Ақ Жайық - 13

оған қоса ой өрісін шамалап өлшеп аларлық қараспен төменнен
жоғары қарай сүзе келіп, көздерін қара бөріктің астына симай тұрған
толқынданған қою қара шашына қадады. Туған үйді, əке-шешені,
туысқандарды көргенде елжірей қобалжып кеткен Хакім жас балаша
қипаңдап, əрі еркелей күлімсіреп көрісуге дөптеген қолдарын əкесіне
соза түсті; бірақ ол өзінен көрі шашына ауған найза назарды көріп,
қымсына бастады. Əр жағына өтерлік, бұрғылай қадалған əкесінің бұл
белгілі қарасы шашын шарпып жібергендей болды. «Ең білімді, ең
ақылды Қален шаш қойған жоқ; дəрігер Букі Жанғали де мына сияқты
поптың шашындай, бір қамба етіп, шаш өсіріп көрген емес. Қазақ
оқымыстыларының бірінде де жоқ қой бүл əдет! Көрдің бе, елден бөлек
есерленуін»—деп ойлады əкесі оның созған қолын алып жатып. Ол
баласының бетінен сүймеді, бауырына қысып оны құшақтаған да жоқ.
Сағынған əке салқын... «Бəрін бұзған шаш. «Ежик» етіп алдырсам,
бəлкім, көкем байқамаған да болар еді, əттеген-ай...» деп өкінді баласы
ішінен. Мағынасыз езу тартқан күйі Хакім босанған қолымен бөркін
баса түсті. Ол жалма-жан, əкесінен кейінірек тұрған Бекей, Тояш,
Қадестермен көрісіп болып, шешесіне ұмтылды. Балым құшақтап
сүйіп, мырс-мырс жылай берді. Ұзын бойына қолын соза аймалап,
баласының шашын сипалай түсті.
— Қалада қарайтын ешкім жоқ. Жүдеп қалыпсың, айналайын.
Жөндеп тамақ та ішпей қаңсып жүргенсің ғой...
Хакімнің жүзі өте солғын; соңғы əлекті ай мықтап жүдеткен. Оның
үстіне емтихан, шала ұйқылы түндер, əлсіз тамақ, жарау жүріс қансөлін сорып алған. Таразы дене, ашаң жүзқалада əсем болғанмен тоқ
бетті, толық иінді қызыл күрең тартқан қыр жандарына Хакімнің
ашаңдығы айқын білініп тұр. Əсіресе ол анасына науқас жандай
көрінді.
Жер ошақ басында екі əйел құрт қайнатып отыр.
Жайлауға шығар алдында Балым кемпір көшкенде төгіліп,
шашылатын іріген сүт, ашыған айрандардан ірімшік-құрт қайнатып
алатын-ды. «Жайлау аса қашық болмаса да жолда өтетін терең Аңқаты
бар; дүниенің тап-тұйнақтай болғаны жақсы» — дейтін ол
абысындарына. Міне, бүгін өзі қаладан келген баласының қасында
құшақтап сүйсе де мауқы басылмастан, маңдайынан əлсін-əлсін сипап
қойып, көзінен шыққан шаттық жас əлі құрғамастан, келгендерге
қызыл күрең шайды өзі құйып беріп, абысындарына құрт
қайнаттырып жатыр. Дастарқан үсті бір бүйірі қызарған бауырсаққа
толы, шағылған шекер де жатыр; арнап ашқан қозы қарыннан салған
шұбар тостағанда сары май да тұр; жыл бойы көрмеген баласына
сақтаған жент, тіпті оразада ауыз ашуға арнап жүрген мейіз де
кебеженің түбінен шығып, бейілді кемпірдің, берекелі дастарқанына
келіп жетіпті.
— Же. Айналайын, же. Үйдің асын сағынған шығарсың. Қаймаққа
былғап тары берейін бе? — деді кемпір, үй жағдайынан жатырқап
қалған баласына елжірей қарап.
Салқындау қарсы алғанмен «адам болған» балаға Жүністің де көңілі
толы. Ол бауырсақты баудай түсіріп жатқан Сүлейменге қарап:
— Қала тыныштық па, не жаңалық есіттің,— деп сұрады.
— Қайдан тыныштық болсын, қажеке-ау. Асты-үстіне шығып
жатқан бір дүние. Белкүллі, қырғын,— деді ашаң өңді, сөзуар Сүлеймен,
бауырсақты асыға жұтып.— Көпір аузындағы Елекшайдан насыбай...
жоқ, бəлкүллі қате, насыбай емес... «Менің атыма тимей ме?» — деп
сұрап ем оңашалап, ол: «Сүлешке, сен атты беріп арбаңды өзің сүйреп
қайтасың, прямо. Aт түгіл үстегі шапаныңды да, бастағы бөркіңді де,
қолдағы қамшыңды да алады. Қала толған сенікі ханның
киргиздарың»— деп зəремді алғаны...
Сүлейменнің байқамай «насыбай ата бардым» дей жаздағанына
қасындағы насыбайшылар күліп жіберді. Бірақ бұған қажы назар
аударған жоқ. Ол өз ойымен болып отыр, қаладағы хан жігіттері
қырып-жойып елден ат пен жігіт, киім мен азық жинап жатыр дегенді
бұрын да естіген, соны ойлайды. Сүлейменнің қосыңқырап сөйлейтінін
ол жақсы білетін, оның сөзіне түп-түгел нана қоймайтын, алайда ол
сұлбасы дұрыс екенін шамалап отыр.
