Ақ Жайық - 35

— Осы еркектер де қызық қой. Аттан жығылып ессіз-түссіз арғы
беттегі батыр хажының үйінде өлім халінде жатқан Ермектің əкесін
ауызға да алмайды. Хажының ырысы кететіндей бəрінің тамсанып,
таңдайын қаққандары баяғы бір айғыр,— деді жасы үлкендеу сары
бұжыр əйел.
— Сүйегін қашан əкеледі екен сорлының? Шүйке жеңешем де бір
бақытсыз адам екен,— деп пысықтау келген қара келіншек күні бұрын
бал аша сөйледі.
— Жағың қарыссын сенің, аузыңа бір жақсы сөз түспейді-ау өлеөлгенше. Қайдағы жамандықты айтып күні бұрын қара қарғаша
қарқылдайсың да тұрасың. Палуан қайнағам жазым болып, Шүйкені
шиеттей қос жетіммен жесір қалдырғанда саған не түседі? Көріп
келген адамдай сөйлейсің тіпті. Періште жазып қойса қайтесің сөзіңді,
перінің қызы,— деп сары бұжыр ұрсып тастады.
Қара келіншек оның сөзін кек те тұтқан жоқ, өз айтқанынан қайтқан
да жоқ.
— Ессіз, тілсіз жатқан адамның қатарға қосылғанын көріп пе едің,
жеңеше-ау?! Кейде тіпті бала сияқты сөйлейсің. Қашағанды қуамын
деп аттан ұшып түскен кербез шешейдің баласы былтыр тіл тартпай
кеткен жоқ па? Əлде палуан қайнағаңыздың екі жаны бар деп
ойлайсыз ба?
— Ол бишараның мойны үзіліп кетті ғой.
— Е, мұның қай жері үзілгенін қайдан білесің. Аманқұл «өзіне де оқ
тиген шығар» депті, кім біледі, қай жері үзіліп, қай жері жұлынып
қалғанын. «Жарлының жалғызына бөрі өш» дегендей, ажал да біреудің
жалғызына, жə біреудің бар сенгеніне ұшырай кетеді,— деді қара
келіншек.
— Аманқұлың құрысын, келді ғой əне, суайтың. Өтірікті шындай,
шынды құдай ұрғандай етіп, елдің о шеті мен бұл шетіндегінің бəрін
жұрттан бұрын сол естиді,— деді сары əйел.
— Аманқұлың... суайтың... деп, мен бір мойнына қарғы тағып
қойғандай,— деді келіншек Бақының үйіне кіріп бара жатқан
Аманқұлды көріп: — Аманқұлдың өзінен сұрау керек,— деп келіншек
Шүйкенікіне қарай беттеді.
— Ойбау-ау, қой келіп қалады ғой. Аманқұлды көріп есің шығып
кетті ме?
— Жеңеше, топалаң тигірді сен көгендей тұр. Адам өліп жатқанда
қой қайда барар дейсің... Мен палуан қайнағаның жайын анықтап біліп
келе қояйын.
— Жаңа ғана Қос Обаның түбінде биемді арқандай салып, көз
шырымын алдыруға жантая кетіп едім, ізге түскен аңшыдай. Уəлекең
де əйтеуір сорайып, қайда қисайсаң да үстіңнен шыға келеді. «Хажы
шақырып жатыр» дейді. Хажы мені қайтеді, сағынып қалып па
соншама! Неге шақырғанын мен білдім, Жүністікіне жіберейін дейтін
шығар Бақы ағамды алып келуге. Арыстандай адамның аттан құлап
есін жинай алмай жатқаны оңай емес. Бірақ басын көтерсе Бақы
ағамның өзі де келмей ме,— деді Аманқұл Бақының үйіне кірген бойы,
əйелмен аман-сау сұраспастан.
Шүйке аң-таң болып оның бетіне қарай қалды, бірақ сөзіне əбден
түсіне алмады. Əйелдің қасында тұрған жеті жасар қыз «Бақы ағам
басын көтерсе өзі де келмей ме?» деген сөзге үрейлене түсті. Бұл есі
кіріп қалған қыз бала ертеден кешке дейін мал сауудан қолы
босамайтын шешесінен көрі əкесіне көбірек еркелеп, үйге келгенде
оның алдынан түспейтін еді. Кешеден бері ол саяқ іздеп үйіне
қайтпаған Бақыны əлденеше рет жоқтаған-ды. Түнде көпке дейін
ұйықтамай, дүбір шықса «көкем келе жатыр» деп елегізіп шыққан-ды.
