмармын, неге екенін білмеймін,
сені көруге ынтық боламын да тұрамын. Сен менен неге қашасың?—
деп ол Шолпанның қолынан ұстай алды.
Шолпан кері де шегінбеді, Хакімнің ұстап өзіне қарай тартқан қолын
да босатып алмады — еркіне жіберді. Бірақ балқып иілмеді, оның
жүзінде салқын пішін, қимылында салмақты бой тежеу бары айқын
көрінді.
— Сөйлесуге құмар болсаңыз, мен міне алдыңызда тұрмын.
Айтыңыз, сөзіңізді, тыңдайын.
— Жаспыз ғой, күліп-ойнап, көңіл көтеріп жүру керек емес пе?
— Рас, сіз жассыз. Сізге күлу де, ойнау да, көңіл көтеру де лайық
нəрсе.
— О не дегенің, мен жас болсам, сен де жассың, нағыз шешек атып
тұрған қызғалдақ сияқтысың,— деді Хакім.
Шолпан оның бетіне қарап тұрды да, көзін төмен Түсірді, ауыр дем
алып, жүзін басқа жаққа бұрды.
— Мұнан екі жыл бұрын болса, айтқаныңыздың бəрі дұрыс болар
еді. Бірақ қазір қар астынан басын қылтитқан қызғалдақты рақымсыз
басқан аяқ таптап тастаған, оны еңкейіп сіз жерден көтермессіз,
көтерсеңіз де ол шешек атқан гүлмен тең түспес...
Хакім оның көзіне қарай қалды да, ұстаған қолын ақырындап
босатып жіберді. Шолпанның мына сөзі оған арнап айтқан кінə сияқты
тиді. Əйелдің əдемі бетіне жүгірген мұңды пішін күн көзін жапқан
бұлттай, жаңа ғана шарықтаған көңіл күйін көлеңкелеп жауып кеткен
сияқтанды. Өз сөзі Шолпанның бақытсыз екенін біле тұра аяқ асты ету
ниетімен айтылғандай көрінді.
— Мен сені бұлай деп ойлаған жоқ едім... Бұл сөз өзіңе де, өзгеге де
өте қатты сөз. Дүниеден күдер үзудің керегі жоқ,— деп еді Хакім.
— Мен жас кезімде мынадай оқиғаны көрдім,— деді Шолпан,— осы
күнге шейін есімнен кетпейді, əлі көз алдымда. Біздің қыстаудың
қасында көл бар еді, көлдің шетіне өлең өседі де, əрегіректе құрақ
шығатын. Күзге қарай көл суала бастаған кезде асты құрғап қалған
өлең шыққан жерді мал əбден отын бітіріп, таптап болғаннан кейін
əрідегі майда құраққа тиіседі, əсіресе бұзау-торпақ арасына кіріп кетіп,
күндіз шықпай қояды. Біздікінде екі ала бұзау болатын, бірі еркек, бірі
ұрғашы еді. Бір күні түстен кейін бақырған бұзаудың дауысы шықты,
бақырғанда дауысы құлақтан өтерлік, үсті-үстіне бақырады. Кəдімгі
үлкен сиыр сүзгенде бұзау бақырады ғой, мынау да сол сияқты, бірақ
үзбей бақырады. Үйдегі адамның бəрі көлге қарай жүгірді, біреулер
айқай салып, біреулер атпен шапты. Мен де жүгіріп келемін. Бір мезгіл
«қасқыр, қасқыр!» деген дауыс шықты. Біз, балалар үйге қарай қаштық.
Кішігірім тайыншадай көк қасқыр екен. Көлдің жиегінен шыға келді де
қырға тартты. Ауыл үсті у да шу... Не керек қасқыр жайымен кетті де
жұрт: «сөз жоқ, бұзауды жарып кетті» десті. Кешікпей тауып алды,
біздің ұрғашы ала бұзау екен. Бұзау тірі, бірақ жалпақ омыртқасын,
тұтасымен қасқыр шайнап кетіпті, жүре алмайды, үйге көтеріп
сүйемелдеп жеткізді. Қасқыр бас салғанда, ол төрт тағандап батбаққа
батып қалыпты да, бөрінің тісіне тек арқасы іліккен. Көтеріп алып
кететін жас бұзау емес, күзгі бес-алты айлық торпақ жəне өзі батпаққа
батқасын қасқырдың аузына шала іліккен. Сол бұзау бір айдай үйде
болып, жарасын тазартып емдеп байлағансын, мал қатарына қосылды.