— ...Мен оған: жай шаруасымен жүрген адамның атына да көздерін
тіге ме десем, ол: «Фу, Сулешке, сен бала болғансың; шаруасымен
жүрмейтін адам бар ма, бəрі де шаруасы болып келеді, бірақ мəстек
алып қайтады, жақсы атын солдаттар алады. Сен қазір ана Мишканың
үйіне бар — Михаил Пермяков, білесің ғой, балташы болып жұмыс
істейтін? Соның үйі тыныш, атты қораға байла, шөп сал, күндіз
жұмысыңды бітір, түнде кері қайт»,— деді, бұл сөзді Бозымбет құда да
айтты — биеңнен айрыласың, шетке, анау орыстар жағына түне де,
көзге түспей баланы алып кері қайт,— деді. Амалсыз Михаил
Пермяковтікіне барып түстім. Ертеңіне түнделетіп шығып кеттік.
Михаил айтады: шаруа қазақ малын базарға əкелуге де қорқатын
болады, кешікпей базар да бітеді,— дейді.
Шай ішіп отырған Қадес пен Сүлейменнің сөзіне терең мағына бере
тыңдағандай бірі таңдайын қағып, бірі «ту-у» деп таңданды да, бірақ
үндемеді, Жүністің аузына қарады. Қажы:
— Бейбастық жүрген адамдарына тыйым салмай ма өкімет деген,
кез келген жанның бəріне қалай тиісе береді?!— деді.
— Қызыл үйде онан да қатты дейді ат пен жігіт жинау,— деп
Сүлеймен қызыл бұрансұз24 орамалмен маңдайының терін сүрткіледі.
— Ала сапыран кезең бір тоқырар десек, бұл қиын екен. Келесі
жексенбіге қарай базарға жүрмек боп ем,— деп Тояш шынаяғын
төңкеріп, кейінірек шегініп отырды.
— Қызыл өгізіңді апаратын ба едің?
— Ие, шай-су, киім-кешекке қаржы керек болып тұр. Кішкене
інілерінің қайда жүргенін білмей елегізіп отырған Хакім, шешесінен
сұрап үлгермей-ақ сырттан Дəмеш кемпірмен екі інісі кіріп келді.
— Балаңның келгенін ешкімге айтпай, тойын жасырын жасап
жатырсың ба, Балым?— деп Дəмеш үйге сөйлей кірді.— Жасырсаң
жасыр. Бəрің де жөн білмейсің, мына Əділбегім тірі болса, шешесін
сыйлайтын осы болады. Көрдіңдер ме шешесіне байлағанын.
Дəмеш кемпір сол қолына ұстаған үлкен шортанды отырғандарға
мақтана көрсетті. Орнынан тұрып көріскен Хəкімге ол:
— Жасың ұзақ болсын, қарағым. Аман-сау келдің бе? Əділбек бірақ
бəріңнен артық болады,— деп қойды.
— Атқұлақтың сағасынан ұстадым, қайраңдап қалыпты. Зарлауық
шешеме байладым,— деп Əділбек бетінен сүйген ағасына көңіл
қоймастан, шортанды қалай ұстағанын баяндай бастады.
Əлібек ұялып босағада тұрып қалды. Жұрттың назары шортан
ұстаған, сөзі тастай кішкене қара балаға ауды.
2
Ертеңіне Жүніс сəске кезінде ат жектіріп, Хакімге делбе ұстатты да,
жұма намазын оқып қайтуға мешітке кетті. Əдетінде ол тарантасқа өзі
жалғыз отырып, үлкен торы аттың делбесін өзі ұстап барып қайтатын
намазға. Бұл жолы баласын қасына ертті, оны жанына отырғызды.
Ойы: мектеп бітіріп, ер жетіп, ел тізгінін ұстауға жарап қалған баласын
ишандарға, қажыларға, елдің игі жақсыларына көрсетіп қайтпақ,
үлкендерге сəлем бергізіп, қолдарын алдырмақ еді.
Шұңқыр сай мен үлкен қара қоғаның сырт беті Шал дөңесінде Ақпен
бейіті жатыр. Бейіттің əлі шөкпеген төрт құлақты үлкен молалары
көзге шалынады; оның қыбырсыз қарасыны сағыммен көтеріліп,
мұнартып, əлдене бір ғажайып шаһардай болып көрінеді де
жақындаған сайын молайып, жермен-жексен болып жатқан сансыз
төмпе, самсаған құлпы тас болып кетеді. Қуанышы аз, қайғысы мол, əрі
əбігерлі, əрі ұшы-қиыры жоқ құмырсқа бейнетті өмірден мұрша тауып,
жым-жырт жатқан жандардың тұсынан Жүніс дұға қылмай өтпейтін.
Орта Аңқаты бойын қоныс еткен сонау Алқакөлден бергі ауылдардың
зираттары қауым-қауым болып, осы бейітте жатыр. Жүністің де атабабасы мен мол ұрым-бұтағы Ақпанның оңтүстік жақ батыс бетінен
мəңгі қоныс тепкен-ді.