— Суылдақ қайным-ау, сен не деп отырсың, біздің үйдегі ме аттан
құлаған? Əлде менің құлағым қате естіп тұр ма?— деді əйел көзін
қатты-қатты жыпылықтатып.
— Жеңеше, ештеме емес. Сен, мұқым, үрейленбе. Аттан құлаған
кісінің бəрі мертіге береді деймісің. Бір қазақ аттан көп құласа мендейақ құлар. Əлігінде де қырда биеме міне бергенде ері ауып кетіп, оң
жамбасымнан жалп етпесім бар ма! Жеңеше, күн ыстық екен, мұқым,
тілім аузыма симай кетті. Кезерген ерінді жалай-жалай қызыл шақа
қылатын болдым, бір сімірім шалабың болса, мүмкін салқын айраның
да бар шығар, берші,— деді Аманқұл.
Ол бағанағы Уəлиге: «Бақы ессіз-түссіз жатыр дейді. Əлі тілге
келмеген көрінеді. Адам болмас білем, сірə», деп сырлап, безеп асырып
айтқан сөзін енді жаймашуақ қатерсіз əңгімеге айналдырды.
— Қайдағы аттан? Қай жерде құлапты? О, жасаған тəңірі! Кеше сол
қара қарын тигір саяқты іздеймін деп жоққа сабылып, үйде тұрмады.
Бүгін мынау енді... Өледі ол сорлы жылқы, жылқы деп, өледі...
Əйел зарлана бастады. Оның уайымы орынды болса да, Аманқұл аса
назар салмаған болды. Ол берген шалапты дем алмай жұтып орталады
да, тостағанды шайқап-шайқап жіберіп қайта ішті. Көк ірмек сұйық
шалап тостағанға жұғар емес, бірақ Аманқұл төңкере көтеріп
мұқияттап, сарқып ішіп болып, аяқты жерге қойды. Сонсын тамсанып,
аузын сипады; қара сызаттанып шығып келе жатқан жіңішке мұртты
сол қолымен шиыршықтай түсті.
— Жеңеше, ештеме етпейді,— деді ол əйелге сенімді түрде. Сөйтті
де бір тізерлей орнына көтеріле түсіп: — құдай ажалға сабыр берсін, не
қылушы еді. Бақы ағамдардың желкесі күждей, балтырлары мына
менің санымнан жуан, анау-мынау сүрінгенге майыса қоятын дөңбек
емес. Кеше қасқа айғырға мініп алып жылқыдан шыға бергенде
күжілдетіп бір жөнеп берді деймін, мұқым. Əзірет Əлиден кем емес! Па,
шіркін, қасқа айғырдың аяң басуы-ай! Жерді дүмп-дүмп еткізеді. Тас
кездесті бар ғой тұяғымен жеміріп жібере ме деймін, Мен артынан
көзім талғанша қарап тұрдым. Ішімнен ойлап қоямын: саяқ
ұстаушының бірі ғайыптан тайып, Бақы ағамның қолына түссе
қайыстай илер еді. Кəріне мініп кеткен. Аруағы бар, құдай біледі, қарсы
келген жанның үрейі қаларлық емес... Сол Жүністердің қыстауына
барғанда Нұр-ақаңның жүйрік қаракөк атын бір солдат ұстап мініп
көлбеңдей берсе керек. Бақы ағам ақырған екен, солдат қаша жөнелген
көрінеді. Қасқа айғырдан қыл құйрықты хайуанның құтылып кететіні
бар ма, қуып жетіп солдатты көк желкеден құрықпен періп жібергенде
құрық арқасындағы асынған мылтығына тиіп шарт үзілген. Екпінмен
асып кетіп, енді оралып құрықтың қолындағы тұтамдай сынығымен
соғамын дегенде солдат қайырыла беріп «мұның атын өлтірейін,
əйтпесе қуып жетіп өзіме жазым қылар» деп, қасқа айғырды қақ
шекеден атқан. Айғыр омақата құлапты да, Бақы ағам қарғып кетемін
дегенде аяғы үзеңгіден шықпай қалып, айғырмен бірге өзі де ұшып
түскен. Аздап есеңгіреп қалып, кеше Бекейдің үйінде қонып қалса
керек, қазір оны өзім барып алып келемін. Хажы, дəу де болса, мені
соған шақырған болар, сірə,— деді ол.
Аманқұл əйелді жұбату ниетімен естігенін жұқалап жəне
бұрыңқырап айтты. Бірақ «Суайт қайным» деп ат қойып, сөзіне онша
мағына бере қоймайтын Шүйке бұған нанбады.
