Ақ Жайық - 27

— Қызметке жарайтын адамның бəрінің тізімін сұрады,— деді
Кисляк.
— ...Міне, сенің ойыңша мен де, сен де. Кисляк та, ана Белан да, дед
Елисейден басқамыз бəріміз тегісінен казактардың орын қазуға
барамыз ба? Жігітті неге сұрап жатқанын білесің бе? Олардың арғы
жағынан Чапай келе жатыр, Самардан 4-армия келе жатыр. Казактар
қайда тығылуға білмей, хохолдарды топырақ тасытып, қаланың
айналасына траншея қазуға жинап жатыр. Сенің пікіріңше атты
казактардың қаһарынан қорқып, біз өз көрімізді өзіміз қазуға
бармақшымыз ба? Жоқ, Савенко, сенің теріс айтып тұрғаның айдан
анық. Сен қорқақтыққа айдайсың. Күрескер халықтың жігерін
жасытасың. Мұның жарамайды,— деді Довженко салмақпен.
Савенко даусын үдете түсті.
— Довженко, сені көктемде қауым болып председатель сайлады.
Қарсы болғанымыз жоқ. Тізгінді қолыңа бердік. Мықты болсаң сен сол
қауым берген тізгінді неге ұстап тұра алмадың? Казак үкіметінен сен
неге тығылдың? Сен өзің баспаналап басқа жерде қашып жүріп.
Кислякты неге бетке ұстайсың? Əлде сенің жаның басқаның жанынан
қымбат па? Басқаларды алға қарай итеріп, казак қылышының астына
қарай итермелеп өзің аман қалмақ боласың, ə? Сенің төрі көрініп тұрған
хайлаң Кислякқа да, маған да, басқаға да керек емес. Мұнан сен ештеңе
шығара алмайсың. Сен селоны өртке, селолықтарды оққа ұсынасың,—
деді айқайлап.
Бір-екі адам күбірлеп Савенконың сөзін қостады.
— Күштімен тіреспе деген. Деревняға казак жүздігі келсе торғайды
ұмаштаған қырғидай, жүнімізді жұлар.
— Құдай басқа бермесін.
— Казак келсе сен шал, сен бала деп тұрмас, жаппай қырқу басталар,
— десті.
— Селолықтар! Күрестің əдісі бар. Көктем мен кəзіргі жағдай бір
емес. Көктемде атамандар күш алды. Ал кəзір халық армиясы күш
алды. Қанаушы алпауыт, помещиктерге көктемде он адам қарсы
шықса, кəзір жүз адам қарсы шығады. Жұрттың санасы өсті. Көп қарсы
тұрса — казак атамандары мен алпауыттар ешнəрсе істей алмайды.
Олар аз, біз көппіз,— деді Довженко.
— Мұның бəрі жел сөз, қызыл сөз,— деді Савенко.
— Менің айтып тұрғаным шындық, Савенко. Ел тегіс қару алса,
жеңілмейтін дұшпан жоқ.
— Сенің күресің, басқаны оққа байлап, өзің аман қалу. Мұны сен
əлдеқашан дəлелдегенсің.
— Савенко, сен провокатордың əдісін қолданып тұрсың.
— Мен емес провокатор, Довженко, сен өзіңсің. Провокатор
болмасаң сен Кислякті бетке ұстамайсың. Беланды еліртпейсің. Белан
іс істейді. Кисляк жауап береді. Сен подпольщик болып қашып кетесің.
Бүгін кешке Оралдан казак жүздігі шықса, ол сөзсіз шығады мына
оқиғадан кейін, сонда алдымен кімнің басын шабады? Алдымен
Сороканың, Беланның, Кисляктің, ана Науменконың басын шабады.
Қолымен істеген солар. Сен оларды орға жығуға кіріскеніңді біз жақсы
білеміз,— деді Савенко.
Парамонов мойнын алға соза түсіп, қос қолын сермеп.
Довженконы да, Савенконы да кері итермеледі, өзі шеткерірек
шықты.
— Тоқтаңдар!— деді ол дауыстап.— Савенко, сенің айтарың не
сонда? Күреспеу керек пе? Мына ақтардың солдатын босатып қоя беру
керек пе? Сендер қалай ойлайсыңдар, жолдастар?— деп ол басқаларға
қарады. Жұрт бірнеше секунд үнсіз қалды.
— Ойланыңдар!— деді тағы да Парамонов.— Бұл Савенконың сөзі
дұрыс сөз емес. Бұл өте зиянды сөз, миға салыңдар.
— Сен заводыңа барып, сондағы заводшыларыңды үгітте. Бұл жерде
біз тұрамыз. Сен ертең кетесің. Казак атаманы бізден сұрайды, бізді
атады. Қашып жүрген сені атпайды. Сен оның қолына түспейсің.
Қолына түсетін мына біздер. Сондықтан, жолдас комиссар, сен маған
да, мына тұрғандарға да қожа емессің. Өзімізге қожа мына біздердің
өзіміз. Өзіміздің ісімізді село болып мына өзіміз шешеміз. Солай ма,
Кисляк? Селоластар, мен дұрысын айтамын. Біз өзіміз болып
ойласуымыз керек.