Бірақ арқасы тыртық, белі бір жағына қисық бітті, өзі шая болып өспей
қалды. Соңынан «қисық құнажын», «тыртық құнажын» атанды. Ойлап
қарасам өмірдің бəрі осындай. Мен де қатарымнан кем, бақытсыз
болып келемін. Бірақ бұған ешкім айыпты да болмас, тағдыр солай
шығар. Тек қол үшін берер жан жоқ, жанашыр жоқ...
— Түңілме, Шолпан, мына біз бармыз қол үшін беретін,— деді Хакім.
Бірақ оның «біз» деп сөйлегені кімдер, қандай жəрдем бермекші —
бұл оның өзіне де онша айқын нəрсе емес-ті. Шолпан оның бетіне тағы
да сынай қарап:
— Сіздің жолыңыз сара жол ғой, тоқтаусыз жүре беретін...
Учительдің қарындасы əрі оқыған, əрі тең, бірақ шариғат қосса...
Шариғаттың шылбыры ғой мені Сарыға қосақтаған,— деді.
— Шариғаттың не шаруасы бар...— деп міңгірлеп қалды ол.
Оның бұл сөзі Шолпанға тірек сияқты көрінбеді.
— Мен де солай деп ойлап, учительге төрелікке жүгініп едім, бірақ
ата-бабаның жолынан қыл елі аумайтын қажыны ешкім ие алмады...
Жеңешем мені неге кешікті деп тыпыршып отырған шығар, сау
тұрыңыз. «Шариғаттың шаруасы жоқ» екен деп Зағипаға айтайын,—
деді ол жүріп бара жатып.
Шолпанның бұл сөзі Хакімге найзадай тиді; өзіне де, өзгеге де кесе
көлденең тұрған үлкен кедергіні көрсетіп «Күшің жетсе соны алып
таста» деген сияқтанды. «Мен адам емеспін. Мен жасықпын. Шолпанға
да жауап қайтара алмадым... Ана Əбекең сияқты жарып жол салып,
майданға шығу маған екі талай,— деп өзіне өзі мейрімсіз кіжінді де,
Хакім: — тоқтай тұр. Күш көрсетер кезең де, сыналатын өткел де алда»,
— деді.
ОН БІРІНШІ ТАРАУ
1
Үйректікөл, Қараоба, Көпірлі, Аңқаты болыстарының картасына
сұлтан Һарон қызыл қарындашпен əр жерден крест таңбасын салып
келіп еді, бүгін ол еңкейіп тұрып, Қараобаның қақ ортасынан
ерегескендей, баттитып екі үлкен крест қондырды да:
— Бұл жерде я сен тұрарсың, я мен тұрармын,— деді ернін
жыбырлатып.
Өзі сөйтті де бөлме ішінде ерсілі-қарсылы жүріп кетті. «Бұл бір көз
байлаушы сияқты болды. Сүзбе аудың қоржынынан шығып кеткен
сазандай Орал қаласының қақ ортасынан қолдан жырылып кеткенсін
мынау кеп-кең сахарада оңайлықпен ілігер ме?..»
Ол тұра қалды да үстел үстінде жатқан мағлұматқа тағы да көз
жіберді. «...Үшбу мағлұмат арқылы хабарлаймын: балшебектер
саратан айының екі жаңасында каколдар арасында хұпия шияз ашқан.
Қатынасқандар Парамонов, Колостов тағы басқа толып жатқан
орыстар. Қазақтардан кəдімгі кедейшіл, хұрриятшыл Ғабдырахман
Əйтиев бар. Бұл соңғы есімі аталған балшабек қазақ Жайық
жағасындағы балық кəсібін істеуші кердерілердің арасында сөз
сөйлеген... Сөзінің басынан аяғына шейін ханға, атаманға қарсы епрат
насихат...»
«— Хұрриятшыл! Кімнің тілі өзі. Не қазақша емес, не орысша емес.
«Поборник свободы, что ли?»32 — деді Һарон ақырын ғана.
Сұлтан тағы да аздап жүре түсті де кеп-кең бөлме тап-тар көрініп,
есікті жəне терезелердің бəрін ашып жіберді. Терезеден көрінген дала
көрінісі аса көз тартарлық емес, сұлтанның күнде көріп жүрген жері.
