Ақ Жайық - 48

иығынан жоғары аспандата түсіп.
— Айналайын, Нұрымжан! Садағаң болайын, қой! Қате жасайсың...
Нұрым оны көтеріп тұрып, Қайыпқожаның жесір кемпірі үйі
жағынан шыққан аттылыны, аттылының алдына түсіп құржыңқұржың жүгірген баланы көрді.
— Анау кім, Беке, жоғарыдасың ғой, көзіңіз жете ме? — деп сұpaды
аттылы мен баланы көрсетіп.
Бекей жерге түсуге тырысып, Нұрымның кеудесінен төмен
сырғанай бастады. Нұрым оны аяғынан дік еткізіп жергеқоя қойды да:
— Ана аттылыны айтам, — деп қолын шошайтты.
Бекей бірден таныды:
— Нұрыш қой.
— Ол не қылып жүр бұл жақта?
— Қалиды алып кете келген. Қойшы емес пе. Қашып келіп не күн
көреді ол...
Нұрым үндемей қалды. Оның көз алдына Бақының өлігін алып
барғаны, Шұғылдың қарсы шыққаны, əкесінің зиратына қоюға рұқсат
етпегені, Қалидың қызыл азбанды қасқырға алдырып үйіне қашқаны,
оған арашашы болып қуып келген жігіттен айырып алғаны тізіле
қалды. «Мені ұрып өлтіреді...» деген кішкене Қалидың үрейлі үні
құлағына шалынып кеткендей болды. Сұрланып, өңі өзгеріп кеткенін
Нұрым өзі сезген жоқ. Бірақ «арқалы» өлеңшінің тағы да жауар бұлттай
түнере түскенін Бекей бірден көрді.
— Нұрым... сені буып түр білем, бабам де...
— Бабам...— Нұрымың тістері шықырлап кетті.— Бабам... бала
болып кеткенсіз бе?
Бекей Нұрымның неге ашуланып, неге түтеп кеткенін түсінбеді.
«Мұның қалай» деп сұрауға бата алмады. Бар болғаны:
— Бабам деген жақсы ғой... бабам деген жақсы ғой,— деп күмілжи
берді.
Аттылы Нұрыштың алдына түсіп бөденедей бүгежектеген Қали, бір
кезде кері қарай жалт беріп қаша жөнелді. Нұрыш тез бұрыла алмай,
атпен алыстан орағытып, қолбаңдай шауып келіп оған қамшы сілтеп
қалды. Бала ұршықша үйіріліп оның екінші жағына шықты. Аттылы
енді тез айналып, баланы бой жаздырмай, тақымын тежей қимылдап,
қамшыны сілтеп-сілтеп жіберді...
Нұрым ойланбады, жүгіре жөнелді. Ұзын адам аршындап
аяңдағанда да мүшелік жерді əп-сəтте алып қоя береді, ал жүгірген
кезде бұратылып ебедейсіз көрінсе де ізінен жел естіріп жібереді.
Нұрым бейне аяғын көсіле тастаған бурадан бүктетіліп, зулап бара
жатты. Бір пəленің боларын біліп қалған жанша, бірақ оған амалайласы жоқ, дəрменсіз үнмен Бекей:
— Қап, мына бəленің көрдің бе? Қап, мына бəленің, — деп тамсанды,
əлде жүгірген Нұрымға, əлде бала қуған Нұрышқа риза болмай.
Нұрыш жүгірген Нұрымды байқамады. Ол таспасы мен бізін кезеккезек. жұмсап жұлықты көктеген етікшіше басын көтермей, біресе
аттың тізгінін оңға, біресе солға бұрғыштап, қамшыны дəл сілтеп,
баланы алты өрменің астына ала берді. Əудем жер келіп қалғанда ғана
ол Нұрымға бұрылды. Бірақ, десбісінен жаңылып кеткен тақуадай, ерні
жыбырлап:
— Өңкей оңбаған! Бас пайдасын білмейтін немелер! Көрдіңбе
мұның! Қап, қарашы, — деп жүгіріп келе жатқан адамға назарының
бекерге ауғанына өкінгендей болды. Ол Нұрымды қапелімде танымай
қалды. Оған «қайда көрген адамым?» деп таңырқаған жанша қадалды.
Сөйтті де қашқан қойшысын ұстап беруге келе жатқан адам деп ойлап:
— Ұстап берші, ана бас пайдасын білмейтін есалаң немені,— деді.
Қуа соққан арқасына қамшы батқан бала бой жазып құтыла
алмайтынын білгеннен кейін айла жасап аттылыны шыр айналып
əрекет жасап еді. Ол қасарып көзіне жас та алмай, ызалы пішінде, тіпті
қолына табылса тас кесек алуға да ойы бар-ды. Бірақ үлкен
Қарақоғаның тақыр қырқасында қолға ілігерлік кесек жоқ еді. Сонда да
ол қару етуге ыңғайланып жерден тырбанып жүріп бір түбірлі қурайға
қолы ілікті. Енді басын көтеріп ыңғайлана бергенде, оң жағынан
екпіндеп келіп қалған Нұрымды көрді. Нұрымды көрді де оған арқа
таңып, түйеге басын қисайтып айбат шеккен лақ текедей, қурайын қос
қолдап ұстап, сол иығын көтере, оң иығын қиғаштай кері тастап,
соқпақшы болып ат үстінде тұрған Нұрышқа ұмтыла берді.