Алты жылдық село мектебін бітірген, жиһангер соғысында кіші
офицер шеніне ие болып төрт жыл ұдайы майданда болған, сауатты
Савенконы селолықтардың көбі «білгір адам» деп құрметтейтін.
Əсіресе оның сөзгерлігіне, пікірін дəлелді етіп айтатын шеберлігіне
сауатсыз шаруалар аузын ашып қалатын. Осы жағдайды біліп
Əбдірахман бұл кеселді адамның теріс ағымына бөгет салмақшы
болды.
— Савенко жолдас, кəне ақылдасып көрейікші. Сен пікіріңді толық
айт. Не істейміз? Бəлкім біздің, мына революцияшыл комитеттің ісінің
теріс жері бар шығар. Мүмкін біз еңбекші шаруалардың мүддесін
қорғаймыз деп қате қадам басқан болармыз! Бірақ селоның бар атын,
бар астығын, бар жігітін ақтарға сыпырып беріп жіберсек, бұл
адамшылыққа қарсы, еңбекшілерге қарсы болмас па? Ертең мына
халық аш-жалаңаш, жан-жақтан шапқан жаудың жолында босқа
қырылса — біздің азаматтығымызға нұқсан келмес пе еді...— дей беріп
еді, Савенко оған да қарсы жекіріп, ауыз сала бастады.
— Мен киргиздардың да не істеп жүргенін білемін. Мысалы алыстан
іздемеймін. Ана Нысанов Əбілді алсам да жетеді. Əбіл кəзір мына
Бұхар беттен орыс біткенді көшіріп, бар жерді өзіне қайырып алуға
əрекет жасап жатыр. Киргиздар билік алып, өз үкіметін құра қалса,
бізге не істейтінін де жақсы түсіндік. Сондықтан, оқымысты киргиз,
бізге, біздің ісімізге араласпаңыз. Біз қоныстанған крестьяндармыз. Біз
казак үкіметіне де, киргиз үкіметіне де қосылмаймыз. Бізге өз
орнымызда бейбітшілік өмір сүру керек. Менің айтқаным түсінікті
шығар, селолықтар!— деді төңірегіне қарап қойып.
— Түсінікті,— деп жақындай түсті Иван Белан.— Өте түсінікті! Бұл
контрреволюция. Мұны мен түгел түсіндім. Сен, Савенко,
контрреволюцияңды көрсетпе: əрегірек жасыр, əйтпесе...
— Ақымақ. Надан. Революция жəне контрреволюция сенің үш
жылдан бері үйренгенің. Басқа сөзді білмейсің.
— Не дейсің? Сен контрик, тіліңді тартасың ба? Буржуйларда ғалым
көп. Бірақ маған оның пұты бір тиын. Сені мен кəзір тұрған жеріңде
шауып тастайын...
Ілгері ұмтыла түскен Беланды жолдастары қоршай қалды.
— Иван, сен қызба. Савенко əуелден ағымға қарсы. Қырсық жүзеді.
Мейлі, жүзе берсін. Күшіңді сен басқаға жұмса,— деді Довженко
арашалап.
— Бұл ең зиянды пікір, жолдастар. Оңбаған пікір Савенконың пікірі.
Естідіңдер ме: «Казак үкіметі де керек емес, киргиз үкіметі де керек
емес»,— дейді. Мақұл солай болсын. Ал, Совет үкіметі керек пе
Савенкоға? Жоқ, оған Совет үкіметі де керек емес. «Біз крестьяндар, біз
өз алдымызға бөлек тұрамыз, ешкімге де қосылмаймыз»,— дейді. Осы
дұрыс па? Мұнысы алдымен өтірік. Ол Совет үкіметіне қосылмаса —
басқаға қосылады. Ешкімге қосылмай ешбір адам өз бетімен қалмақшы
емес. Бұл алдарқату, жаңылдыру. Біз крестьяндар өз алдына бөлек
тұрамыз дегені де революцияны қой деген сөзі. Күреспе дегені.
Контрреволюция деген міне осы. Жұрттың бəрін бірі-біріне айдап
салып. Кислякқа ана Довженконы, маған Беланды, Əйтиевке біздің
бəрімізді қарсы қоймақшы. Өнбейді бұл ісіңнен ешнəрсе! Бостандықты
бізге патша да, бай да, құдай да алып бермейді. Оны білесің бе өзің,
Савенко, сен?! Белан дұрыс айтты, сен контрреволюцияңды əрмен
алып кет,— деді Парамонов өжеттеніңкірей сөйлеп.
— Деревня үлкен, оның ішінде шаруа көп. Бірақ шаруаның бəрі
Савенконың соңына емес, ана Совет үкіметінің соңына ереді. Қару
көтеруге жарайтын еркек Советті қолдауға міндетті. Ал, егер əңгіменің
бəрі мына қолға түскен офицер мен солдаттарды босату, босатпауға
тірелсе, онда менің айтарым: офицердің яки Беловтың қылығы осы
маңдағы деревняға аян. Оны жазалау керек. Ал, солдаттарды «енді
қайтып казак жүздігіне жазылмаймыз» деген уəдесін алып босатуға
мен қарсы емеспін,— деді Довженко.
— Мен де осыны жақтаймын,— деді Килсяк — Довженко сөзі əділ.
Басқалары бастарын изесті.