Аяқ өткел жағасында жалаңаш балалар шалпылдата шомылып жатқан
Өлеңті өзені, арапша нонның (н) суреті сияқты кішкене қаланың
өзенге иіліп келген жеріндегі үлкен ноқаты гауптвахта да33, оның
қатарындағы оқшау үй осы төре отырған кеңсе. Һаронның Жымпиты
үкіметінің шақыруымен келгеніне екі жұмадай-ақ уақыт болды, сол екі
жұма уақыттың ішіндегі істелген жұмыстың бастысы «Əйтиевтің ісі».
Қаншама жыл қызмет істеген Оралдағы үлкен мекемеден еншісіне
тигендей, губерния картасын алып келіп еді, оның сарала бетінде қазір
он жеті крест тұр: сол сынаптай жылжыған Əйтиевтің қара бұқараның
басын қосып, жиылыс ашып, сөз сөйлеп, большевиктік үгіт жүргізген
пункттері. «Мұнысын тыймаса, бір айдан кейін үлкен картаның қақ
жартысын крест жауып тұрар» деп Һарон басын шайқады. Ол алдыңғы
бөлмеде терезенің жақтауына сүйеніп тұрған Абылаевті шақырып
алды да:
— Қаржауовтың ісін мен өз басым мақұлдамаймын. Ашықтан-ашық
жазалау жақсы əдіс емес. Кеше ол бір жауғаштыны атып кеткен,
Шідерті бойындағы Бұланның ішінде оның қамшысы тимегені жоқ.
Ашық жазалауға ел өшігіп кетеді. Көрдің бе, ана Қаржауовтың жіберген
адамдарын... кім еді əлгі...
— Маймаков.
— Маймаковтың сабағанына ерегесіп Аңқаты қазақтары қаружарағын тартып алып, өзін жаяу қуып жібергенін. Бұлай етуге
болмайды,— деді Һарон.
— Қаржауов өзіне-өзі сенген нағыз ақымақтың барып тұрғаны.
Оның сенетін адамын да білемін, ана ұлық кісіге арқа сүйейді, екеуі де
Тана ғой,— деді Абылаев, бақталас Қаржауовына тісін басып.
— Олай етпеу керек, білдірмей істеу керек, айқай-шудың қажеті жоқ,
əкіреңдеп хакімдік пішінін көрсету бұрын қолына билік тимеген қара
қазақтардың істейтін ісі. Біздің төрелер бұл жөнінде үлгі көрсетуге
тиіс. Қарсы тараптың кесірлі адамдарын майдан қылшық суырғандай
етіп, біріндеп алып, білдірмей көзін жоғалта берген жөн. Жұрт көзінде
жібектей болу ең керекті қасиет, ішіңнің мұзын əдептілігің қымтап
тұрсын, солай емес пе, Айтғали мырза?
— Дұрыс айтасыз, сұлтан Һарон Ахметович.
Һарон мұртын сипап қойды.
— Көпірлі Аңқаты болысы, нөмер жетінші ауылдағы Қален учитель
мен студент Жүнісов ертең кешке ана үйде қонатын болсын,— деп
сұлтан Һарон қолын шошайтып, терезеден түрмеге айналдырған екі
қабат биік гауптвахтаны көрсетті.— Екеуі де большевик, Əйтиевтің
достары...
— Алпыс шақырым жерге ертеңге дейін...
Һарон оның сөзін аяқтатпай:
— Қазір кетсең ертең ертемен сол жерде боласың да, кешке осында
жетесің. Уақыт күтпейді. Арғы күні Қараобаға жүресің. Қасыңа бесалты жігіттен артық адам алма. Шоғырланбауға тырысу керек,— деді.
Сол күні кешке қарай Абылаев қасына бес адам ертіп, Қален мен
Хакімді ұстауға Жымпитыдан ауылға жүріп кетті.
Жол старшинаның ауылы да өзеннің арғы бетінде, Қалендерден
алты-жеті шақырым жерде еді. Сəске түсте Абылаев оның аулының
өкпе тұсына келіп, шақырып келуге Жолға кісі жіберді де, өзі жағада
жар астында қалды.