— Ата-бабаның зираттарына дұға қыламыз. Көкем құлпы тасының
тұсына қарай бұр аттың басын, сен аят оқисың,— деді қажы Хакімге.
Ол: «Міне, ата-бабаң да риза» дегендей, баласының көк құйқасына
жеткізе қырған басына күлімсіреп қарап қойды.
Көптен аят оқымай бала кездегі білетін сүрелерінен қарайып
үлгірген Хакім сасып қалды да, сəлден кейін оңай жол тапқанына
ішінен қуанып кетті. Ол əкесінің сол жағынан үлкен құлпы тасқа қарап,
көк шөптің үстіне жүгініп отыра қалды да, Ағүзіні тартты, мақамдап
Əлхəмді оқып шықты; сонсоң қайтадан Ағүзіні тартып, құлһуалланы
үш мəртебе оқыды. Ол бұл кішкене аятты екінші рет бастағанда Жүніс
оның бетіне қадала қарады да, бірақ аятты бұзбады. Дұға етіп қол
жайғаннан кейін ол:
— Құранға кіргізген бұл қандай тəртіп?— деп сұрады қатал үнмен.
— Көке, Текедегі татар моллалары осылай оқиды.
Əлхəмді бір құлһуалланы үш мəртебе оқыса құранды тұтас хəтім
еткенмен бірдей болады деп уағыздады,— деді.
Қажы басын шайқап, баласының бұл жаңалығына нанар-нанбасына
білмей, ойланып қалды. Хакім бұл оңай əдісті моллалардан естіген жоқ,
мұны оған Əмір айтып еді. Қалай болғанда да «аят білмеймін»
дегеннен гөрі, əкенің алдында амалдап білгенін айтып құтылу, оған
үлкен тыныс сияқтанды.
Ол кеше шашының алынғанына қатты қынжылған, ал қазір бұған
шат. «Ана көп ишандар мен толған қарилардың алдында масқара ұят
болар еді. Шаштың алынғаны табылған ақыл болды. Күзге дейін тағы
өсер»,— деді ол ішінен.
— Делбе ұстауды ұмытқан жоқсың ба, балам, жас күніңде жақсы
жүргізетінсің, тежеңкіреп ұста,— деді қажы. Жалған сайдың
бойындағы үлкен жолға қиялап келіп қосылатын жал-жал боп, көк шөп
жауып кеткен үш аяқ шаңсыз сүрлеумен cap желген аршынды аттың
жалпақ сауырына қарап.
Жас жігіт делбесін тежеді де, ат өнімді бүлкілмен келіп шоқалақсыз
май топырақты, көп жалды үлкен жолға түсіп, бір қалыпты жұмсақ
жүріске басты. Қажы сергиін деді; жұмсақ арба, жүрісті ат, құлпыра
өскен қара көк шөп, жаздың самал лебі оның тоқыраған қиялдарын
қайта жандандырғандай еді. Балаларымен онша шүйіркелесе
бермейтін, тұйық мінезді, ер құлықты адам қазір енді ер жеткен
баласына тіл қатуға өзі құмар болды, оның не ойы барын білуге
асықты.
— Шұғылдың баласы Ехлас қандай лауазым басын ұстады? «Балам
ханның бас уəзірі» дейді Шұғыл, осы рас па,— деп сұрады ол
баласынан, ойын алыстан орап анықтау ниетімен.
— Ехлас ағай доктор ғой, адам доктыры. Ол кісі сияқты басқа да
докторлар бар. Оларды уəзір демейді, өкімет мүшелері дейді,
денсаулық сақтау жұмыстарын басқарады.
— Уəзір емес десейші, əйтеуір. Қазақтың мақтаншақтығын
жаратпаймын. Байтоллаға барып келсе де жалған сөйлеуін қоймайды,
— деп ол Шұғылды сыртынан жаратпаған ниетін баласына ашық
түрде білдірді.
— Уəзір деген сөздің өзі ескірген сөз ғой, көке.
— Е, онда хан деп неге атап жүр жұрт Жəһаншаны? Хан болған
жерде уəзір болмай ма?
— Бұл сөздің өзін халыққа түсінікті босын деп айтса керек.
— Ал, өзің не ойлап жүрсің, не қызметке тұрғың келеді?..
— Оқығым келеді, көке, əзірге Ехлас ағайдың жанында бола
тұрармын...
— Ім-м...— деп Жүніс баласының соңғы сөзін жаратпай қалды.
Хакім ол «оқығым келеді» деген сөзді жаратпады ма деп ойлап:
— Оқуға, əрине, көп қаражат керек, сондықтан да біраз уақыт іс
басында болсам ба деп едім, сіз менің бұл ойымды мақұл деп тапсаңыз,
көке,— деді.
— Қанша қаражат керек?— деді қарт баласының көзіне тура қарап,
осы ойың дұрыс деген пішінмен.
— Қандай оқу, қай қалада оқу, міне, мəселе осыған қарай, Орынборда
оқысам мұның расқоты бір басқа, ал алысқа кетсем, мəселен,
Петерборға...