— Бірін жазаладың не, бəрін жазаладың не, айырма жоқ, бұл
отрядтың бəрі де Войско үкіметінің адамдары. «Солдатарымды
босатқаныңа да рахмет» деп, атаман алғыс айта қоймас Довженкоға.
Ақымақтың сөзін əділ дейсің, ұят емес пе. Кисляк, соншама жасқа
келген адамсың,— деді Савенко Кислякті жерлеп.
Сөйтті де өз үйіне қарай жүре берді.
— Атаманның алғысын сен ал, Савенко, біз оған мұқтаж емеспіз,—
деді Белан айқайлап.
ЕКІНШІ ТАРАУ
1
Тап сол күні Аңқатыдан шыққан жолаушылар Теректідегі үлкен бір
селоның шетіне төніп келгенде сіркіреп ақ жаңбыр жауып өтті де,
електің бетіндей бұжырланып жол шаңы шөгіп қала берді. Бірақ
нөсерлеп жаумаса қақ тұрмайтын қомағай топырақ сусынын да
қандыра алмай ақ шұбар тартып жатыр; əлденеше рет жауса да бұл
сияқты ұшықтап бүрккенге өңін де берер емес.
Хакім жаңбыр тамшылағаннан-ақ бөркін қолына алып, омырауын
аша түсіп еді: тəні де тегіс суланған жоқ, сонда да рахат ылғал оның
тынысын кеңейтіп жіберді, жүзіне салқын леп тиді, денесін жұмсақ
самал желпігендей болды, бойы сергіп, ойы өрлей түсті. Күндізгі
қапырық ыстық ауа бейне ығысып, жылжып, қырға қарай асып бара
жатқан сияқтанды...
Өзі атын қабырғаға байлап, Бəйестің тері-терсек салған арбасына
мініп келе жатқан Қажымұқан:
— Бұл жақта да жаңбыр жоқ екен ғой өзі, жердің қуқылдануын-ай,
шіркін! Ана бір бұлт бермен ойысса қандай көркем болар еді, Бəке, ə?!
— деді, арқа беттегі кесек қара бұлтты көрсетіп.
— Қайда ойысса дейсің?
— Бермен қарай, қырға қарай деймін.
— Ол ойыспайды. Оның өзінің жолы бар, Жайықты жағалап тоғайға
оқтын-оқтын төніп су бүркіп кететін өзен бұлты ғой,— деді Бəйес
Қажымұқан көрсеткен жаққа мойын бұрмай-ақ жауап қайырып.
Бұлт жаққа ат үстіндегі Хакім де қарады. Оның ойы алдағы селоға
тезірек жетіп дем алуда еді, ер соғып салыққан денеге тыныс беру —
оған қол жетпейтін арман сияқты болып келе жатқан. «Өзен бұлты»
деген сөз оны ойға қалдырды, шынында да аспанның құбыла жағы
шайдай ашық, ал арқа жақ жартысы тегіс торланып, жауынды қара
бұлт тарам-тарам болып, Күйікқала жағынан ығысқан күйі алқапты,
тоғайлы, ағашты Жайықтың үстімен Текеге қарай төмендеп барады.
Ол ішінен: «Даланың бұлты түбіттеніп жоғары ұшады да, түнеріп бір
жерге жиналмай тарап кетеді. Ал, мынау ше... Ə, бұлт тек сызатты,
дымқыл, сулы жерді ғана сағалайды екен ғой! Будың суға айналу
заңы... Мұны Бəйекең қайдан біледі? Ен салып қойғандай «өзен бұлты»
дейді. Бəрі тəжірибеден алынған... Шаруаның білмейтіні жоқ...» деп
ойлайды.
— Жайықтың суы аздай-ақ нақ үстіне жаууын қарашы,— деді
Қажымұқан əлдекімге наразылық білдіргендей теріс қарап.
Əңгіме сəл үзіліп кетті де, қайтадан басталды.
— Осы хохолдардың бидайды көп салатыны жауыны мол eгic
шықпай қалмайды, жері жақсы болғандықтан-ау деп ойлаймын.
Қарашы, ана селеннің күншығыс жағы көз жеткісіз жалпақ жатқан
жайқалған бидай, біздің Мыңшұқыр мен Қос Обаның екі аралығындағы
ақ селелі кең дала сияқты,— деді тағы да Қажымұқан.
— Хохолдардың бидайлы болатыны жалғыз жерінің жақсылығынан
ғана емес, онда басқа да мəн бар,— деп қойды Бəйес үлкен бір сыр
аңғартқандай. Сөйтті де ол:
— Үйінде бола қойса жақсы болар еді,— деп селеннің батыс жақ
шетіндегі шеткерірек тұрған үйге көзін тікті. Бұлардың бет алып
келген селосы Орал қаласынан жиырма бес-отыз шақырым жердегі
орыс пен украиндықтар аралас тұратын Бұқар беттегі бір үлкен
деревня еді. Бəйестің көзін тіккен үйіне келіп жолаушылар аттарының
басын қақпаға да тіреді.
Бəйестің «үйінде бола қойса жақсы болар еді» деп күдіктенген
Фроловскийі алдынан шықты. Қаба сақалды, орта жастағы бұл қара
кісі қолында балтасы, алдына кенеп алжапқыш байлаған күйі күткен
адамын қарсылағандай қақпаны аша берді.