— Əкенің құны бар ма бұл балада, Шұғыл тірі ғой,— деді Нұрым
ентігіп. Оның екі иығы бір жоғары, бір төмен көріктей көтерілді,
жүгірген үстіне ашу қысып дем ала алмай булығып кетті. Жүгіріп
жеткен адамның белгілі Нұрым екенін, оның баланы ұстап беру емес,
қорғау ниетімен келгенін ғана түсінгендей, Нұрыш таңырқап, бір сəт
кідіріп қалды. Бірақ, өзі ғана емес, əкесіне, кəдімгі Шұғыл хажыға тіл
тигізе киліккен жынды Нұрымның сөзі оның өңменінен найза
салғандай болды.
— Не оттап тұрсың, аттылыға көлденеңнен жүгірген иттей
арсылдап. Əлде сенің де жауырының қышып тұма мынаны көрген соң,
—деп, Нұрымға қолындағы жылан бауыр өрмені көрсетті.
— Ия, қышып тұр... Байқап көр!
Нұрыш ойланған жоқ. Адам сабап атағы шыққан ұрысқұмар болмаса
да, мейманасы асып жүрген Нұрымды ат үстінен бір соғып өтейін
деген озбыр ниет оны біржолата билеп кетті. Тебініп қалып ол құр қол
Нұрымға атын омыраулата ұмтылды. Нұрым қорғанудан гөрі бассалуға
дайындалды — оның екі көзі ат үстіндегі адамның қимылында болды
да, денесі бүктеген болат серіппедей жиырыла түсті. Сол қол төбесінен
төнген қамшыны қағуға, оң қол жағаға жармасуға ыңғайланды.
Жаяудан аттылының ежелден кеудесі жоғары, қимылы басым келетіні
мəлім. Нұрыш бұл ұзын қараны атқа да тапатып, қамшыға да арқасын
остырып беруді көздеп, үзеңгіге шірене қолын қарыштай сілтеп өтті.
Бірақ жыландай кезенген адамға бетпе-бет тақап келгенде ат жалт
берді де, сілтеген қамшы Нұрымға деп тимей делегейлене қалған оның
нанке бешпетінің етегіне оралып былқ етті. Нұрыш екінші рет оралды.
— Құтырған екенсің сен, бір емес, екі емес, менің қойшыма ара түсіп.
Əкем би деп сен де көрінгенге жалыңды күдірейтетінді шығардың ба?
— деп ол ақырып жіберді. Нұрыштың аты бұл жолы тайсалмастан
Нұрымға омыраулап келіп қалды. Қашса қуалай соғатынын, қашпаса
атпен қақтыратынын көріп, Нұрым оған қалайда жармаса кетуге бел
байлады. Бірақ алдынан жармасып атты тоқтатып болмайтынын,
тоқтатпаса өзі астына түсіп қалатын қаупін сезіп, ол көлденеңнен
ұмтылуға тырысты. «Қап, атпен келмеген екенмін. Қамшысын қағып
жіберіп, өзін жағадан алып бір, жерге сілкіп түсіретін» деп өкінді ол
ішінен. Ол арғы жағын айла-əдіске салып əрекет етуге үлгермеді.
Алдындағы қарғитын мысықтай күдірейген адамнан ат жалт беріп
бұрылып кетті. Тағы да қамшы сарт ете қалды. Бірақ бұл жолы алты
өрме Нұрымның етегіне оралған жоқ, оң жақ қарын орай тиіп, ұшы
асып барып жанбасқа сарт етті де, кері тартқанда қарғып ұмтылған
ұзын қолға топшысы ілікті. Осып кеткен жылан бауырдың төрт қырлы
топшысы қарысқан уысқа қадалып қалған сияқты болды — оны жə
ортасынан үзіп, жə ат үстіндегі Құрыштың қолынан жұлып алмай
айрыларлық болмады. Екпінімен жанамалай жүгіре түсіп, сонсоң
тоқтай қалып шалқая бір тартты да, аттылы солқ еткен кезде, қарғып
барып оның етегінен ала түсті. Нұрым қамшыны да босатпады — басқа
соғар деп қауіптенді. Мықты атты, қарулы мырза жерден жармасқан
жігіттің қолында балаша төңкеріліп қала бермеді, сол қолымен
аттыңжалын құша, тақымды қысып жіберіп, ат қабырғасына өкшесін
қадай түсті. Ол Нұрымды дедектетіп сүйреп, аттың күшімен көк парша
тартпақшы болды; есік пен төрдей жерге дырылдатып алып кетті.