— Қален Орынборда оқыды ғой, тіршілік болса қаражатын
көтеремін, оқығаның жөн Шұғылдың баласының жетегінде жүргенше.
Əкесінің «Ехлас ағайдың жанында бола тұрармын» деген сөзді
жаратпай қалғанын Хакім жаңа ғана ұқты.
— Қазір жол жоқ, айнала соғыс, Орынборда да, ішкі жақта да оқуға
жібермейді деседі. Мен іс басына тұрамын соның үшін,— деді.— Мақұл
көрмесеңіз, онда соғыс басылғанша күтермін.
— Бəкең қайда екен қазір, сол кісі жəрдем берер еді саған.
— Адвокат Бақытжанды айтасыз ба, көке?
— Ие.
— Ол кісі абақтыға түскен деседі.
— Апырай, ə,— деп Жүніс тоқталып қалды да, оның толықша келген
кəрі жүзінде дағдарыс пішін пайда болды.
Оның ойынша Бақытжан сияқты адамдарға абақтыға түсу лайық
емсе. Абақтыға түсетіндер: ұры, жол тонаушылар, кісі өлтірушілер,
өңкей жартыбастар деп білетін ол.
«Абақтыға мен де түсіп шықтым. Оның таңданатын несі бар? Нағыз
жазықты жандардың абақтыға түсетіні кем де кем шығар.
Отырғандардың бəрі жазықсыз» деп ойлады Хакім.
Қажы бұл хабарға қатты таңданды да, бірақ себебін сұрамады.
— Ана жылы, жігіт алуға патша жарлығы шыққанда Бəкең көп
жақсылық етіп еді халайыққа. Біздің елдің баласын тегіс құтқарған.
Сабаз езі де би адам еді, көпті көрген көсем серке,— деп мадақтай
сөйледі.
Əкесінің шешіле сөйлегенін қатты ұнатып, оқимын деген талабына
бөгет болмайтынын біліп, Хакім жадырап кетті. Сонымен бірге
əкесінің кеше бір əңгіме арасында «баланың аты Хакім деп босқа
аталмаған...» деген сөзін де құлағы шалып қалған-ды. «Көкем мені
хəкім болады деп үміт етеді екен ғой» деп ойлаған болатын. «Ата
балаға сыншы» деп түйіп қойған ол ішінен, бұл сөзді аса жек көрмей.
— Көке, осы сіз бе еді, Бақытжан адвокаттың ағасы Һарон төреге
тілмаш болғанын айтқан?
— Е, сонда, сол жылы, патша жарлығын халайыққа еғлан етерде ғой.
— Һарон төре қазақша білмей ме екен?— деп бұл анекдот болып
кеткен сұлтандардың ұлықтық қылығын тағы бір естігісі келіп моқшай
түсті.
— Қазақша білуін білетін, мен ол төрені де көргемін, ол күнде қол
жетпейтін ұлық емес-ті, бірақ үлкен тəрбие көрген кісі, текті, Қаратай
төренің ұрпағы ғой. Орысша сөйлеуінің мəнісі бар: қасында
губернатордың серігі жəне басқа орыс ұлықтары болды. Ал сөзін
ағасына қазақшылатқаны — Бəкең сөзге шебер адам ғой, сондықтан
халайыққа ұғымды болсын дегені шығар жəне Бəкеңнің тілмаш
болғаны оның аруағын көтере түседі жамағат алдында.
— Жұрт көп жиналып па еді?
— Түбек елі тұтас бар-ды. Ел онда қатты қобалжыды ғой, он тоғыз
жас пен отыз бірдің арасын қалдырмай, қыршын жастарды балықтай
көзінен тізіп соғысқа алады деген лақап алты арыс Қара, сегіз арыс
Əйтімбеттің баласына тегіс тарап еді. Адамның көптігінен жер
қайысады, бұрынғы жəрмеңке ашатын Мынанайдың сырт жақ беті
тегіс иін тіресіп тұрды. Орта шенге мінбе құрып, оның төбесіне үлкен
шатыр көтерген. Қатар тізіліп, жол ашып тұрған жандармдардың
арасымен жарып ұлықтар келді. Біз ау дегендей жерде тұрғанбыз,
Һаронның үсті-басы сап-сары ала шен, басқалары да сондай ұлы
дəрежелі хəкімдер. Жер беті толқыған адамнан көрінбейді де, құлаққа
гуілдеген көптің дауысынан өзге түк естілмейді; тек қана Бəкеңнің: ел
үрікпесін, қорықпасын, ұлдарың соғысқа бармайды, қара жұмыста
болады, солай деп тұр мына сұлтан Һарон төреңіз,— дегенін ғана
есіттім...
— Өз ағайынын солай деп айтқаны ма?..
— Иə, ол ақылды кісі ғой. Саған Бəкең көп жəрдем етер еді, сондай
адамдарды да абақтыға жапқаны, не болар екен бұл істің ақыры.
— Бəрінен қызығы: қазақтарға қазақтың орысша сөйлеп, оны бір
қазақтың қазақшалағаны, мұндай да қызық болады екен, көке, ə!?— деп
Хакім күлді де, əкесінің мұны қостамаған түрін көре салып, атының
делбесін қағып жіберді. — Көке, кімнің үйіне түсеміз,— деп сұрады ол.