— «Жолы болар жігіттің жеңгесі алдынан шығады» деген рас,
Карпич, сені үйде ме, жоқ па деп екі ойлы болып келе жатыр едім,—
деді Бəйес арбадан түспестен ауланың ішіне ене беріп.
— Аман, Махмедович, маржа cay, бала аман?— деді қожайын
қазақша амандық сұрасып.
— Шүкір. Өздерің де аман ба, қатын, бала-шаға, мал-жан тегіс
амандық па, Карпич?! Күн ысып кетті, мына жауын сендерге де соқпай
кетті, ə?!
— Жаңбыр аз, егін күйіп барады, Махмедович. Қалай сауда жақсы
ма? Теке барасын?
— Иə, Карпич, қала тыныштық па?
— Тыныштық?! Тыныштық ауылы алыс...— деді Фроловский, соңғы
сөзіне үлкен мағына бергендей созып сөйлеп. Оның үнінде де, жүзінде
де əлденеге налып, ренжіген сарын байқалды.— Тыныштық болады,
Махмедович, болады... Алыс болса да болады.
Аттарын доғарып жолаушылар лапас астына көлеңкеге байлады,
сонсоң қожайынның айтуымен үйдің жанындағы сəкіге отырысты.
Қажымұқан қалтасынан қағазға ораған құрғақ насыбайдан боларболмас иіскей түсіп бірнеше рет түшкіріп салды да, келе жуынуға
кіріскен Хакімнен босаған қара шəйнекті алып қолын жуды, мұрнына
су атып танауын тыңқылдата сіңбірді.
Тыныштықтың болуына күмəн келтірмейтін, бірақ бейбітшіліктің
жолы қиын ғой деген ойын нықтағандай бұл кеуделі келген палуан
денелі кісі соңғы сөзін төмен қарап отырып айтты. Ол топырақ
арасынан шабақ құрт іздегендей қолына түскен кішкене жаңқамен
жерді шұқылап, қайтадан жауып отырды да, салмақпен:
— Жаңбыр аз болса да бидайдың шығымы жақсы, қазір дəн құйып
сабағы ұзара бастады. Бірақ соны уақытымен жиып алып, бастырып
қамбаға салуға мұрса берсе... Мына жақ біз сияқты мұжықтарға жайлы
болмай тұр ғой,— деді ол, көзін жерден алмастан иегімен Орал жақты
меңзеп.
Қажымұқан бұл адамды бұрын көрген жоқ еді;
«Егін еккен бай қара шекпендердің бірі ғой, сірə. Бəйесекеңнің таныс
емес адамы жоқ. Қақпасын ашып қарсы алуына қарағанда, осы жақтағы
мимандос тамырларының бірі болды» деп ойлады. Хакім бұл үй иесін
өзінше сынап: «Байсалды, бір орнықты адам екен. Көзі ақылды
адамның көзі. Сөз саптауын көрдің бе! Тілі қандай жатық! Орыс
крестьяндарының ішіндегі бір көзі ашығы болуы керек. Бұл көп
нəрседен хабардар адам шығар. Əбекеңнің «осы кісіге бір соғарсыңдар,
мені іздесеңдер. Сол жөн сілтер» дегені тегін емес. Кез келген кісіні
атамайды ғой, революционер болмаса! » деп кесіп-пішті.
Үй иесі басы артық сөз айтпады, келгендерден шұқылап ешнəрсе
сұрай қоймады. Бірақ Бəйес қуыстанғандай, ертіп əкелген адамдарын
таныстыруға асықты.
— Мына кісі, Карпич, біздің ауылдың бір балықшысы. Бізде балығы
көп көл бар ғой, оны сіз жақсы білесіз. Биыл осы соңғы кезде балықшы
кедейлер артель болып бірігіп тіршілік етіп жатыр. Сол кішкене
артельдің бастығы, Қажымұқан дейтін кісі. Осы жаққа қарай тұз іздеп
шыққан екен, жолда кездесіп, осылай қарай, сіздікіне ат шалдырайық
деп жəне мына жігіттің бір шаруасы болып... (ол Хакімді көрсетті). Мен
өзім, баяғы сол тері-терсек жинау жұмысындамын,— деп арбадағы
илеусіз, қатқан қой терілеріне көзін тікті.
— Шаруаға қазір не керегін білемін ғой, Махмедович, сабын, спичка,
тұз керек. Көп нəрсе жетіспейді, ей, көп нəрсе,— деді үй иесі.
Өзі бірнеше минут төмен қарап отырды да, Бəйеске қарай:
— Махмедович, өте дəмді борщ бар. Біздің əйел жазды күні жеңіл
болады деп окрошка жасайды. Қолдан ашытқан квас. Окрошка да
жақсы. Бірақ өзім борщты сүйемін. Кəдімгі Украинский борщ. Қазір
əйел əзірлейді,— деп орнынан түрегелді.
Бұрын борщ ішіп үйренбеген Қажымұқан сыпайыгершілікпен
шыжымдай ұрттап қайта-қайта түшкіріп пысқырумен болды. Ол бір
тарелке борщты тауыспастан, орталап қана ішіп, үстелдің жиегіне
қарай тарелкесін ысырып қойды. Тұздаған капустамен араластырып
қуырған қызғылт өңді етті ол «шошқанікі шығар» деп ауыз да тиген
жоқ.