Жол неше күннен бері Қалендерді ұстауға адам келетінін күтіп
жүрген. «Арғы бетте қару-жарақ асынған адамдар сізді шақырып
жатыр» дегенде ол сұйық сақалын сипай түсті, бұл адамдардың не
іздеп жүргенін түсіне қойды.
— Қатын, сен бар. Келген əкімдерге мені үйде жоқ де. Қален мен
Жүністің аулын сұраса, көрсетіп жібер. Ол тұста жақсы қайық бар,
іркілмей өте беріңіз дерсің,— деді ол Бақтылыға.
Бақтылы оның бетіне бажырая қарады да, ернін шүйіре бастады.
Əйелінің ерні шүйірілді-ақ бетінен ала түсетінін білген Жол, оның
алдын орап, хабар берген əйелге:
— Келін, шырағым, сен жүре бер. Аржақтағыларға өзіміз хабар
береміз,— деп қалды да,— сен, шырағым, мені үйде дедің бе?— деп
сұрады су басынан келген келіншектен.
— Ана ауылға кетіп қалмаса, айтайын дедім. Менің дауысымды олар
шала есітті білем, «қашан кетті?» деп айқайлады,— деп жауап берді
əйел ақырын ғана.
— Жақсы айтқансың, шырағым, жүре бер, жүре бер.
— Тазыдан қашқан қояндай, елге əкім келсе сен бұғып
жасырынасың да жүресің бе? Бүйткенше от басында отырсайшы,
старшин болып знак тағу не керек саған?— деп килікті Бақтылы еріне,
жөні бар жерде де, жөнсіз жерде де тілдей салатын əдетімен.
— Қатын, сен алдымен түсініп алсайшы, мұнда үлкен бір мəніс бар.
Анаған мені «үйде жоқ» де.
— Не мəнісі бар?— деп дігірлей қалды Бақтылы.
— Қален мен қажының балаларын ұстауға келген адамдар, əнеу күні
һүкімет адамдарын сабап, қарсылық көрсеткендері үшін,— деді Жол
сыбырлап.
Əйел онан əрі өршелене сөйледі.
— Һүкүмет адамдарына қарсылық еткен бұзықтарды ұстаса онан
сен неге қорқасың? Сен қайта лауазымыңды көрсетіп ішінде бол, жұрт
екіншілей ондайды істемесін, қорқып тұрсын: айтқаныңды екі етпей
орындайтын болсын. Əлде Қален мен Жүністен қорқасың ба? Біреуінің
өзі оқыған, біреуінің баласы оқыған, солардың алдында құрдай
жорғалайсың, ə? Сен еркек емессің. Сенен басына ақ жаулық тартқан
қатын артық. Өзім старшин болсам, бəрін бір шыбықпен айдар едім,
қажысын да, учителін де, шылтиған оқығандарын да...
Бір сөйлесе бой бермей, кешке дейін сөйлейтін Бақтылыны
қапелімде тоқтата алмайтынын біліп Жол:
— Оның мəнісі бар. Мұндай шатақ жұмыстардың арасында болмай,
сырттан көйт-көйт деп тұрған жөн. Ертең орнымнан түскен күні Жүніс
менің шаңырағымды ортасына түсірмей ме, бұл істі біліп қойса?..
Онсыз да оңдырайын деп жүрген жоқ...— деп күңкілдеді.
Ол есік алдына шықты да:
— Шырағым, сен өзің барып айта қойшы, мені үйде жоқ де, ана
ауылға кетті де! Тезірек бар, жүгір, шырағым,— деп келінін арғы
жағада тұрған əкімдерге қайта жұмсады.
2
Қаруын тартып алып Маймаковты жолдасымен жаяу қуып
жібергеннен бері Нұрым мен Хакім көбірек үрейленіп жүрген. Ашу
үстінде істеліп қалған іске амал жоқ болды да, бірақ түбі бір жауапқа
тартылатынын, ол жауаптың жеңіл болмайтынын Хакім жақсы сезіп
еді. Орал қаласындағы қолға түсіп қалғандай тағы да босқа кетпейін
деп Хакім сақтық ете бастады. Пішен шабуға шыққаннан бері ол
мықтап істей алмаса да, Нұрым мен Бекейге ат жегісіп, машина басына
отырып ертеден кешке шейін пішеншілердің арасынан шықпады. Кеш
ауылға қайтып келіп тамақтанып алып, түнде ағасымен екеуі кері
жұмыс басына келіп, далада түнеп жүрді. Ондағы ойы: болыс
тарапынан, болмаса тіпті Жымпиты үкіметінен іздеп келушілер болса
үйде жатып қапыда қолға түспеу ниеті еді. Қаленді жауапқа тартады
деген ой оның ойына келген емес: айыпты тек Нұрым екеуміз деп
түсінді. Хакімнен басқалары мұны ауыл арасында болып тұратын
талас-тартыс сияқты көрді. «Жазықсыздан жазықсыз Сүлейменді
сабады, соншама халықтың алдында бейбастақтық істеген өздері.