— Мақымет қажынікіне. Атты доғарып, көлеңкеге байларсың.
Жиі қыстаған мешіт түбіндегі жатаған қыстаулардың арасымен
жүріп отырып, бұлар Мақымет қажының қыстауына келіп тоқтады.
Көп көрген ат пен арбаға жуан дауыспен тоқ төбет бір үріп қалды да,
аяғын жалқау басып, кері айналып қораның салқын көлеңкесіне кетті.
3
Жайықтың ішкі бетіндегі атақты мешіттердің бірі Тəржімəндікі.
Мұны жұрт Тəржеке мешіті деп кеткен. Мешіт Шалқар көлінің
күншығыс жақ бетінде, Аңқаты сағасында жар қабақты биікте тұр. Көл
мен мешіттің аралығында үлкен бейіт бар. Намазға жиналған халық
алдымен сол бейітке барып дұға ететін.
Бүгін жұма намазына кешігіп кеткен адамдар зиратқа дұға етіп келе
жатқан хазіреттер мен мағзұмдарды жəне бұрынырақ келген
«жақсыларды» мешіттің үлкен тас дуалының алдында қарсы алды.
Жүніс те баласымен бірге сол жерде үлкендерге сəлем беріп көрісіп,
кішілердің қолын алып амандаса бастады. Хакім əкесінің соңынан
қалмай жағалай сəлем беріп, жұртпен тегіс көрісіп шықты да, өзіне
тігілген көп көздердің сынды қарастарын жетелеп шетке таман
шықты.
Ол көзімен өз замандастарын іздеді. Мына қамаған ақ сəлделі, ұзын
шапанды, кесік мұрынды, селеу сақалды тақуа жандар мен елтірі
бөрікті, қара бурыл тартқан қою сақал-мұрты бар шидем киген ел
ағаларының арасында ол ала құлындай көрінді. Аса қысылып
жасымаса да Хакім бұл топтан өзін бөлек жəне жат сезінді, тіпті тап
осы жерде басы артық жандай болды. Оның іздеген замандастары,
кəдімгі өзінің бала кезінде бірге өскен қос мағзұм еді. Олар хазірет
əкелеріне жалғаса қалың топтан бөлек, шағын шоғырдың шетінде тұр.
Екеуі де сыптығыр, белі жіңішке, ұзын боз бешпет киген, жіңішке
мойындары үлкен сəлделерін зорға көтеріп, құдды ақ ешкінің егіз лағы
сияқты едірейе қалған. Хəкімге үрке қарайды, маңына жуытарлық
емес... Өзінен үлкенді-кішілі тоқтасқан адамдар Жүніске жамырай
сөйлеп:
— Балаң келіпті, қажы, қайырлы болсын!
— Жақында келген ғой, шамасы. Біз естіген жоқ едік...
— Азамат. Кеше ғана жүгіріп жүрген Хакім, енді үлкен кісі болған!
— Қажеке, балаңыз болысқа да писарь болғандай екен.
— Қажының баласы болысқа писарь болу түгіл оязға тілмаш бола
алар.
— Қандай кішіпейіл, қандай əдепті. Жағалай көрісіп шықты. Бала
атаға тартады ғой, Жүкеңнің балаларының бəрі осындай,—десіп
жатты.
Жүніс шын пейілді тілектерге де, жарамсақ сөйлеп, жалаң
мадақтаған адамдарға да байсалды жауап беріп:
— Қандай адам боларын парасаты мен бағы білер. Біз тек
балалардың заманына лайық білім алуына себепкер болсаң, тиісті
тəлім-тəрбие берсек дейміз. Игі сөздеріңізге Алла разы болсын,
кəриелер. Сіздердің де жақсы лебіздеріңізге мың рақмет, билер,— деді
екі жағына мойнын кезек бұрып.
Оның сөзін жұрт тегіс естіді. Көбі бас шұлғысты, сөзін қостап, риза
шырай көрсетті.
Беделді Жүністі жұрт алдында бір шалмай қалмайтын, ежелден
бақас Шұғылға қажының сөзі естілмеді. Бурыл сақалын бір сипап өтіп,
Жүніс Шұғыл тұрған жаққа көз тікті.
Баласына да, өзіне де мына жұрттың қошемет білдірген райына да
риза Жүністің бет əлібі Шұғылға тікендей қадалды. Ол қасындағы
солбыр бетті, селдір сақалды, ұзын сары Уəлиге:
— Көкқұтандай неменеге созасың мойныңды? Əлде бір губернатор
келіп қалды ғой дедің бе? Танымай тұрғаның əлде ана есер Шағаттың
жиені ме?— деп Хакімге қарай кішкене сақалды иегін шошаң еткізді,—
жүр ішке, солбыраймай!