Бəйес пен Хакім оның бұл сырын жақсы түсінсе де, үй иесінің
көңіліне келер деп «Қажекеңнің күн тиіп басы ауырып отыр» деп
жуып-шайған болды. Өздері Карповичтың көрсеткен сыйлығына
алғыс айтып, берген тамақты сарқа жесті.
Тамақтан кейін сыртқа шығып, Бəйес Карповичты оңашалап
лапастың астына шақырып алып əңгімелесті. Оған келген жұмысын
тура айта алмай, алыстан орап, ұзақ əңгімелеп, Орал қаласындағы
болған жайларды баяндады; ел ішіндегі алым-салықтың көбейгенін,
жұрттың оған наразы екенін айтты. Аяғында:
— Маған Əбдірахман Əйтиевке жолығу қажет еді, өте қажет, Карпич.
Сіз мені сол кісімен кездестірсеңіз, мың рахмет айтар едім, сізге,— деді.
Карпович оның жүзіне аса қадалмай анда-санда көз қырын салып
тыңдады. Бірақ білдірмей оның үнінен, сөзінің ыңғайынан сыр
іздегендей болды. Бəйесті ол бұрыннан біле тұрса да, инабатты адам
екеніне көзі жете тұрса да, тартына жауап қатты.
— Бəйес Махмедович, мен сені жақсы білемін. Сен сауда ісіне жетік
адамсың. Акчуриндердің бəрі де іскер, деловой кісілер... Саған, маған
сауда мен егіншілік жұмысынан өзге керек болмайды. Солай ма? Біз
басқаны білмейміз, дұрыс айтамын ба? Маған қаладан машина майын
қарастырарсыз, аса зəру боп тұрмын, дозарез керек, (ол алақанының
қырымен сағатын кесе сипады) Махмедович,— деді.
Оның сөзінен Бəйеске «саудагерсің саған сенуге болмас» деген ілік
танытқандай үн байқалды.
— Карпич, сен түлкіқұйрыққа салма. Мен Əбдірахман Əйтиевтің
досымын,— деді Бəйес Карповичтің құлағына таман еңкейе түсіп. Ол
сыбырлай сөйледі, қақпа жаққа жиі-жиі қарады.— Оның өзін, болмаса
өзін білетін адамды кездестірсең болады. Əбдірахман менің үйімде
болып, біздің ауылдан кеткеніне екі жұмадай-ақ болды. Мен керек
болсам Карпичке соқ, сол жерден білесің деген. Мектеп жөнінде
ақылдасатын шаруа бар...— деді Бəйес.
Бəйес те сақтық етіп, ақылдасар шаруасының шын түр-түсін
ашпады.
Карпович желкесін қасып, азырақ ойланып тұрды да:
— Біз шаруашылықтан басқа ешнəрсені білмейміз, тəңірі айғақ шын
айтамын, Махмедович... Айтқандай оның осы селода інісі жүрген кеше.
Петро, ə, Петро! Бері келші,— деп қораның төрінде шетен дуалдың
басына жайған ауды тараштап, жинастырып жатқан баласын
шақырды.— Петро, сен Аблашканы көрген жоқсың ба?
Талдырмаштау келген бала жігіт əкесіне жалт қарап, Бəйеске
күдіктене көз тастады да, қабағын тыржитты.
— Тать6, көрген жоқпын-ау деймін... Иə, көрген жоқпын,— деді.
Бəйес баланың жасырып, көмейіне бір сыр бүккендей босаң жауап
бергенін сезіп қалды.
— Көрген шығарсың, Петро, Аблашканы көрмесең басқасын
көргенсің...
— Тать, ол жоғары кетті ғой... Біз Малыш екеуміз түнде оны...
— Онда сен Малышты шақыр,— деді Карпович.
— Малышқа мен мына жігіттің өзін ертіп барсам болмас па, тать?
Карпович баласының бұл сөзіне ойланып қалды да:
— Танымайды ғой... Дегенмен жарайды. Ертіп бар, Сөйлестір...—
деді.
Аздан кейін бұлар екінші деревняға кетті. Бұл деревня жеті-сегіз
шақырым жер екен, Хакім мен Петро онда жеткенше ымырт жабылып
қалды.
Деревня өте алыс болмаса да, Хакім мен Петро ұзақ жүрді, өйткені
кекілді жігіт төте жүрмей, із жаңылдырған қояндай, селоны айналып
екінші жағынан шықты.
Хакім онан:
— Неге алыстан орағытасың, ана жол төте еді ғой,— деп сұрап еді,
Петро оған жауап қатпады. Ол өз деревнясынан шыққаннан бастап
сызғырған əнін сызғыра берді. «Əлде менсінбей ме, əлде сөйлесе
білмей ме? Қызық жігіт екен. Қарауға жап-жас сияқты, беті уыздай.
Кекілі жалбырап тұр. Мінезі де, жүрісі де баланың мінезі мен жүрісі.
Бойы ұзын болғанмен əлі жас шығар. Орыс халқы тез өсетін бойшаң
халық қой», деп ойлайды Хакім оған көзінің астымен қарап қойып.