— Ол өледі, түбі оны жылқы құртады. Айғырды атқанда оған да оқ
тиіп, менен жасырып тұрсыңдар...— деп жылай бастады.
Шешесіне бір, Аманқұлға бір қарап үрейі ұшып кеткен кішкене қыз
бақырып қоя берді.
— Жеңеше, өтірік айтсам, қатынсыз қара атан өтейін. Бір түйір
қоспасы жоқ. Сүлеймен айтты, мен естідім. Айтқан тілде, естіген
құлақта жазық жоқ,— деп қарғанды Аманқұл.
Бірақ үй ішінің қобалжуы басыла қоймады. Жалғыз-ақ төрт жасар
домалақ қара баланың бұл əңгімемен ісі болған жоқ, босағаға таман
отырған күйі, қолындағы асығын есіктің қақ көзіндегі тапталып
ақтақыр болған жерге шиырып ойнай берді. Оның жыртық, ескі боз
көйлегінің астынан шаң-топыраққа былғанған сəби денесі тұтас
көрініп тұр. Күнде көріп жүрген кір көйлекті Шүйкенің жылағанына,
кішкене қабағы тырысып көзін уқалаған қызға да бөгелместен
Аманқұлдың көзі есіктің алдында отырған балаға тоқтады. Бірер
минуттай ол баланың денесін тұтас қамтып: сəл талтақтау келген топтолық бұтына, шалқақ біткен кеудесіне, қалқиған құлағына
таңқалғандай басын шайқады. Ол баланы келген сайын қолынан
түсірмей көтеріп, жиі ойнатып жүрсе де байқаған жоқ еді, қазір бірінші
рет: «Ауған жоқ Бақы-ағам. Бірақ бет əлпеті басқарақ, Шүйкеге жақын.
Дегенмен ауған жоқ. Көзі де қой көз, тап əкесі!»— деді ішінен.
4
Барқын тауы дейтін үлкен жон-ды. Жонның шалқар көліне төнген
шоқтығы біп-биік те, ал оның шығысқа қарай көлбеген сілемі жайын
құйрықтанып барып қыр-қабақты дөңеске айналып кетеді. Өмір, Төлес
атанатын сол таудағы ауылдардың қыс қыстауы таудың солтүстік
баурайында еді де, жаз жайлауы күнгей бетіндегі Қарамектеп дейтін
жерде болатын.
Таудың бауырын, үстін құжыната шөмеле салған Шұғылдың төртбес машиналы пішеншілерінен асып Тояштар сол Қарамектепке қарай
беттеді. Аманқұлдан: «Оқ қақ маңдайдан тиген көрінеді, қасқа айғыр
табанда қатыпты, Бақы да адам болмас, сірə, ессіз-түссіз жатыр екен»
деп естіген пішеншілер —«Бақыға да оқ тиген шығар» деп жорып
қойып еді, қазір мына өлікті əкеле жатқанын көргеннен кейін, олар
егжей-тегжейін сұрамай-ақ, «Бақы орыстың оғынан ұшты» деп
таратты. Арба ауылға жеткенше де жұрттың басы құралып, бұрынсоңды «атып өлтіргенді» көрмеген, тіпті естімеген халық қырдағы
малдан, пішеннен шұбап ауылға ағылды да, ал қаз-қатар қонған қалың
үйлерден əйел мен бала, шал мен кемпірлер ат басы тірелген Бақының
қараша үйіне қаптап кетті.
Үй ішінде Шүйкеге қосылып бірнеше əйелдер зарлап үн сала
бастады, сыртта жұрт жағасын ұстап, таңдайын қақты.
— О, тоба! О заман да, бұ заман оққа ұшқанды да көрдік!
— Апырым-ай десейші! Күні кеше сап-сау адам, бүгін міне,
арыстандай сұлап жатқаны.
— Қай жерден тиіпті оқ?
— Шырағым-ау, мен қайдан білейін қай жерінен тигенін.
Жууға сүйегіне кірген адам айтады ғой, қазір.
— Əлгі суайт Аманқұл аттан құлапты демеп пе еді?
— Аманқұл басы-қасында болды дейсің бе, ол да естігенін айтқан
шығар.
Өлікті үйге кіргізіп, Шүйкеге көңіл айтып жылап, көзі қызарып
шыққан Тояшты сырттағылар қоршалай түсті...