Аттан аударып алып, қаруын тартып алғаннан өзге зəбір көрсеткеніміз
жоқ. Іздеп келсе қаруын алар» деді. Сөйтіп бұл істің басы-қасында
болған Тояш пен Асан екі мылтықты екеуі алды да, иесіз қыстаудың
көңінің арасына киізге орап, көміп қойды. Нұрым мен Хакімге
алтыатар мен екі қылыш қалды. Алтыатарды олар машина басына
ұстады. Арада бір жетідей уақыт өтіп кетті, бұларды іздеп келген адам
болмады, бір рет келіп кеткен старшина да ешбір сыр білдірмеді,
ешнəрсе көрмегендей өз жұмысымен болды. Сөйтіп бірте-бірте үрей
сейіле бастады, сақтық салақси берді. «Мүмкін ешнəрсе болмас та»
деген ой да келіп жүрді.
Түннің бір уағына дейін қыздармен қыдырған Хакімді күтпей бір
күні ымырт жабыла Нұрым кері пішен басына жалғыз қайтып келді.
Күндегі əдетінше ол машинаның үстіне тоқым жайып жіберіп,
шекпенін айқара жамылып ұйықтап қалды.
Күнде күн ұясынан шықпай аттарды айдап əкеліп, қамыттап,
олармен адамша сөйлесіп жүрген Бекейдің шырылдақ дауысынан
тұратын Нұрым бүгін өзі оянды. Сəскелікке келіп қалған күннің көзі
шекесін тесе қыздырып тұр екен. Ол қапелімде қайда жатқанын есіне
түсіре алмай маңдайын сипай түсті, ыстықтан беті де, тұла бойы да
қара терге малынып қалған екен. Жеңімен бетін сүртіп жіберіп, басын
көтере бергенде, ол алдымен бас жағында жұмсақ езу тартып тұрған
Қаленді жəне ат қамыттап жатқан Нəйкіні көрді.
Сəске түске дейін ұйықтап қалғанына қысылып, Нұрым жалма-жан
орнынан ұшып тұра келді де:
— Бекеңді күтіп тоқтап тұрғаным, машинаның
шықпағансын көкем кейіп жатқан шығар,— деді.
дауысы
Өзі шапшаңдай Нəйкінің қолынан атты алып жекпекші болды да, аңтаң қалып:
— Мынау Құбайраның биесі ғой, біздің аттар қайда,— деп сұрады.
— Нұрым, сен ұйқыңды аш, асықпа. Машинаны мен алайын деп
тұрмын. Қажы сендерге шөмеле салсын,— деді. Қазір Бекей де келеді,
— деп күлімсіреп Қален Нұрымның иығынан қақты.— Нұрым, сен осы
кімге тартып ұзын болдың, қажы ұзын емес, Бал жеңгей ұзын емес, ал
сен күн сайын бір сүйем өсіп шығасың. Ұзын адам аңқау болады дейді,
байқа бала,— деп қойды ол қалжыңдап.
— Сіз де ешкімнен қарызға бой сұрап жүрген жоқсыз, Қалеке, сонда
да...
— Мен де аңқаумын,— деді Қален күліп.
Нұрым Нəйкіге ат жеккізіп болып, машинаның о жақ, бұ жағына
шығып жүрісін сынады да қала берді.
Екі шақырымдай жердегі Қален алып кеткен машинаның дауысы
Нұрымдарға шаңқай түске дейін естіліп тұрды да, кенет тиылып
қалды.