Жұрт су сепкендей тыныштала қалды да, жүздерін тегісінен
Шұғылға бұрды. Бұл кекесінді ащы сөздің зəрі Жүніске, оның оқып
келген баласына шашылғанын жиналған қауым бірден ұқты. Біреулер
қасындағы жолдасын түртіп қалып, Жүніс жаққа иек қақты. Тиіссіз
ұрынған шəлкес Шұғылға Жүністің сойылдай сөзі сарт етерақ деп, көз
тікті. Бірақ Жүніс қажы бүгін аса сабырлы көрінді, оның жауабы
екшеліп, іріленіп шығатындай. Қажылардан жасы көп кіші, бірақ орны
үлкен, салмағы да басым жұмғашылар тегіс құрметтейтін Хəмидолла
хазірет қатты састы, бұл екеуінің сөзге келуі оған айдан да айқын
сияқтанды. «Осы жұмға намазының соңынан игі жақсылардың
ортасына салып шешетін, қажылардың бір ауыздан «мақұл» деген
ұйғарысын алатын мəсһəлəгə мына қажы кесірін тигізді»— деп ойлады
хазірет. Екінші ишан бір нəрсе тұрып қалғандай тамағын қатарынан
үш-төрт мəртебе қатты-қатты кенеді.
— Жамағаттар, мəсжитке кіріңіздер,— деді Хəмидолла ишан
шапшаңдап.
Сүйтті де ол мешітке қарай аяңдады. Хазіреттің артынан
жұмғашылар да шұбырды. Кешікпей кіре берісте толып жатқан ақ
жұлық кебістер мен езуі жыртылған, тұмсықтарының резеңкесі
сыдырылған галоштар ғана қалды. Қабырғада сүйеулі ала таяқтардың
арасында сарғыш буынды, бойшаң Бұхар асалары да көрінеді.
4
Мұқата сөйлеген Шұғылдың сөзін Хакім де есітті. Бірақ бұл сөзді ол
кек тұтқан жоқ, «құдіреті күшті, əрі бай, əрі баласы үлкен доктор,
қажыға не айтса да сияды. Нағашым есер болса өзіне есер, онан менің
нем кетеді?! Əй, өзінің тілі де мірдей-ау, «Губернатор келіп қалды
дейсің бе?» деуін...» Хакімнің ойлағаны екі мағзұм. «Тазының
баласындай қылқиуын-ай. Жүздері құп-қу, көздері кілмиіп, ұзын
кірпіктерінің астынан ұрлай қарайды. Өй сайтандар-ай!» — деп қалды
да ішінен Хакім: — «Не шаруам бар менің оларда? Олардың жолы бір
басқа, менің жолым бір бөлек, мейлі, ишан болса, бола-ақ қойсын. Бірақ
өздерінің діншілдігін көрер ме еді, байқап?.. Мешіттен шетірек өзге
ауылға шықса тайөгіз бұқадай сүмеңдеп, түнімен жігітшілік жасап
есіктің сықырлауығын қандай сықырлатар еді...» деп, ешбір себепсіз
жас мағзұмдарға жыны келді, оларды жек көрмесе де жаратпайтын бір
сезім пайда бола қалды. Бұл сезім əлдеқалай пайда болған сезім еместі. Бірнеше жыл бойы қала жағдайында, қала тəртібімен жүріп, орысша
оқып мектеп бітірген Хакім діни əлемнен, мешіттен, медреседен, оның
дəстүрлерінен бірте-бірте қашықтап кеткен-ді. Дүние тану жүйесінде
оның тəрбиесі мен медресенің тəрбиесі екі басқа, сол екі тəрбиенің
арасындағы алшақтықты ол жаңа ғана сезіп қалды, өзін мыналардың
арасында басы артық жандай көрді. Мұнда əкелген оны əкесі. Əкесі бір
жағынан, жұртқа оқып келген баласын мақтаныш етіп көрсеткісі келді,
екіншіден, ел жақсыларын көрсін, қол үзіп кетпесін деп ойлады, ол
баласына тура айтпаса да, түсінгендей етіп:
— Ердің көркі өз елінде, шырағым. Елдің игі жақсыларына сəлем
бер, менің қасыма еріп мешіт түбіндегі ауылға барып қайтасың, —
деген-ді.
Көп ала қарғаның ішіндегі ұзақтай оқшау қалған Хакім, халық
мешітке кірісімен ішке енбей, жас кезінде сан рет көрген мұнараның
басына шығу үшін кіре берістегі оң жақ қолдағы басқышқа аяғын
салып, тез көтеріліп мешіттің төбесіне, онан əрі мұнараға шықты.
Хакімнің көздері арқа беттегі Аңқатының жалпақ жағасына түсті.
Өзеннің кең айдынды екі бетін ені бірнеше саржандай қуалай өскен
бойлауық қалың құрақ көмкеріпті. Құрақтың айдын беттегі бір
сыдырым биік өскен қатары ескі қамыстармен араласып шұбарланып,
бастары үлпекті, желмен жығыла еңкейіп, суға төне, мешіттегі
кəрілердей сəждə қылып, əлденеге бойсұнып жатқан тəрізді; ал, шетке
қарай қаулап шыққан қалың балғын майда құрақтар, толқындаған көк
жасыл егін сияқты, бүтін жағалықты алып, құрлықпен ұштасып
кеткен. Бұлардың желге бас игені де салтанатты түрде тұтас еңкейген
бір ибалы жандардың түріндей. Сағадан əрі бетін көк толқын
бұйралап, теңіздей шалқыған Шалқар көл жатыр. Көлге борлы ақ
тұмсығын төндіре шөккен арғы беттегі Сымтас тауы алыстан
бұлдырайды; шетіне көз жеткісіз судың алыс кенересі көк жиекпен
қосылып доға сызық тартқан. Айналасы атпен жүрсе қос күндік
Шалқар көлі бейне бір үлкен ожаудай; алыстан аққан бұраң бойлы, көп
түбекті, Арқа беті қызыл жарлы Аңқаты өзені — ожау көлдің сабы
сияқты. Көптен көрмеген туған жердің суреттерін Хакім мұнараның
биік басынан шаттана қарап, айнала көріп, көз мейірін қандырғандай
болды. Енді сол байтақ жерді атпен жортып, айналып шыққысы келді,
үйге қайтуға, учителіне сəлем беруге асықты. Жоғарыдан төмен түсіп,
əкесін шыдамсыздана күтті.