— Тояш шырағым, Бақы ағаң дүние салыпты, тəңір иманын жолдас
қылсын. Жалғыз сенің ағайының емес, бəрімізге де жақын, ақкөңіл
адам еді. Басқа не айтамыз,— деп екі-үш шал қосарлана сөйлеп көңіл
айтысты.
— Оққа ұшып өлсе шəһит қой. Аманқұл маған «аттан құлап, есі ауып
қалыпты» дегендей қылып еді, ол қате екен ғой. Оққа ұшқаны жақсы
болды ғой, шəһит қой,— деді Уəли.
Тояш оның сөзіне тосырқағандай бетіне жалт қарады да, бірақ аттан
қалай құлағанын, қашан жан тəсілім қылғанын айтып жатпады.
— Хажы үйде ме? Нұрыш қайда?— деп сұрады.
— Хажы үйде. Нұрыш та жаңа ғана келді. Сағаға барып қайтты,—
деді Уəли шапшаңдап, тұтықпауға тырысып.
Нұрым не қыларын білмей, өлікті көтерісіп үйге кіргізген бойы,
жылаған əйелдер мен үрпиісе қараған балалардың ортасында қалып
қойды. Ол Тояш сияқты Шүйкеге көңіл де айта алмады, зарлаған
əйелдерді жұбатуға да кірісе алмады; есеңгіреген адамша біріне-бірі
жабысып үрейі ұшып тұрған екі балаға қарады. Қас пен көздің
арасында жетімдікке душар болған жеті жасар қызы мен төрттегі ұлы
іргеге қарай тығыла түседі; қимылсыз, үнсіз, киімімен жатқан беті
жабық əкесіне де, үн салып жылаған анасына да үрейлене қарайды.
Жүздерінде қорқыныш аралас таңырқаған пішін де бар, өмірдің ащытұщы толқыны шайқамаған екеуінің сезім дариясы əлі тұнық
қалпында тұрған сияқты, бірақ бастарына түскен ауыр халдің зілдей
салмағын жете сезбесе де, аңғарып қалғандай; жұрттың тегіс
қобалжыған дүрмегі анасының шашын жайып жылауы, мағынасын
анық білмесе де, мірдің оғындай «өлік» деген сөз екеуін жұрттан бөліп,
қауыздай жерге тықсырып, тығып тастағандай...
Бұрын өлікті өз көзімен көріп, қолымен ұстап көтерісіп, оның
қайғысын жұтқан жандарды тап осындай көз алдында өткізбеген
Нұрым шыдай алмай сыртқа шығып кетті.
Ол сыртқа шыға келгенде Нұрыш пен Тояш бұлардың жегіп келген
ат-арбасының қасында сөйлесіп тұр екен. Үйден булығып, терлеп
шыққан бойы ол орамалмен мойнын, маңдайын сүртіп, қара бөркін
басынан алып бетін біраз желпіді де, сөйлесіп тұрғандардың жанына
келді. Нұрымның сəлемін алып Нұрыш онымен жай ғана амандасты, үй
ішінің аманшылығын сұрап жатпады. Өйткені ол үлкен үй жақтан
шыққан əкесінің белгілі шаңқылдақ дауысына құлағын тосумен болып
еді. Шұғылдың он қанат ақ ордасы жүз елу қадамдай жерде болғанмен
жəне күннің өте ыстық, бесінге төнген үн буарлық тымырсығына
қарамастан хажының сөзі құлағын тіккендерге толық естіліп жатты.
«Ералы мен Сералының қасына көмбексіңдер ме?..» деген сөздер
Нұрымның да, Тояштың да құлағына анық шалынды. Екеуі біріне-бірі
қарады да, бұл сөздің мағынасын толық ұғынғандай болды. Екеуі де:
«Бақыны қай жерге қою туралы... Оны Ерекең бейітіне жерлеуге рұқсат
бермей жатыр Шұғыл...» деп ойлады. Бұл ойға Тояш та, Нұрым да
бірден келіскендей болды. Өйткені «Ерекең бейіті» дейтін белгілі
əулие орын. Бұл орынға атақты адамдар, аса қадырлы жандар
қойылады. Ерекең бейітіне Шұғыл хажының тұқымынан басқалар
іріктеліп қана əкелінеді. Əрине, Шұғылдың билігінсіз ол жерге өлік
апаруға болмайды... «Сонда біз мына сорлы Бақыны қайтадан сонау
Ақпан моласына алып кетеміз бе? Күннің шыжып, аспанның жерге
түсіп тұрғаны мынау. Бұл қалай болды өзі. Əлде Тоекеңді мұнда тастап,
өзім кері қайтамын ба? Көкем не дер? деп ойланды Нұрым. Əкесінің
айтып жатқан əңгімесін толық естіген Нұрыш қипалақтап, үлкен үй
жаққа қарай берді.