Хакім қалай ойласа да, аздап сөз тартқысы келіп, оқтын-оқтын
сұрақтар берсе де, Петро онымен келгенше сөйлеспеді. Іздеп келе
жатқан Малышының кім екенін де айтқан жоқ. Əкесінің айтуына
қарағанда Малышты Əбдірахманмен, болмаса жөн білетін басқа
біреуімен кездестіретін қазақ шығар деп ойлады Хакім, Бұл бір хутор
сияқты шағын ғана деревня екен, өзенге тақау, сайдың жағасына
салынған, жиырма-отыз үй ғана. Сай жақтағы шеткі үйден асып Петро
екінші үйдің ашық жатқан ауласынан келіп кірді. Ол есіктен тез сүңгіп
кетіп, бірнеше секундтің ішінде қайтадан шықты. Ізінше есіктен
Əмірдің басы көрінді...
2
Хакім Əмірмен құшақтасып қатты-қатты сүйісті, дұрысы: Əмір аса
ыстық сияқты көрінбеді, ал, бұрын өте самарқау амандасатын, көбінесе
Əмірдің найзадай ұшты сөздеріне құлақ та ілмейтін Хакім, неліктен
екені белгісіз, бұл жолы Əмірді құшақтаған күйі жібермей ұзақ уақыт
қысып тұрды, оның бетіне қадала қарап өзгеріс іздегендей үңілді:
— Өзгерген жоқсың, тек аздап күнге күйіңкірегенсің... Сендерді
қатты сағындым. Əсіресе сені сағындым, Əмір, бірге жүргенде адам
білмейді, ал бөлініп кеткеннен кейін жолдастың зары өтеді екен...
Сырласатын адам жоқ елде. Ой, сұрама, оқу, класс, жолдастар, клуб —
бəрі көзден бір-бір ұшты,— деді Хакім ентіге, елжірей сөйлеп, оның ірі
шеңберлі мұрнының үлкен танаулары ендей түсті. Хакімнің көзіне
сырт көрініс өзгермегенмен Əмірдің мінезі, құлқы, қимылы, тіпті сөзі
де бұрынғыдай емес-ті: салмақты пішін, жай қимыл пайда болған,
сөзге де анағұрлым сараң жəне қуақы ұшқыр лебізден салуалы пікір,
ойлы сөзге көшкен. Мұны Хакім бірден аңғармады, ол құшағын жазып,
бірақ қолын ұстаған күйі жібермей тұрып:
— Неге үндемейсің əлде сағынған жоқсың ба?— деді ол тағы да
Əмірдің бетіне үңіле қарап.
Əмірдің тура қараған мойылдай қара көздеріне жалындаған бір
ұшқын пайда болды да, ол жолдасын «жасытпайын» деген адамша
көзін төмен бұрып, отты жанарын аударып əкетті.
— Сен сөйлесін деп тұрмын,— деді ол ақырын ғана, «əлде жатырқап
қалған ба? Əлде əкесінің қайғысы ма?» деп ойлады Хакім ішінен,
жолдасының тосырқап, бір нəрсеге қам жегендей пішінін көріп.
— Мен сөйлесем, əңгіме көп, Əмір. Бір күн айтсам таусылар емес. Ең
бастысы: Əбекеңді іздеп келдім; ол біздің елде болды...
Əмір «тсс!» деп сұқ қолын шошайтты.
Хакім оның жүзіне қарай қалды; сөзін аяқтамады. Əмір бір нəрсені
ұмытып қалып таба алмай, не бір айтатын сөзі аузына түспей тұрған
адамша төмен қарап ойланып тұрды да, Хакімді ертіп келген Петроға:
— Петро, сен жүре бер. Менің жолдасымды ертіп əкелгеніңе көптен
көп рахмет,— деді.
Петро оған тіс жарып жауап та қатқан жоқ, алғысына алғыс та
айтқан жоқ, ешнəрсені көрмеген адамша, келген ізімен кері қақпадан
шығып кетті. Аздан кейін ол ақырындап қана бастап, деревняның
оңаша қайырылыс көшесымағымен орыстың «Тройка» деген əнін
сызғырып айтып бара жатты. Ауланың ішінде қалған екі жас жігіт сезді
енді неден бастарын білмей тосырқаған күйі ұзақ тұрып қалды. «Ей,
Аллай, кəдімгі Əмір! Бұл жерден кездестіремін деген ойым жоқ еді.
Өзгерген жоқ, сол күйі! Тек қана мінезіне аздап сабырлылық пайда
болған. Əбдірахманның атын ататпағаны түсінікті... Көлденең құлақ
шалып қалмасын дейтін шығар...»
— Ей, Аллай!— деп Хакім ақырындап қана таңдайын қақты.— Əмір,
сені мен бұл жерден кездестіремін деген жоқ едім. Ойыма да келмеген
нəрсе. Қызық екен-ау өзі... Ал, жайық қалай? Бұл жерде не істеп жүрсің?
Онекең тыңдауға дайын.
Ол күлімсіреп, Əмірді қайтадан құшақтай бастады.
— Жүр үйге, мен сені папаммен таныстырайын... Сен айтқандайын
таныссың ғой, былтыр көрдің... Жүр, жүр!— деп Əмір Хакімнің сөзіне
жауап қайтармастан оны қолынан ұстап үйге қарай жетектеді.