Нұрыштың үстінде бешпет, сыртынан киген мақталы қызыл шапаны
бар еді, оның қамшымен қоса қос қолдап ұстаған өңірі Нұрымды
сүйреуге жарарлықтай екен — не жыртылып, не жұлынып кететін
бəле көрінбеді, ал жə иесін аттан төңкеріп түсірмей, не қолға іліккен
қамшымен қоса шапан етегін жұлып алып қалмай Нұрымның қолы да
жазыларлық емес еді. Əрі денесіне қамшы тиіп, əрі мына көкпарша
сүйреген ит қорлыққа шыдамай ол түтеп кетті: екі көзге қан толды,
түсі қара бұрыл тартты, шықшыт ет түйіліп қалғанға ұқсады. Ол
қалайда бұл мейманасы асқан адамды астына басып жаншып тынбай
онан айрылмауға бел байлады.Егес-керіске түсіп жүрсе де, қолма-қол
ұрысқа барып көрмеген Нұрыш аты белді, өзі де əлді болмағанымен
ебін тауып мына құр қол жігітті майырып тастай алмады.Ол басында
батыл қимылдаса да, кейінірек жасып қалды. Енді ол тіпті тайсала
бастады. Жапырып тастаудан гөрі құтылып кету əрекетіне кірісті,
жұлып ала алмаған соң қамшыны қоя беріп, етегін босату ниетіне
көшті. Ол үшін босаған қолымен шапанын жинақтап, тағы да атын
тебініп қалды. Жармасқан адамнан сескене қорсылдап, дірілдей
бастаған бөктерлі қара көкбейне ордан қарғитындай көкке шапшып
орғып-орғып кетті. Төс айыл шарт үзіліп, кері төңкерілген Нұрыш
Нұрымның басынан асып барып жерге соққан тымақтай-ақ торс етті.
Ерсіз, иесіз сопаң ете түскен ат тізгініне оралып осқырып тұра қалды.
Ал, не болғанын жаңа ғана Нұрым шапан етегін енді ғана босатып,
жерге шүйіле түсті: əлденеге соғылып, əлдене нəрсе жырып, бетін
қызыл қан жапқан Нұрыш үнсіз-түнсіз жатыр. «Өліп кетті ме?!» деген
ой жүйіткіп өтті булыққан Нұрымның көз ұшынан.
Не аяныш, не өкініш сезімінен тыс, бір сəт мең-зең боп тұрып қалған
Нұрымның сыбызғышы Қайыпқожаның жесір кемпірінің жер кепесі
жаққа мойын бұрды. Қурай ұстаған кішкене Қали шыжымдап шыққан
əлсіз түтіні бар түймедей мұржалы кепеге жақындап қалған екен.
Нұрым шөмеле басында қалған Бекейге қарай жөнелді.
— Иығы шығып кеткен болуы керек, Бекейдің айтуына қарағанда,
бірақ есін дұрыс жинамаған сияқты,— деді кешкілікте Қален
учительмен ақылдаса келген Нұрым. Қален басын шайқады. Бірақ ол
Нұрымды кінəлаған жоқ. Тек ақыл ретінде бір-ақ ауыз сөз айтты:
— Бұл заманда қаралаудан гөрі ақ екеніңді дəлелдеу қиын болып
бара жатыр, Нұрым. Менің кешегі сау басымды саудаға салғаны
осының айғағы. Жоғарыға жасырын түрде жалған приговорын
жеткізетін старшина мен болыс дайын тұрғанда сенің олардың көз
алдында жүруің келіссіз болар, Сөз басылғанша бой тасалай тұр. Менің
берер ақылым осы, — деді Қален оған.
— Сонда елден аулақ кету керек пе, Қален аға?
Қален ойланып отырды да:
— Ия,—деді.— Ақберлі өзіңе жақын, етекті ел. Тіпті қалаға барып
онда не болып жатқанын көремін десең, ақыл беретін, бір адамды
паналатуға шамасы келетін учитель нағашың Ехсан Ізқұлов бар ғой.
Құрым ертеңіне Бекейдің ақтабан кер атын мініп, ертеңгі мал өрер
шақта ауылдан шығып кетті. Кетуінің себебін де, елге қашан ораларын
да ол əкесіне айтқан жоқ. «Ауылдан апталап, айлап кетуім бірінші рет
емес қой. Мəн-жайды соңынан Бекейден есіте жатар» деп ойлады
Нұрым.
Ол қаланың өзіне қарай түзеді ат басын.
2
Уездік қалаға ерте шықса бесінде келе беретін атқа жүрдек Нұрым
бүл жолы да түс ауа жететін. Ол айдалада айқайлап əн салумен өткізді
жарым жолын. Бірақ оның қалаға жақындағанда жүрісі де, көңілі де
кілт өзгеріп кетті.
Ол ер жетіп, ес кіргенше бейғам өсті, өзі өз болғалы ертең не
боларын ойлап көрмеген жан-ды. Жасынан мал мен жан қайғысынан
аулақ, өз дегенімен өсіп, қатал əкенің уысынан шығып кеткен Нұрым
жас арасында өлеңші, кəрі ортасында жыршы, жүрген жері думай — ел
серісі еді. Қайда барамын, қайда түсемін деген жолаушылық қамы да
оған өмірі кездеспегенді. Ал бүгін, «қайда, кімге келе жатырмын?»
деген мазасыз ой асуы жоқ бір асқар сияқты кесе түсе берді. Тіпті
кейде:
— Нұрым, қайда бара жатырсың? Қалада не шаруаң бар?— дегендей
болады əлдекімдер.
Бұған жауап та бар: елден аулақ шығуым бүгін ғана ма? Былтыр бір
ай сонау Ақберлі, Шолан жақта жүрмедім бе! Алдыңғы жылғы ше?
Айлап-апталап жүрмеуші ме ем! Қайда той, қайда жиын болса — сонда
кетпеуші ме ем!
«Жоқ!» деп шылбырына орала түседі екінші бір кесір ой.— Ол
сапарлар басқа, мына жүрісің бір басқа. Ойын-той емес, ойлашы, басқа
ғой, — дегендей болады.