— Хажіге сəлемдесіп, болған жайды ауызша айтып шығайық. Бақы
марқұмды жерлеу жайында не ақыл айтар екен, оны да естиік,— деді
Тояш Нұрымға. Нұрым оның сөзін мақұлдады да, екеуі Шұғылдың
үйіне қарай аяңдады. Əкесінің айқайын естіп отырған Нұрыш мына
өлік үстінде тағы да «ағайын-туғанның көңілін қалдыратын сөз айтып
тастай ма?» деп қысылып, бірақ оны тоқтатарлық шамасының жоқ
екенін білді, сөйте тұрса да амалсыздан бұл да үлкен үйге беттеді.
Сөзінен де, сұсты түрінен де, бақ-дəулеті өрлеп тұрған атынан да
ығып бір жан қарсы келмейтін хажіге барып амандасу, онымен
сөйлесіп ақылдасу Тояшқа да оп-оңай болмады: кенет жүрексіну пайда
болды, буын-буыны дірілдегендей бір əлсіздік сезім билеп кетті, аяғын
зорға басты; ол жанындағы адымдай ұмтылып өзінен оза түскен өр
мінез, бойшаң Нұрымның батыл пішініне жалтақ-жалтақ қарады. Əдет
бойынша қос отаулы үлкен үйдің артымен айналып келіп, оң жақтан
кіру керек, ал бұл екі ара да едəуір жер еді, сондықтан Тояш осы екі
ортада өтетін бірнеше минуттың ішінде толқуын басып, айтар сөзін
саптап, мықтап ойланып үлгірер-ақ еді, бірақ оның əлде соры, əлде
бағына қарай болды ма кім білсін, əйтеуір, Шұғыл айқайлап сөйлеген
күйі Уəлидің өкшесін баса үйден шыға келді де, қотанды кесіп бұларға
қарсы жүрді. Үйден шыққандар мен келе жатқандардың екі арасы
апшырыла түсті. Үйдегі өліктің, оның зарлаған əйелі мен балапандай
үрпиісіп босағаға тығылған шиеттей жетім балаларының түріне қатты
қамығып, əлденеге ішінен тістенгендей болып шыққан Нұрым
Шұғылды да, оның сөзін де құлаққа ілген жоқ; қабағы қату, түнерген
пішінде қарасұр беті күннің ыстығымен іштегі белгісіз ашудың
булықтыруымен одан əрі қарақошқылдана түсіп хажыға жақындап та
қалды.
— Ассалаумағалайкүм,— деді ол бөгелместен, Шұғылдың қасына
жетіп келіп.
— Уассалам... Е...
— Мына Бақы туысқаныңыз уақытсыз қаза тапты, соның сүйегін
алып келдік...
Бұл екі ортада Нұрымды бетке ұстаған адамша оның арт жақ
тасасынан шықпай тұрып Тояш та:
— Ассалаумағалайкүм, хажеке! — деді ақырын ғана.
Шұғыл соңғының сəлемін алмады, оның екі көзі, жас болса да
именбей алғыр сəлемдескен Нұрымға қадалды. «Оңбағанның
балаларының бəрі ірі, бəрі бетті екен... Беттілігі өзіне тартсын, ал
ірілігі кімге тартқан бұл сойдауылдай немелердің?» деп ойлады
ішінен, жұртқа я бір мін, я бір ат тақпай қалмайтын Шұғыл: «Жан
шошырлық сүдінін көрдің бе өзінің, жол тосушы қарақшылар сияқты,
бəдəуи қара...» деп қойды күбірлеп.
— Неге сол жақта жерлемедіңдер? Əлде ана Ералы мен Сералының
қасына көмбек болдыңдар ма есалаң туысқандарыңды,— деді Шұғыл
мұқата сөйлеп.
«Есалаң тусықандарыңды» деген жер-жебіріне жете кеміткен сөзі
мен Шұғылдың ащы кекесінді үні Нұрымның өңменінен өтіп кеткендей
болды, ол булығып жауап таба алмай қалды, беті лап беретін ерттей
түтіндене түсті. Жастар арасында əрі сөз тапқыр, егесе кетсе қолы
жүйрік, бір адамға əлі де толық жететін қылыштың жүзіндей
Нұрымның бас салуға дайын сиқын көріп Тояш ортаға таман жылжи
берді.