«Папамы несі? Тағы да бір баяғыдай қуақылық нəрсе ойлап
күлдірейін деп жүр ме?»— деп ойлады Хакім. Екеуі қолдасқан күйі жас
балалардай құшақтасып, тап-тұйнақтай жинақты ғана келген орыс
үйінің кішкене есігіне беттеді. Бұлар есік ашып, үйге еніп жайласқанша
көше жақтан Петроның үзіп-үзіп сызғырған əні құлақтарынан кеткен
жоқ.
Үйге кіре бергенде-ақ Хакім терезе жанында тұрған Əмірдің əкесін
тани кетті...
Aп дегеннен ол сасып, не дерін білмей, Меңдікерейге бір, Əмірге бір
қарап, табалдырықтан аса алмай тұрып қалды. Өңі де бұзылып кетті.
Өлген адам... Казактар турап тастаған Меңдікерей... Солай деп естіді
ғой... Хакім басындағы дөңгелек қара бөркін алып ғибадат үстінде
шіркеуге кіріп келіп, не істерін білмеген адамша, екі-үш рет басын
изеп қалды. Сонан кейін ғана:
— Ассалаумағалайкүм!— деді.
Оның үні де өте ақырын жəне өте жасып шықты.
Хакімнің кім екенін тани қоймаса да, оның сасып қалғанын байқап,
Меңдікерей сөзге айналдыруға кірісті.
— Уағалайкүм ассалам. Сəламат па, шырағым... Жоғары шың, жоғары
шық! Үйдің нағыз төрін бірден таба қою да қиын, сонда да осылай
қарай өтсең шатаспайсың,— деді Меңдікерей, өзі тұрған терезе жақты
меңзеп. Бірақ Хакім олай өте қоймады. Ол есіктен жылжып, Əмір
бұрылған пеш жаққа қарай ығысты. Пеш жанында аласа сəкі тұр, соған
отыруға ыңғайланды.
Бөлме іші тар. Есіктен кіргенде сол қолда кішкене үстел мен бір
арқалы ескі отырғыш тұр. Меңдікерей алдында тұрған жалғыз терезе
сол үстел жақта. Ал, қарсы бітеу қабырғада үстіне көрпе жапқан ағаш
койка көрінеді. Сырт көрінісіне, ауласына, іштегі пешінің түріне қарап
үйді орыс үйі десе де болғандай, еденсіз жəне ішіндегі көрпе-көпшікке
қарап қазақ үйі десе де сиярлық.
«Папаммен таныстырайын дегені рас болды. Сол ғой... Сол кісінің
өзі. Кəдімгі Əмірдің əкесі большевик Меңдікерей. Өлгені өтірік
болғаны ма? Əлде жаңылыс бір оқиға кездесті ме? Нанайын ба,
нанбайын ба?»..
Таңырқаған пішінде, Хакім онан көзін алған жоқ.
— Мен танымадым ба, бұл баланы. Сенің əлгі айта беретін жолдасың
емес пе, Əмір?— деді Меңдікерей баласына бұрылып.
Үй іші қара көлеңкелеу, шам жағылмаған шақ. Бірақ Меңдікерей
мойынын бұрғанда Хакім оның оң жақ құлағының артынан бүтіл
мойнын, желкесін осып кеткен қамшының ізіндей білеуленіп тұрған
жуандығы бармақтай ұзын қызыл таңбаны көзі шалды.
— Папа, сол — Хакім Жүнісов дейтін реальноеде оқыған жолдасым.
Былтыр күздігүні көріп едің ғой Текеде,— деді Əмір.
— Мен де солай деп шамалап едім. Есімнен шығып кетіпті бұл
баланың жүзі. Бір көргеннен есте қала бере ме!.. Былтыр жəне сен ертіп
келген көп жігіттердің ішінде көрдім білем...
Меңдікерей Хакімге қарап, сəл уақыт, өткен күндерді еске
түсіргендей ойланып қалды.
Хакімнің басына да əлде бір шым-шытырық уақиғалар сапырылыса
кіріп, ұшы-қиыры жоқ буалдыр көріністер бірінен соң бірі елестей
түсті. Ол қанша тырысса да Меңдікерейдің көргенін, сезгенін ең
болмаса шамамен де көз алдына келтіріп, ойына өре алмады. Өлді
деген Меңдікерейдің өлмей қалғаны, бірақ өлім аузынан қалып көп
шырғалды уақиғаларға кездескеніне Хакім күмəн келтірген жоқ,
өйткені бұған анау мойнындағы білеудей қызыл тыртық таңба,
денесін бүтіндей қозғап мойнын əрең бұрып тұрған бұл кісінің ауыр
қимылы айғақ та еді. Бірақ бұл адам зорға нанарлық, өмірде шын
кездескендіктен ғана күмəнсіз сенерлік тарихты Хакім соңынан — сол
күні түнде жолдасының аузынан естіді...
3
...Марттың 27 күні Быковтардың көршісі Иван Андреевич Гречко ат
қамытының сөгіліп кеткен шұжығын таспалап отыр еді. Игнатты іздеп
терезеден қараған Марфаны ол байқаған жоқ-ты. Көзілдірігі имек
мұрнының нақ ұшына дейін ығысып, жіптіктей смолалы таспамен
шұжықтың сөгілген жерін мұқияттап қайыған, бар ынта-жігері
қамытқа ауған болатын. «Берігірек болсын» деп ол сөгілмеген жерін де
сирегірек етіп жөрмеп, көпке дейін қамытты енді қайтып жамамастай
еткен.