Қаншама ойламайын десе де, бұрынғыша бейғам жүріп барар
жеріне бір-ақ ат маңдайын тіресем деп бақса да Нұрым бір күдіктің
шырмауынан шыға алмай қойды. Ол күдік бірден-екі айқындала түсті.
«Қаһарлы хажының баласы түнеугі Бақыға ұсап өліп кетсе не болмақ?
Бақы да тап Нұрыш сияқты аттан ұшып түспеді ме? Бекейдің
айтуынша иығы сынған. Бекейдің сөзіне сену де қиын. Иығы сынса ол
ұзақ уақыт ессіз-түссіз жата ма? Баласы жазым болса Шұғыл ауыл
үстіне ат ойнатумен болар. Ат ойнатып қана қоймас — айдатып,
аттырып, астыруға да барар. Өзі тиісіп, өзі аттан құлаған Нұрышты
жазықты деп өмірі айтпас» деп қорытты ол бір кез ойын. Сөйтті де бұл
келе жатқан сапары мағынасыз сапар екенін, қорғалауға пана іздеген
жазық адамның ғана əрекеті екенін ұқты. Ол тынышсыздана түсті.
«Сен қорқақсың? Өмірден босқа өткен жансың! Өз басыңның күнəлі
еместігін де дəлелдей алмайтын бейшарасың? Өзіңдей жігіттер оқу
бітіріп, ел билеп, əлеумет-бұқараның сойылын соғып, қамын көздеп
жүр. Сенде не өнер бар? Сенде не кəсіп бар? Ауызға аларлық сенде не
қасиет бар? Сен бір жүрген қаңбақ. Көшіріңді жел, қонарыңды сай
білген шерменде!» деп тілгіледі олөзін-өзі.
Ау! Сен!..— деді оған Шідерті бойынан шоқытып шыға келген бір
қару асынған ірі қара жігіт. — Сен кəдімгі Шағаттың жиені, өлеңші
қарамысың?
Нұрым бұл кенеттен тап бола кеткен белгілі жампозды көргенде не
айтарын, не дерін білмей сасып қалды, ойламаған жан ойда жоқ жерде
кездесті.
Ассалаумағаликум, Мəке! — деп, ол атының тізгінінтежеп, тосын
жолшыға таңымдай бұрылып, жанамаласа кетті де көрісуге қос қолын
созды.
Хан жасағына жазыла келе жатырсың ба? — деді суыт жолаушы,
Нұрымның ұсынған қолын алып жатып. Нұрым бұл сұраққа да не дерін
білмей, аттылыдан көзін де айырмай тосырқай қарады.
— Кəдімгі Мəкең... бүтін бір болысты шулатып жүретін... — деп
сыбырлады Нұрым.
— Ай, сен оны қой. Өзің қай жаққа барасың?
— Қалаға барам, Мəке. Мен де аз-мұз кейінгі жақты шулатып кеттім.
— Қалада той жоқ, ойын-сауық та жоқ. Сен қаланы қой, менің
соңыма ер. Сен өзің кəдімгі қара сирақ Нұрымсың ғой, өлеңші Нұрым?!
— Ойбай, Мəке-ау, жөніңді айтып өлтірсейші. Қайда жүр дейсің?
Қайда барасың құйындатып?
— Мəмбет жүрген жерде у-шусыз болғанын көрдің бе? Тағы да сол
алдыңғы жылдың кебі: онда-соңыма болыс түссе, енді хан мен қарасы
жабыла түсті. Бұл ұзақ əңгіме. Мұны соңынан естірсің. Ал өзің маған
ересің бе, жоқ па? Ерсең жүр!
— Қайда?
— Ғұбайдулла қарттікіне.
— Мен ол кісіні танымаймын. Жəне өзі не жай, Мəке? Айтсайшы,
қайда барасың?
Суыт жүрісті жолаушы қолды бір-ақ сілтеді.
— Уақыт жоқ, айналайын, сөйлесуге. Ертең... жоқ, бүгін түні
көрісерміз... Сен Пазылдікіне түсесің ғой? Неге ақырайдың, кəдімгі
Шағаттың Пазылы, өзіңнің нағашың. Ол қалада ғой. Сонда түс, мен
соғамын... Пазылдың үйі қасап бетте.
Сөйтті де жолаушы атын тебініп қалып, бірден жорта жөнелді.
Күшті жанның астындағы аты да аса белді. жылқы екен — алдыңғы
аяқты шеңгелдей тастап, жалды мойнын ілгері соза түсіп бөкен
желіспен желдей есіп бара жатты; жұмыр жəне əлді біткен ірі денелі,
толысқан жігіттің қар салмағын ат бұйым көретін емес, күдере белі
солқ етпестен сауыр бұлшығы толқындай түйіліп жазылады.
— Астағыпыралла! Жүрісіңе болайын! Алды дауыл, арты өрт,
Мəмбет? — деп жіберді ол дауыстап. Бірақ Нұрымның бұл таңырқауын
Мəмбет естіген жоқ... Ол «ə» дегенше көрінім жердегі Бұлан ағашына
иек артып қалды.
Тұрып-тұрып басын шайқап, аяңмен жолға қайта түскен Нұрым
ішінен бір кез: «Тəңір жарылқағыр, қайдан кездесті, ойда жоқ Пазылды
тауып берді. Мен Пазылды қалада тұрады деп естіген жоқ едім. Қап,
жақсы болды, сонда түсемін» деді.