Ұзақ оқылатын, жұмға намазының ақырын күтіп, Хакім төңірекке
тоқтала көз салып, қыдырыстап жүріп кетті. Мешіттің түбі баяғыдай
қалыңдық: өзен жағы да, қыр жақ беті де біріне бірі таяй салған төбесі
жалпақ аласа кішкене үйлер; олардың көбісі-ақ екі терезелі, үш
терезелі, айналасы көң-қоқырлы, тəртіпсіз қалыпта жатыр; кейбір
үйлердің қамыспен қоршаған ауласы əр жерінен адам өтіп, мал жүріп
кетіктеп тастаған, бас жағы қырқылып, ақсиып, ескі ши түптеріндей
селтиіп-селтиіп тұр; кейбір үйлердің төңірегінде құлап қалған сынық
шарбақтар, қаусаған шаналар, ескі ағаш тырмалардың қалқандары
көрінеді. Шикі кірпіштен салған, сыртын сары балшықпен сылаған,
тұрбаларының ұштары кетіліп мыжырайып қалған, көруге көз
тартпайтын бұл землянкалардың төбесінен аққан су қабырғаларын
жырып айғыз-айғыз етіпті де, кейбіреулерінің тіпті бұрыштарын
опырып, құлатып кетіпті. Жалғыз ғана Хəмидолла хазіреттің екі
қатарлы, қарағай үйі күзгі қара жаңбыр мен көктемгі суға ұрынбаған
сияқты — қызыл сырлы қиығымен, көкпен сырлаған көңілді терезе
кəшектерімен, өр көкірек, тəкəппар адамша, айналасындағы
жапырайған жарлы қыстауларға едірейе менсінбей қарап тұр.
Жіңішкелеу келген жиі сопақша терезелі ұзын медіресе де айналасы
тап-таза, тақуаның таңқита қырған мұртындай ықшам, жинақты
көрінеді...
Мұнараның басынан көрінген, ұзын өзеннің көкшіл жиектері, арғы
жағасы көзге əрең шалынатын Шалқар көлдің шалқыған кең беті,
жағаға төнген тау бейнесі, желпи соққан жазғы жел лебі мезет
жоғалып, жердегі мынау реңсіз жарлы көріністер Хакімнің жүрегіне бір
мұңды сезім құйып жіберді. «Сорлы қазақ, мал жиғанша ана сияқты
қарағай үй салып, қарағай еденнің үстіне ұйықтасайшы...» деп ойлады
ол қарсы алдында тұрған Ақмет пен Мақыметтің «мені сүйе, мені
сүйе!»— дегендей екеуі екі жаққа шалқая, құлауға тұрған ескі
қыстауларына ренжи қарап. Мал сүйкеніп тып-типыл еткен қыстау
бұрышына сүйей қадаған бағананың астынан бірін-бірі қуып шыға
келген екі қара сирақ бала Хакімді көре сала аңтарылып тұра қалды.
Оның бірі өзінің інісі Əлібекпен жасты Бəйестің Жапары екен. Хакімнің
көздері Жапардың тізесіне дейін саз, сидиған сирақтарына, қоңыр шыт
дамбалының өрім-өрім балақтарына түсті де, баланың əлденеге
қымсынғанын байқады: жарылып кеткен, қара қоңыр, арық
саусақтарымен қысқан шылымды жасырып ұстай қойыпты. Қарғадай
басынан, қолына шылым ұстағанына, мына сияқты мешіт пен
медресенің жанында, толған молда-ишандардың көз алдында именбей
шылым тартып жүргеніне қайран қалып, ол баланың дөңгелек келген
қара торы бетіндегі оты шыққан өткір көздеріне қадала қалды. Бала
оның зілді қадалған үлкен көздерінің сұсты қарасынан тайсалмастан,
саған да керегі осы шығар дегендей:
— Папамның шылымы бар, өзі жасырып тартады шалдардан. Қазір
ол дүкенінде, барсаң жүр, Хакім аға, мен бастап апарайын,— деп,
кінəсін жуып-шайғандай болды.
— Сəлемің қайда, ақымақ, сен Жапар екенсің ғой,— деді Хакім
баланың өткірлігіне, үлкен кісідей əрі батыл, əрі дəлдеп, бүкпей
сөйлегеніне риза болып.
— Бəйекең қайда, үйде ме?