— Хажеке, Бақы марқұм жолда жан тапсырды... Сол күні аты оққа
ұшып, өзі жығылғаннан бері ессіз-түссіз бір тəулік жатып, ақыры бүгін
осында алып келе жатқанымызда тілге келместен дүние салды...
Жақсы көретін ағайынымыз еді, сіздің де көптен бері шаруаңызға көз
болған туысқаныңыз еді «қай жерге, қашан жерлейміз» деп, сізбен
ақылдасайық деп келдік,— деді ол кешірім сұрағандай мүлəйім
пішінмен.
Өз бетімен топты жарып сөйлеп көрмеген, Жүністі бетке ұстап ел
арасының егесінде соған ғана арқа таңып өскен Тояш талас-тартыстан
қашық жүретін момын жан еді. Бірақ кейде кенет ашуланып қалатын
томырық мінезі де бар, замандастары арасында қыза-қыза келгенде
анда-санда аталы сөздер де айтып салатын. Бірақ ол қазір басында
жасып қалғандықтан сол күйбектеген қалпы, хажының қаһарлы бетіне
қарсы сұс көрсете алмады, құдіретті Шұғылдың оған не айтса да сөзінің
бəрі орынды көрінді.
— Мен сенен қашан өлгенін сұрағаным жоқ, неге сол жаққа
жерлемедіңдер, мұнда əкеліп Ералы мен Сералының қасына
қоймақсыңдар ма деп сұрап тұрмын,— деді Шұғыл айқайлап.
Бақының үйіне жиналған жұрт тегісінен Шұғыл хажының айқайына
құлақ тікті: кейбіреулер тура аяңдап, кейбіреулер алыстан орағытып
жанжал шыққан жерге жақындай берді. Бақының неден жəне қалай
өлгенін анықтап естіп, ежіктеп біліп болмаған, бір жағы аяныш, бір
жағы үрейлі сезім билеген халық қаумалап Тояш пен Нұрым төңірегіне
топтана түсті. «Біздің не жазығымыз бар, өлікті үйіне əкелдің деп
айыптай ма?» деп күңк ете түсті Тояш Нұрымға қарап. Мұның бұл сөзі
Шұғылға жетпеді, ал Нұрымның жүзі түтеп, екі көзінен ұшқын атқан
тəрізденді, «тілің бар ма сенің, əлде ана Бақы сияқты байланып қалды
ма?! Мұнша жасығанша өлсейші!» дегенді Тояшқа оның көз жанары
атқылап ұқтырғандай болды.
— Хажы, Бақыны үйінің оң жағынан ақ жуып арулап шығару үшін
алып келдік. Сіз айқайламаңыз. Мұнда тоқал қатынның баласы жоқ,
неге ақырасыз сонша,— деді Тояш дірілдеп.
Баста Шұғылдың атағы мен айбатынан қаймығып бұйыға сөйлеген
Тояш, енді ашу қысып дірілдеп кетті. Нұрымның түтеген түрі оған
демеу болды, «қасында мен тұрғанда, ана жақта сөзіңді сөйлейтін
менің əкем Жүніс тұрғанда сен кімнен қорқасың? Ағайынның кегін
жіберме? Сөйле! Айт! Жасыма!» деген сияқтанды. Даланың бет
қаратпай тұрған үскірігіндей Шұғылға Тояштың «айқайламаңыз!»
деген əлсіз сөзі де май табанға кірген шөгірдей қадалды. Мұнан бір
сағат қана бұрын қасқыр шауып, тас-талқан болып төртке бөлініп
үріккен қойды əрең жинастырып, түгендетіп болғаннан кейін, ол ала
жаздай кездескен жаманшылықты бармағымен басып санап шыққан
еді. Жаманшылықтың басы əнеу күнгі мешіттегі медіресе жайлы
Жүніспен сөзге келгеннен басталды. Мұнан кейін қарабураның көзі
шықты. Құлағын қайырып байлаған тазы — старшина, «большевик,
схот» деп оттады. Кеше екі бірдей ат қолды болды. Ырыс йесіндей
қасқа айғыр қаза тапты. Бүгін қасқыр қызыл азбанды жетектеп кетті.
Қашқан қойшыға Жүністің есер баласы дем берді. Бұл не қырсық!
Жалғасып жатқан пəленің басы Жүністен, Жүністің тұқымынан! Бұлай
бола берсе мұнан да зорын көрерсің. Бұл басынғандық неден?! Бұл...