Нұрым аз жүргеннен кейін Мəмбетке .тағы да бұрылып қарап еді,
өмірі суыт жүріске бейім жаралған бұл қыр жігіті құлан жал біткен
сырдақ ағаштың арасына сиіп те кеткен екен. Ол əр жерден бір төбесі
көрініп қылтыңдаған аттылыға бұрылып қараумен мойын тағаннан
кейін жүзін өз жөніне бұрды. Бірақ енді аттылы жанның тұрпаты
Нұрымның көзінен кетіп, ойына оралды.— Мəмбеттің өткен кездегі өр
сипаты мен өзгеше ерлігі біріндеп тізбектеле берді.
«Əй Мəкең! Əй Мəмбет!» деп күліп жіберді ол бір кез. Оның көз
алдына Мəмбеттің окоптан қашып келе жатқандағы бір ісі елестеп
кетті.
... Жалғыз келе жатқанда жəне өзің талай тар көпірдің басынан өтіп
сыналып келе жатқанда ойыңа не түспейді! Өзіміздің қазақ даласына
шыққан соң тіпті өткен-кеткеннің бəрі кеудеңде сайрап кетті. Жалғыз
келе жатып əн салам, жол қысқартам. Кейде айқайлап та жіберем, іш
пысады, сөйлесуге адам іздейсің. «Осы маңда отырушы еді ғой күзем
кезінде Күрлен ауылы. Сол ауылға бір қонып ассам» деп келем.
Күрленнің бұрынырақта көрсеткен бір қорлығы есіме түсіп кетті.
Қорлық болғанда кəдімгі сөз сүйектен өтеді дейтін сөз қорлығы. Ол
кезде өзім жаспын, аса сөзге де ұста емеспін, ұстаса кетсем алып
ұрарлық та əуселем жоқ, талдырмаш, майысқақ, кезім.
Жаз бойы Мерген байы Сорокиннің малын бағамын да, күз елге
кайтып келемін. Сондай бір кəсіптен қайтып келе жатып Күрленнің
үйіне соққанмын. Күрлен есік алдында тұр екен.
— Ата, ассалаумағаликум,— дедім.
Маған жалт қарады да, көзінің бұқасын шығарып:
— Сəлемің сартқа, мұндар!— деді.
«Бұған не жаздым» Деп сасып қалдым да желкемді қасып не дерімді
білмей қипақтай бердім. Бақсамбай — правитель дəретке отырып, əлі
сол іш киімінің бауын айналдыруда екен.
— Дəретке отырған адамға сəлем беретін қай көргенсіз едің, жөнел
əрі,— деді тағы да ол жекіріп.
— Ата, ғапу етіңіз. Білмедім... Құдайы қонақ едім, Ішкі беттен
келемін. Қонуға рұқсат етсеңіз, ауыл алыс, отыз бес шақырым жер
жаяу жол жүріп шаршап келемін, — деп, жай-мəністі айтып өтіне
қалдым. Бірақ правитель — бай:
— Сендей орыс жерінен бұзылып қайтқан жалаң аяқтардан күтерің
только жамандық. Ең момын дегені шекпеніңді киіп кетеді. Жөнел,
қараңды көрсетпей, — деп ақырды.
Арғы жағын енді жайма-шуақ сөзден боранға көшіретіні көзінен-ақ
көрініп тұр. Төбеттен ыққан жалбыр күшіктей жөніме тарта бердім.
Бірақ ішімнен: «қап бəлем, тоқтай тұр! Мəмбет өлер, өлмесе — саған бір
Мəмбеттігін көрсетер деп тістендім. Мейманасы асқан сол Күрлен енді
кездессе деп келемін. Сонау жаһаннамның терінен окоп қазып
Бобруийскінің түбін суырша тескен көп халықтың ішінен жырылып
шыққан Мəмбет, сен Күрленге сондағы ісіңді алдыңа келтірсем деймін.
Жəне ойлаймын: бұл соққан содырдың баяғы атаққа шыққан ақ
байталы əлі бар ма екен? Болса ол ендігі талай жер баспас құлын туған
шығар. Біреуін тақымыма бассам деп те ойлап қоямын. Ай, бұл
адамның кейде ойлаған ойының бұлжымай орындалатын да кезі бар.
Орыс мəстегімен тырбаң-тырбаң шоқытып, кейде оны бауырлапбауырлап алып, қазақша аяңдатып келе жатсам, қырқаның астынан
ендей жайылған бір қора қой алдымнан шыға берді. Қараймын, қой
мыңға аяғын жиятын емес. Екі шетінде екі қойшы, екеуі де жаяу. Ал
шеткерірек бір тебенің басында дəу торы аттың үстінде бір адам
маңқия қалған. Байқаймын, мал иесі байдың өзі болуы керек.
Жақындағы қойшыдан жөн сұрасам: қой Күрлендікі., доң басында
тұрған торы аттылы белгілі Күрленнің тап өзі екен. Ойлағаным жоқ,
аттың басын бекзаттың өзіне тура бұрдым. Қандай болды екен, не дер
екен мені таныса деп ойлаймын. Тағы да баяғыша:
— Ассалаумағаликум, құрметті ақсақал,— дедім.