— Дүкенде. Дүкеншімен екеуі орыс кітабын оқып отыр. Дүкенші
емес, учитель — папамның досы, қағаздарын жазысып жəрдем етеді;
біздікінде жатыр. Текеден келгелі екі жұма болды, көпір түскен соң
қайтып кетеді. Барасың ба, папама алып барайын. Дүкенінің қай жерде
екенін білмейсің ғой. Кəрімдердің үйінің жанында.
— Бəйекең дүкен ұстамайтын еді ғой?
— Былтырдан бері ұстайды, ұсақ-түйек сатады.
— Ім, солай ма еді...— деді Хəкім.
Ол бұрылып, Аңқаты жақ беттегі, бала айтқан Кəрімдердікіне қарай
жүрді.
— Учитель дейсің бе? Мен танымайтын адам ба? — деп сұрады
Хакім, баланың: «папамның досы учитель бар қасында» деген сөзін
анықтаңқырамақшы болып.
— Танитын шығарсың. Бала оқытқан елде. Маған «тілмаш» берді,
орысша-қазақша қатар жазылған — «город — қала, хлеб — нан, река —
өзен, дед — ата...» — деп бірнеше сөздердің орысшасын бала тақпақтап
айтып берді.
— Сенің папаңның өзі орысша біледі ғой, орыс арасында жүріп,
сауда етіп, тіл үйренген.
— Папам ғой соны үйреткен. Ал, ана «тілмашті» мен оқи білмеймін.
Биыл күз Қален учительден оқимын, папам солай деді, Əділбектермен
бірге оқытамын деді.
— Ой, жігіт! Сен түбі жақсы студент боласың, бірақ ана шылым
тартуыңды қой, оқыған мына мен де тартпаймын, кеудеге зиян, ауруға
шалдықтырады.
Бала оған тура жауап бермеді, шылым тартпа деген сөзді жаратпай:
— Əне папам!— деп кішкене землянканың қасында тұрған Бəйесті
көрсетіп, сөзді бұрып жіберді.
Бəйеске сəлем беремін деп келіп, Хакім əлде қалай Əбдірахманның
үстінен шықты. Жатаған көп землянкелерден айырмасы жоқ дүкенге
кіріп келіп, сəлемдесіп қол ұсынған Хакімді Бəйес қуанышпен қарсы
алды; үй-ішінің амандығын сұрады, қаладан қашан келгенін білді;
қасындағы Əбдірахманға:
— Біздің бір оқудағы ініміз, өзіңізге талай айтқан Жүнісекеңнің
баласы, — деді Хакімді таныстырып.
«Қаладан келді» деген сөзге елеурей құлақ салған Əбдірахман:
— Ия, саламатсыз ба, шырақ,— деді. Қос қолдап көріскен Хакімнің
қолдарын оң қолымен ғана қысып, жүзіне тесіле қарап.
Хакім «Қайда көрген адамым?» деп Əбдірахманға ойлана көз тікті.
Ол:
— Сондай жақсы, өзіңіз де...— деп сөзінің аяғын жұтып сəл ғана
басын изеді.
Оған мына бірінші көрген адамның тесе қараған өткір көздері,
екпінді қимылы, жігерлі сөз үні жəне сазарыңқы бет əлібі оқыс əсер
етті — Хакімді баса көктеп, еркін билеп алғандай болды. Ол аздап
жасып қалды да даусы «дір» етіп, сөзінің аяғын өте əлсіз, құлаққа
шалынар-шалынбас етіп шығарды. «Учитель Ехсан Изкуловтың
алдында жасығандай, осы менің жасып қалатыным-ай!.. Өзі де сол
сияқты, адамды уысына алып тұрған сұсты жан екен... осы кім еді өзі?»
— деп ойлады Хакім өзіне-өзі риза болмай қабағын шытып, Бəйеске де
сұрақты көз қиығын тастап.
— Бұл кісі Əбекең дейтін ағаң, учитель. Менің қонағымды мүмкін,
Текеде көрген де шығарсың, Əйтиев деген кісі,— деді Бəйес.
«Кəдімгі Əбдірахман... Əмірдің айтып жүргені. Революционер
Əйтиев. Болса болар. Оты бар адам екен» — деп ойлады Хакім. Мұнда
қалай келген? Қолға түспей, ана сұмырай түрмешілерден қалай
құтылған?..»
— Гимназистсың ба?
— Жоқ, реальныйда оқыдым... Биыл бітірдім, — деді Хакім
бастапқыдан гөрі бойы үйреніп пысығырақ жауап беріп, бірақ əлі де
қорғағыңқырап сөйлеп.
— Реальныйды бітіргенің өте жақсы, шыраң, енді не іске
кіріспекшісің?— деп сұрады ол Хакімнен.
— Ниетім оқу. Бірақ сіз сияқты бір ағаларымыз əзірге өз қасымда
бол, іске үйретемін дейді...
— Оқуға ұмтылған ниетің өте жақсы ниет, бірақ қазір, тап осы биыл,
мүмкін келесі жылы да қалаған оқуыңа қолың жетері неғайбыл,
үйткені оқу үшін оқитын орынды өз қолыңмен жасау керек. Менің бұл
сөзім саған жаңылтпаш сияқты көрінер, алайда, шырақ, бұл
жаңылтпаш емес, ақиқат сөз. Іске баулып жүрген ол қандай ағаларың?
Жасырын сыр емес қой, ə?