«бұл Нұрыштың жасықтығынан. Көзі бозарған сары жағал саулықтай
шешесі жаман ғой кəпірдің. Мына мен тұрғанда, ана Қызылүйдегі інісі
Ықылас тұрғанда бір шыбықпен айдамай ма бұл бұзылған ел мен
шеннен шыққан бұзықтарды! Не болыс болуға, не мықты старшын
болуға жарамайды боз ауыз жасық неме!» деп кіжініп, үйде отыра
алмай бір кіріп, бір шығып тұрғанда көзіне Тояш пен Нұрым түскен-ді.
— Мына жаманның сөзін қара, маған айқайлама дейді!.. Сен түгіл
сенің əкең Жүрсебай да төңірегімнен жүре алмаған. Қара, мұның қарсы
жауап қатуын! Олай болса алып кет кері, ана боқ басында өлген
туысқаныңның сүйегін!.. Əкемнің моласының басына да жуытпаймын...
Мен сендерді, əлі тұқымыңмен жоқ қыламын,— деді.
Шұғылдың көзі қызарып, сақалы шошаң ете қалды. Бұл кезде жұрт
та қоршап қалған еді. Кейінгі жаңтан біреулер:
— Астағыпыралла, өлікке де тілін тигізгені ме? — деп жағасын
ұстады бір жігіт.
— Қалай өліпті сорлы?— деп сұрады онан бір жігіт кимелеп келіп.
— Қалай өлуші еді, Шұғылдың жылқысын қуып барып аты оққа
ұшқан, өзі омақата құлап жұлыны үзіліп кеткен,— деді жағасын
ұстаған жігіт.
— Енді соны кері алып кет, мұнда көмдірмеймін дей ме?
— Иə.
— О, тоба. Мұнан шығар, шығар. Ертең бəріміз де осы сияқты сойқан
хажының малын бағып, шөбін шауып жүріп өліп, көмусіз де қалармыз,
— деді алға қарай ұмтылып кимелеген адам. Бұлар Шұғылдың
пішеншілері, бірқатары сауынға сиыр алған жарлы-жақыбай тумалары
болатын. Біреулер сөзге келіп қалған Тояш пен Шұғылдың тобынан
теріс айналып өзара күңкілдесе бастады:
— Малына сенеді, алдына жан шығып көрмеген дінсіз. Өлік үстінде
айтып тұрған сөзін қарашы.
— Баласына сенеді...
— Бұған да бір зауал...
— Ана Жүністің баласы сыбап бір берсе өзін! Қорқып тұр ма екен
сойдауылдай болған сопақ!..
Тап осы сөз қайрауын жеткізгендей:
— Хажы, көмусіз тастайтын туысқанымыз жоқ. Əкетеміз сүйегін.
Бірақ байқаңыз!..— деді Нұрым аптыға сөйлеп. Ол сөзінің аяғын бітіре
алмады, ашу қысып булығып, демін ала алмай қалды.
— Хажы, асқақтамаңыз! Асқанға да бір тосқан. Хажының да, халпенің
де, сорлының да жатар жері жалғыз. Ералымен қатар жатпаса өз атасы
батыр Шалмен бір жатар...
Тояштың бұл сөзін біреу айқайлап қостап кетті:
— Бақының ата-бабасы ешкімнен де кем емес, бақ-дəулетім басым
екен деп өліктің аруағына тіл тигізу асқандық... Бұл мұсылманшылық
емес. Өзіміз көмеміз адал ниетті ағамызды. Ол шейіт!.. Хажының қотыр
тайын қорғаймын деп ажалға қарсы барған кісіні көрдіңіздер ме міне
не істегенін?! «Боқ басында өлген туысқаныңды кері алып кет!» деп
қорлады. Көрерміз əлі! Мұны тегін жібереді деп ойламаңыз, хажы.
Бірақ қазір өлік үстінде сөз көтермейміз,— деді.
Соңғы сөзді айтқан Асан еді. Ол Сағадан бермен. Хан жұртындағы
тау үстіндегі шөп шауып жатқан пішеншілерді аралап болысқа
аттанамын деп, жігіт жинап жатқан Жүністің сəлемін тарата келген-ді.
«Ел болып аттанамыз. Бұл қорлыққа шыдамаймыз. Қаленді босатамыз.
Жарлы-жақыбайға тізесін батырып келген болысына да, болысты
қолдайтын би мен бегзаттарға да төбе көрсетіп теңдік сұраймыз»
деген. Асан сөзіне жалшылар тегіс еріп, ауылға келген еді. Кішкене
Асанды көп ішінен байқамай тұрған Нұрыш:
— Асан, сен неге қызасың? «Бақы менің туысқаным деп қызасың ба?