— Уағалайкүмассалам. Қай туған болдың. Қабағың қатыңқы, алыс
жолдан келе жатқан жігітсің ғой,— деді шалалау орысша киінген
киіміме тесіле қарап.
Білдім, танымады. Сөйтті де Күрлен ерінің қасына іліп қойған күміс
бағдарлы жəне үлкен сүйек шақшаны алып насыбай атуға ыңғайлана
бастады. Бірақ, екі көзі менде — байқаймын кім екенімді білуге
құмартып тұр.
— Ақсақал, алыстан келемін. Аңсап келемін. Ана шақшаңызды көріп
алты арысым жыбырлап кетті. Рұқсат етіңіз, қане бір иіскейін,— дедім.
Көзіме қараған күйі шақшаның тығынын алып, тырнағына
қарамастан насыбай толтырды да тығынын қайта тықты. Нығыздап
тізесіне басып, оны нықтап қойды. Сөйтті де əлденеден сескенген
адамша, əлденені есіне түсіргендей маған қадалыңқырап қарап, кідіріп
қалды. Шақшаны ұсынудан бас тартты. Мүмкін, ол тап сол сəтте менің
ниетімді де сезіп қалған шығар. Əйтеуір шақшасын ұсынбай:
— Тос алақаныңды, жақында!— деді.
Менің де ойыма өрескел ниет сарт ете қалды.
— Кəне, — деп, оң қолымды соза бердім.
— Алақаныңды тос. Менің шақшамды өзімнен басқа ешкім қолына
ұстап көрген жоқ,— деді.
— А, жақсы онда,— деп жанамалай беріп алақанымды тоса қалдым.
Күрлен атының тізгінін ерінің қасына іле салып, ыңғайланыңқырап,
жақындаған алақанға насыбай қағуға кірісті: бір рет лұқсытты,
жарытып түсе қоймады. Екінші рет лұқсытты... Шақшаны сарт еткізіп
ұстап, қолынан жұлып алдым да, атты тебініп қалып шеткерек шыға
бердім. Күрлен шошып кетті. Түрім де, түсім де жан шошырлың болуы
керек, ақыра да алмады, қайрат көрсетіп жармаса да алмады.
— Мұндар, не қылған əдепсіз мұндар едің. Кəрі адамға бұл не
қылғаның, шақшасын қолынан қағып алып,— деп күбірлей түсті.
— Сен Күрленсің. Қырық жыл күрлеген правитель Күрленсің. Атың
да өзіңе лайық. Ісің де өзіңе лайық. Мен Мəмбетпін. Оразбайдың
Мəмбеті. Баяғыда Сорокинге мал бағып, арып-ашып жаяулап келе
жатқанда үйіңе қондырмадың. «Сендер мал ұрлайсыңдар. Ең момын
дегенің қонған үйдің шекпенін киіп кетесіңдер» деп жазықсыз сөктің.
Міне, сол қылығыңды алдыңа келтірдім. Артымнан қуушы болма.
Шақшаңды ұрлап алғаным жоқ, қолыңнан алдым. Бұл ақың шыққан
мүлік емес, қырық жыл управитель болып тұрғанда бір зергердің
ұлыққа тартқан сыйлығы. Енді бұл шақша менде бола тұрады. Жүріп
бара жатқанда:
— Бұзық... орыс жерінен бұзылып қайтқан жарты бас. Құдайдан
безген,— деген сөздер естіліп жатты.
Оны мен тыңдағаным жоқ, ойым: мұның үйіне де түсе кетейін.
Шақшасын бəйбішесіне тастап кетейін деп келем. Жан ұстамаған
шақшасын ұстадым. Еруліге қарулы айтарымды да айттым. Кіріп келіп
бəйбішеден сусын сұрадым. Бірақ бəйбішесі өзіндей емес, мейірімді
жан екен. Күзгі сары қымызды сапырып-сапырып жіберіп, көрсең
аяқты толтыра құйды. Мен де жеміре жұттым. Рахмет айтып, шақшаны
суырып алдым да:
— Мынаны правительге берерсіз, — деп тұрдым да жүре бердім.
— Əңгіменің зоры соңынан шықты. Біраздан кейін:
— Аттан! Аттан! — деген айқайға қосыла адамның жаны
түршігерлік шуыл шықты. «Бұл не шу, шынымен əлгі шонжар менің
соңыма жігіттерін салғаны ма. Қой, олай етпес. Шақшасын бəйбішесіне
тастап кеттім ғой», деп ойлаймын. Аздан кейін қиқу ит қосқан дүбірлі
шуға айналды. Ауылдан екі-үш шақырым жер шықпай-ақ соңыма
сойыл көтерген екі адамтүсіп берді. Мен қашпадым, бүкіл аяңмен
келем. Бірі жастау келген, бірі орта жастағы адам екен. Үлкенінің
дауысы жер жарып, атын бауырлап-бауырлап төпеп келеді. Қашсаң да
құтыларлық емессің. Əсіресе жасының астында жұлдыздай аққан бір
аң жылқы. «Уа, ақ байтал, сол баяғы ақ байтал» дедім ішімнен. Жыным
келіп кетті. Атаққа шыққан ақ байталды көргенде қаным қайнап кетсе.