— Шатонын үзіп алмаса жарар еді, машинаның даусы тоқтап қалды,
— деді Нұрым Бекейге шөп жинап жүріп. Бекей балаша шіңкілдеп:
— Бекер береді, бекер береді. Машина сынса өзіміз отырып
қаламыз. Жердің əлі жартысы да шабылған жоқ. Учитель десе болды,
бере салады,— деп қажыны айыптай бастады...
Үлкен Қара қоғаның алқабы желсіз, қапырық. Күн тамылжып тұр,
оның үстіне қуарып кеткен шөптен көтергенде жалын сияқты ыстық
леп еседі. Жиі қамбаны екі жақтан жиырып келіп, еп-сəтте желіп жүріп
шөмеле тұрғыза салатын қарулы Нұрымның соңынан Бекей зорға
үлгеріп жүр. Ол айырлап кеткен қамбаның орнын шөптеп келіп,
шөмеленің түбін тараштап қымтап болғанша, Нұрым екіншісін
тұрғызып қояды.
— Шөл кірді, азырақ көлеңкеге барып аялдап алайық,— деген
Нұрымға Бекей:
— Күн ашықта үлгеріп алмасақ болмайды ғой,— деп күбірледі де,
қыстаудың көлеңкесіне қарай жүрген Нұрымның амалсыздан соңына
ерді.
Қырқаның басына қыстауға қарай қабақтан шыға бергенде бұлар
Бөшекең көлі жағынан жайдақтап шауып келе жатқан Сүлейменді
көрді. Таңырқай қараған екеуі қыстауға жеткенше, Сүлеймен де келіп
жетті. Нұрымның берген сəлемін алмастан ол:
— Алты адам, алтауы да қарулы, Қаленді алып кетті,— деді ентіге
сөйлеп.
Сүлейменнің жұқа танаулары шелтиіп кетіпті де, етсіз екі ұрты
ішіне қарай омсырая түскен.
— Іс, белкүллі, насырға шапты,— деді ол аттан секіріп түсіп,
көлеңкеге қарай ұмтылып.— Бір ұлық, бес солдат, алтауы да қазақ.
Қасында Есенбайдың Жартайы бар. Жартай арбалы екен. Бұл жаққа
қайдан келгенін білмеймін, ғажап, Шұғылдың аттары Құбайраның
қорасында тұрар ма, шетінен ұстап-ұстап, Жартайдың арбасына да
жекті, Нұрыштың көк атын біреуі мініп те алды, не керек Қалекеңді
арбаға мінгізіп алып кетті! Шамасы, Қызыл үйден бір-ақ түсіретін
шығар...
Нұрым сұп-сұр болып Сүлейменнің аузына қарап қалды.
— Қалекеңді үйге киім киіп шығуға да жібермеді. Мен Мəккаге хабар
берейін деп бір ойладым да, төртеуі Аңқатыға қарай жүргенсін
сескендім, сендерге қарай шаптым, «Нұрым мен Хакімді іздемесе игі
еді» деп көңілім ала қашты...
— Біздікіне кеткен шығар?!— деді Нұрым.
Бекей жер шұқып отыра берді, үндемеді.
— Сіздікіне барса қазір көреміз: олар жар басына шығады ғой, бəрі
де қара киімді,— деп Сүлеймен арғы жақтағы қызыл жарға көзін тікті.
Өзен мен бұлардың екі арасы үш шақырымдай жер еді. Алыстан қыр
басындағылардың кім екенін айырып боларлық емес, ақ шаңыттанған
буалдырлы ыстықта қыбырлаған ғана кішкене қарасындар бозғылт
тартқан киіз үйлерге қарай жылжып барады.
Əскери киім киіп, əскер тəртібіне аз-мұз үйрене бастаған екі қазақ
жігіті кіріп келгенде Хакім сұп-сұр болып кетті. Бұлардың өзін ұстауға
келгенін ол жақсы білді: бір жұмадан бері күтіп, сақтанып жүріп тап
бүгін аңсызда қолға түскені ойдан кетпес өкініш сияқтанды. Нұрыммен
екеуі талай ақылдасып, жау қолына жастықсыз түспеуге серт еткен.
Бəле мен қазаны қайдан келеді дерің бар ма?— дейді үлкендер, дұрыс
екен. Не істеу керек?! Қалай ету керек. Жоқ əлде де Нұрымдардың
жəрдемі... деп ойлады да Хакім кіргендерге:
— Жоғары шығыңыздар,— деді.