— ...Көктем жақын. Ат күйлі. Темір сабанның түрені мен қылышы да
шыңдаулы. Қамыт, постромка да сай тұрғаны жөн. Иван Андреевич
дөңгелек шаруашылықтың бүйірін орта түсіріп, ажарын сындырған
емес. Жер уақытында жыртылып, тұқым уақытында себіледі. Əйелі
мен екеуі пішенді де алдымен шауып, егінді де ешкімнен кейін
жинаған емес. Қора-қопсысы да күзге дейін майланып-сайланып, ат
пен сиырдың, шошқаның сарайлары да үй сияқты əрі таза, əрі жылы.
Иван
Андреевичтің
құжырасы
да
сыртынан
қарағанда
жұмыртқадай... Өмірінде сөзге сараң Иван Андреевич сход, жиылыс
түгіл үй ішінде де тіл беземейтін. Сөйлеуге бос уақыты жоқ аттың,
сиырдың, шошқаның астын тазартып, шөп салып, жемдеп,
жайластырғаннан кейін де оған іс көп. Ол ескі киіз байпақ ұлтарады,
етік жамайды, тырнауыш, айыр, күрек саптайды. Балтаға, балғаға қол
қалт еткенде бірнеше басы артық сап дайындап қояды. Бала жас, əйел
үй шаруасында. Өзі болмаса кім істер!
Бүгін де сол көктем қамы, басқасының бəрін бірыңғайлап, енді
қамыт жамап, оны бітіріп, жұмысына насаттанғандай, бір көтеріңкі
пішінде отыр.
— Иван Гречко, киін, жұмыс бар,— деді Архип, үйге кіріп келіп.
Иван Андреевич оның қалай кіріп келгенін байқамай қалды,
Архиптің дыбысы да естілген жоқ. «Сыртқы қақпа, ішкі сенектің тиегі
салынған сияқты еді» деп ойлады ол есіктің қақ көзінде талтайып
тұрып алған төртбақ Архиптің қызыл-тарғыл көзіне қарап.
— Танымай тұрсың ба, неге едірейе қалдың, қорасынан үріккен
саулықтай,— деді Архип жуан дауыспен, Калашниковтар мен
Песковтардың өктемдігіне Гречко түгіл сол маңдағы казактардың
өздері де қарсылық ете алмайтын. Оның үстіне Архип Песков арақ ішіп
келген, сүзеген бұқадай басын қисайтып талтайып тұрып алатыны —
арақ ішкендегі əдеті. Мұндай кезде ол қол да жұмсайды, оның бұл
мінезі жұрттың бəріне белгілі.
— Сен сүдінсіз хохол, біз комиссарларды қамап жатқанда үйіңде
жасырынып отырасың ə?— деді Архип күрілдеп.— Бол, тез! Қолыңа...
сүймен ал!
Иван Андреевич жалма-жан аяғына киіз байпақ, үстіне шолақ тонын
киді. Қайда баратынын, не істейтінін ол сұраған да жоқ, сұрауға
шамасы да келмеді. Басқалардай сөз айтып, қарсыласып, таласып
көрмеген шаруа, қарбалас уақытта кіріп келіп дауыс көтерген
əміршінің алдына түсіп жүре берді.
Үйден шығып, ауладан сүймен тауып алғаннан кейін Гречкоға:
— Анда, жағаға!— деп бұйрық берді Архип.
Архиптің қараңғыда иек меңзеген жағына қарай Иван Андреевич
жүріп отырып селоның шетіне шықты. Ямбулатов өзені Гречконың
үйінен алыс емес еді, не бары жарты шақырымдай-ақ жер-ді. Нақ
жағаға келгенде сол жақ қолда, қыр басында қарауытқан бір нəрсе
көрінді. Сол қарауытқанға қарай қолын сілтеп Архип Песков:
— Көрдің бе ананы? Менің шапқан комиссарым... Төмен түс. Мұзды
ой да, сүйреп апарып сүңгіт жылымға, түсіндің бе? Қимылда, сүдінсіз
хохол...
Жатқан адамның кім екенін, қайдан келгенін, оны Архиптың қалай
шапқанын Иван Андреевич білген жоқ, ол тек төмен өзенге түсті де,
алып келген сүйменмен Ямбулатовканың қалың мұзын қаршылдата
соғып, жылым оя бастады. Өмірде көп нəрсені көрген тəжірибелі
шаруа «сүйреп апарып сүңгіт жылымға» дегенде мұздың қай жері жұқа,
алдымен соны ойлаған. Қыс қар қалыңдау түсіп, мұзы жұқалау қалатын
бір иіннің қайрылысын ол бірден тапты да, сол жерді тесуге кірісті.
Бірақ қысы ұзақ əрі суық бұл өлкенің жұқа деген мұзы да аршынға
жуық болатын. Өткір сүймені өндіре омырса да, Иван Андреевич
қапелімді суға жете алмады. Ол біраз соққаннан кейін бусанып құлашы