керек — мен де атыма қамшыны басып жібердім. Ақ байталды зулап
жанымнан өте шықты — қолындағы қаруы жіңішкерек келген жылан
бауыр, бірақ сілтеуі оңға келмеді ме дарымады. Иесі де соқыр болмауы
керек, он төрт, он бес жастағы бала екен. Ол алдымды орап қайта
оралғанша жуан торымен төпеп еңгезердей келген бір əукебас неме
жетіп-ақ қалғаны. «Мына бəлекет бас жарып, көз шығара ма қайтеді»
деп ойлап, көк мəстекті көлденеңдете қалдым. Ойым: соққысын қағып
жіберу, ретіне келсе қамшымен қару жасау. Шамасы шеберлігіне
сенбей, күшіне сенген адам болуы керек, өйткені сиыр ұратын
қатындарша бақандай үлкен соққыны қос қолдап жоғары көтеріп төніп
келеді. Ал астындағы ат аршындай көсіліп алқымдап қалған. Ойлануға
келген жоқ — не де болса көрейін деп жуан торыға тура қарсы
шаптым. Мұндайда қашсаң жеткізбей кеткен жөн де, ал сойылды адам
жетер күн болса, ана соққыны я бастан, я иықтан тигізері даусыз.
Қарсы ұмтылып келгенде бақан соққы бастан асып,.ат сауырына соғуы
тиіс, тіпті тимей қалып ұшы жер тіреп, иесінің өзіне қатер жасауы да
мүмкін. Мен айла жасадым — атымды тебініп жіберіп, өзім жалына
бұқтым да, сойылшы сілтеп үлгергенше сүзетін қошқарша тұңырып
қолтығының астына барып тақалдым. «Ап» дегенше болмай, оң жақ
тақымынан алып жіберіп собалақ немені екінші жаққа қарай атынан
төңкеріп тастап жайыма кеттім. Аты ілгері, соққысы бір жаққа, өзі бір
жаққа ауды да жау жайына қала берді. Ендігі ойым ақ байтал.
«Ия, сəт! — деп қоям ішімнен алақаныма түкіріп, — қуып жетіп ала
алмаспын, алдап жармасайын деймін. Баланы еліктіріп шоқақтап
ілгері аса бердім. Аттан құлап қалған жігітке айналмастан, атына
сенген бала тағы да құйындай жүйткіп алыстан қамшы сілтеп өтті.
Қарағаным да жоқ, қуғаным да жоқ, өз жөніммен мен де кетіп барам.
Үшінші айналғанда бала өте жақын келді. Онда да көңіл аудармадым,
мойнымды бұрмастан жүре бердім. Төртінші рет бала мүлдем жақын
келді.
— Шақшаны таста!— деп бұйырып өтті.
Бала ілгері асып кеткенше ежелден ердің артқы қасына орай салған
жіңішке арқанның тұзақты басын оң қолға ыңғайлап, екінші ұшын сол
қолға орап-ақ алдым. Тек бала байқамаса екен деп тілеймін. Ат үстінде
елірген жас бала не байқаушы еді.
— Шақшаны таста. Бəрібір жібермеймін. Артыңнан жігіттер
жеткенше тақымдаймын, — деп шіңкілдейді бала. «Қалмағаның ғой
маған да керегің» деп қоямын ішімнен. Не керек, елірген бала əбден
құрық салатын жерге келгенше сыр білдірмей, ақыры оныншы рет пе,
əлде онанда кеп пе, əйтеуір бір таяп келген кезде ақ байталдың
мойнына бұғалықты тастап келіп жібердім де, керіп кеуделеп кетуге
жібермей үзеңгіге шіреніп тартып-тартып қалдым. Бие кілт тоқтап
қылжаң ете қалды. «Іс бітті!» дедім мен дауыстап. Сонда да бой
алдырмай шірене тартып, биенің бауыздауын қиып жіберердей
жұлықтым. Жануардың қырылы құлағыма келді. Бала бақырып қоя
берді. Еш нəрсеге де қарағаным жоқ — арқанды құлын ұстағандай
саумалай, төрт тағандап сіресіп тұрған ақ байталдың тізгініне де
жармастым. Бие дір-дір етеді. Балада өң де жоқ, түс те жоқ. Жалма-жан
аттан түсе қалып, бұғалықты сыпырып жіберіп, биенің тамағын
сипадым, қырылын тоқтаттым. Көк мəштектің ерін сыпырып биеге
салдым. Атты балаға ұстаттым да, үн қатпастан ақ байталға мініп алып
жөнеп бергенім бар емес пе...
Мəмбеттің өз аузынан естіген əңгіменің бірі осы еді, Ақ байталдан
өзге де оның сан жырын Нұрым талай тыңдаған-ды. Ол: «Əй, Мəкең! Əй
Мəмбет! Сенің ісіңнің бəрі білгенге жыр, білмегенге сыр-ay. Тағы да осы
сияқты біреудің жүйрігін алып кетті ме екен? Əлде ана жылғы уезд қол
астын шулатып Лұқпан болысқа жасаған шабуылындай бастықтарды
əлекке салды ма екен? «Соңыма хан мен қарасы жабыла түсті» дейді.
Сондай бір іс бар ғой» деп ойлады Нұрым.
Кездейсоқ жолыққан жұмбақ жүрісті Мəмбеттің ойда жоқ жерден
атаған Пазылы Нұрымның туған нағашысы — Шағаттың баласы еді.