Жүніс шынтақтап қисайып жатқан, басын көтеріп алды.
— Хакім Жүнісов, сізді арғы жақта нашальник шақырып тұр.
Жүріңіз,— деді келген екеудің жасы үлкендеуі.
— Ол кім? Қандай начальник?
— Барған соң көрерсің қандай начальник екенін. Тез киініңіз. Күтіп
тұр.
— Қайда апармақшы?— деп сұрады Хəкім.
— Болыс кеңсесіне...— деп қалды да солдат,— болыңыз, тезірек,
барғансын сөйлесерсің,— деді.
Ойының дұрыстығына енді ешбір шүбə қалмағандай, «болыс»,
«начальник» деген сөздердің сылтау екенін Хакім күні бұрын айтпай
жатып білген-ді. Ол Əділбектің құлағына сыбырлап бірдемелерді
айтты да, бала жүгіріп үйден шығып кетті. Хакім керегенің басынан ақ
кителін алды, асықпай тараштанып киіне бастады...
Өзенге қарай келе жатқан Шолпанның соңынан қуып жетіп Əділбек:
— Хакім ағамды солдаттар ұстап əкетті, мен Нұрымдарға хабар
беруге барамын,— деп айқай салып ілгері аса берді.
Арғы беттегі солдаттарды көріп Əділбек жалт бұрылып өзеннің
екінші жері — жанама суаттан қайықсыз құлаш ұрып өтіп кетті.
Қайықтың күрекпен шашып суын төгіп болып, қосқолдап итеріп
суға түсіріп, пішен жиюға арғы бетке өтпекші болған Шолпанға Хакімді
айдап келе жатқан қарулы екеудің бірі:
— Тоқта, қайықты қайда апарасың?!— деп айқай салды.
Шолпан жалт қарады да, ескекке сүйеніп, қайықтың үстінде тұрып
қалды. Екі адам Хакімді ертіп келе жатыр: бірі алда, бірі артта —
жүрістері елден ерекше, алдыңғысы тоқтап қалып, аяғын өте-мөте
ақырын басып сөйлеп келе жатқан Хакімді тосып алады да, əлдене
сөздерді айтып, тағы ілгері жүреді.
Əділбектің сөзіне де, мыналардың екі жақтап қайырып, мал
айдағандай жүрісінен де Хакімнің басына бір бəле кездескенін Шолпан
жақсы білді. Бірақ ол «бəленің» қайдан келгенін, не үшін келгенін анық
білмеді, оны талдап ойлап жатпады. Əйел таңырқап қарап келе
жатқандарды күтті де, өзеннің арғы бетіндегілерге көз жіберді.
Шоғырланған төрт-бес ерлі атты ұстап мылтық асынған біреуі тұр,
енді біреуі су жағасында жуынып болып, кішкене қол орамалымен
бетін сүртіп жатыр. Шолпанның құлағына баланың «Хакім ақамды
ұстап əкетті» деген ащы сөздері қайтадан сап ете қалғандай болды, бұл
жолы айқын естілгендей, мағынасы да сараланғандай. «Ұстап əкетті...
орыс ұстап əкетеді деуші еді, мыналардың бəрі қазақ қой, мұнысы
қалай? Ұстап əкеткенде бұлар да қараңғы үйге қамай ма? Хакімнің
соншалық не жазығы бар?..» деп ойлады да, Шолпанның жүрегі шым
ете түскен сияқтанды, сондайлық ащы аяныш сезімі ішін өртеп кетті,
не істерін білмей ол қарағай қайықтың түбіне іркілген көгілдір суды
ескек күрекпен құшырлана шаша берді. Бұл бірнеше минуттың ішінде
Шолпанның не ойлағаны, оның өн бойын қандай сезім билеп əкеткені
мəлімсіз, ол тек қайықтың жарығынан жіңішкелеп шапшып шыққан
судан екі көзін алмай, басында құшырлана шашқанмен, бірте-бірте
күректі əлсірете берді, қолдарының дəрмені бітіп бара жатқан
сияқтанды, су шашуы мүлде тыйылып қалды.
— Жас келіншек, қайық есе білесің бе?— деген əскери киімді, беліне
алтыатар байлап, қылыш тағынған адамның дауысынан ол селк ете
түсті.
Жар басынан бері түскенде дауыстап қатты сөйлеп келе жатқан