Оның қалада тұратынын Нұрым білмейтін. Шамамен үйін тура тапты
да, Пазылдікіне ол сəлем беріп кіріп келді.
— Уə, тентек жиен! Əнші жиен! Жоғары шық! Жоғары шық! — деп ақ
жарқын Пазыл құшағын жайып, Нұрымды аймалай түсіп.— Ойпырмау,
сен жылына бір аршын өсесің ғой деймін. Былтыр бойың менімен
бірдей еді, қазір тура бір аршын, жоқ, екі аршын өскенсің.
— Жас еседі, жарлы байиды ғой, — деді Нұрым сасып, белгілі
мақалды өңіне айналдырып.
— Жарлының байығанын көре қойғаным жоқ, ал сенің өскеніңді
көріп тұрмын. Апам мен жездем аман ғой?
— Аман-ақ, сəлем айтты,— дей салды Нұрым.
Бірақ ол қызарып кетті. Оның үйден қашып кеткені, Пазылдікіне
түсемін деген ниет бұрын ойына да келмегені, қазір жалған сөйлеп
«сəлем айтты» дей салғаны бейне бір ауыр күнə сияқтанды. Бірақ
Пазыл оның бұл «күнəсін» сезген жоқ еді.
— Сен де жасаққа жазыла келдің бе, тентек жиен?— деді Пазыл
əлденеге ренжігендей, тез түсі өзгеріп.
Өзінен-өзі қысылған Нұрымға бұл сұрақ жолда кездескен Мəмбетті
қайта көз алдына алып келді.
— Пазеке, жаңа жолда əлгі Мəкеңді кездестіріп едім, өзі суыт
жүріспен желдей есіп бара жатыр. О да жасаққа жазыла келдің бе?
Жазылсаң менің жасағыма жазыл дейді. Тіпті соңыма ер деп жармасты.
Шамасы қалаға келген жұрттың бəрі тек хан жасағына жазылу үшін
келеді ғой деймін. Сіз əлденеге ренжіп тұрсыз ғой, қабағыңыз...— деді
ол.
Сөйтті де түрегеліп тұрған Пазылдың еңкіштеу келген нық денесін,
қызыл тамырланған бетін, көсе иегін, кіртиіңкіреген көзін, əлденеге
шытынай қалған қабағын көзбен бір шолып өтті.
Мəкең деген сөзге Пазыл құлағын тіге қалды.
— Мəкеңің кім?
— Кəдімгі Мəкең. Əкесінің атын ұмытып қалыппын.
— Дүниеде не көп, Мəкең көп.
— Жоқ, бұл өте аз Мəкең. Кəдімгі шойқара Мəкең.
— Мəмбет пе?
— Ия.
— Оразбайдың Мəмбеті! Ол қай жерде кездесті?
Пазылдың қабағы енді жазыла түсті, жүзіне таңырқау нышаны
пайда болды.
— Кəдімгі балуан Мəкең. Мықты Мəкең. Домбырашы Мөкең, — деп,
Нұрым Мəмбеттің бар қасиетін үйіп-төгіп тастады.— Оған неге
таңдандыңыз, Пазеке? Астында баяғы дəу қара аты. Жүрісі де сол
екпінмен үй жыққандай. «Əңгіме бар... бүгін кешке сөйлесеміз» деді.
Өзі Ғұбайдолла учительдікіне бара жатыр.
— Тсс! — деді Пазыл біреу естіп қалатындай. — Ақырын сөйле,
Нұрым. Не көп, тыңдаушы көп. Мəмбетті іздеуші көп. Бүтін қала болып
іздеп жатыр...
Нұрым да дауысын бəсеңдете қойды.
— Ия, ол не жасапты соншама қала болып соңына түскендей?
— Оны мен айтпаймын, сен тыңдама. Сұмдық. Сұмдық емес-ау,
үлкен оқиға, жұрттың тегіс аузында.
— Болар, болар. Мəкеңнен шығар. Дегенмен не істеген екен?
— Мəмбет Оразбаев десе жылаған бала жылағанын қоя қоятынын
білесің ғой. Ол осы жаздың басында он шақты жігітімен келіп,
Жаншаның жасағына жазылған-ды. Өзі орысша білетін, өзі күшті, не
істеймін десе де қолынан келетін Мəмбетті осындай бүкіл əскердің атжабдығын басқаратын үлкен начальник етіп қойған. Жаншаның
мінетін арғымақтары да, командирлердің ойынға жетік аттары,
солдатқа арналған жылқының бəрі сол Мəмбеттің қолынан өтеді. Ол ат
беремін десе береді, Бермеймін десе Жаншаның өзіне де бермейді.
Кеше подполковник Кириллов Мəмбетті шақырып алып:
— Ат саны азайып кетті, сен салақтық жасап ат ұрлаттың,
қарамайсың, — деп ұрысқан екен.
— Мен саған бағынбаймын, казак-орысқа бағынғаным жетті. Маған
сен қожа емессің,— депті. Кириллов оны гауптвахтыға қамауға
бұйырған екен, айдап барамын деген екі солдатты ұрып жығып,
Кирилловтың кеңсесіне кіріп келіпті де:
— Осы сағаттан бастап кет, атаман Мартыновыңа бар. Əйтпесе
басыңды кесіп аламын,— депті. Сөйтіпті де Кирилловтың қолындағы