Бақы саған туысқан болса — маған да туысқан. Оның өлімі екеумізге
бірдей. Төңірегіме бұтаға тығылған торғайдай он-он бес жыл дəмдес
болып отырды. Мінуіне ат, саууына сиыр бердім. Жарылқасаң сен
қайда қалдың? Көзіңді шегірейтпе, кімнің алдында сөйлеп тұрғаныңды
білесің бе өзің,— деді.
Күйгелек Асанның қаны қайнап кетті.
— Он бес жыл бойы торғайдай паналаған пақырға көрсеткен
жақсылығың мынау болса — мұсылманшылықтың да біткен жері осы
болды. Мен орыстың малын бақтым — атасы басқа, діні басқа болса да,
ақымды жеген жоқ. Осы күнге дейін қысылып барсам, наны мен суын
алдыма қойып барын аямайды. Сен кəпірден де жамансың. Хақын
жегенің бір басқа, өлгенде қоюға алақандай жерді де қызғанып
отырсың. Ана Қайыпқожаның баласына түк бермей үш жыл қойқозыңды бақтырып, ақыры сабап-сабап қашырып жібердің. Мына
қоршалап тұрған жігіттердің сен ақысын түгел бере қояды деп мен өз
басым ойламаймын. Туысқаны жоқ деме — Бақыны көметін адам бар.
Оның ана жесір қатыны мен екі баласының хақын сұрайтын да адам
бар. Сабыр ет. Ертең сөйлесем мен сенімен. Бір мен емес, мына тұрған
жігіттерді ертіп келіп сөйлесемін. Тасқан екенсің сен, алдыңа жан
шықпағанға!— деп Асан алға қарай шыға келді.
Асанның көзі көк еді, ол ашуланғанда шегірейіп кететінін Нұрыш
білетін. Қазір сол көзі тіке қараған Тояшқа жасылданып кеткен
сияқтанды. Жоқ жерден шыға келіп сөзін сөйлеген Асанға Тояш
қуанып кетті. Ол Нұрышқа кимелей жақындап:
— Не басында, не аяғында жоқ. Табанын тас пен шөңге тіліп
соншама қойды қаршадай бала қалай бақпақшы? Ең болмаса астына
ана жауыр байталыңды мінгізбейсің бе? Аттылы кісінің маңына қасқыр
да жуымас еді. Бəрі өзіңнен. Анау күні Сасай Сарқожаның баласын
сабап-сабап өлтіріп қоя жаздапсың. Сенен қорыққаннан жанын сақтап
қашып барады қойшың, өзі қу жетім... Бақыға көрсетіп тұрғандарың
мынау,— деді ол, кішірек көзі қылилана қысылып.
— Дұрыс айтасың, Асан! Тояш, сен де дұрыс айтасың. Мырза, мырза
деген Нұрышымыздың мырзалығы осы... Басқадан не үміт, не қайыр!—
деп шулап қоя берді бірнеше адам жамырасып.
Зорлығы мен əділсіздігін көзімен көріп тұрса да, жұрт Шұғылдың
атын атай алмай кекті сөзді Нұрышқа қарай меңзеді. Ал адамның бетіжүзіне қарамай егескен адаммен шап етіп ұстасып, өткір тілін қадап
алатын Шұғыл Асанға тіл қата алмады. Əлде ол жұрттың сұсты жүзі
мен ашынған сөз үнінен сескенді ме, əлде болмаса өзінің орынсыз
қатаңдығын мойындады ма — əйтеуір ол Асанға да, Тояшқа да енді
қайтып ұрынбай, баласына ғана киліге кетті.
— Бəрі сенің жамандығың. Айтар сөз, істер ісіңді білмейсің, атадан
тумай кеткір! Жоғал көзіме көрінбей!— деді ол Нұрышқа жекіре
айқайлап.
Жұрт үндемеді. Қабақтарын түйген күйі, қадамын жерге қадай
басқан кішкене Шұғылды көздерімен үйіне шығарып салды.
— Тұратын ешнəрсе жоқ. Жуып кебіндеп, кері алып жүріңдер. Өзіміз
көмеміз. Ана Шүйке мен жетімектерін ертең келіп көшіріп əкетеміз. Бір
тиынын қалдырмай Бақының неше жыл малыңның соңында жүрген
ақысын есептеп аламын. Қапыда қалма, бермесең...— деді Асан
Нұрышқа, сөзінің аяғын жұтпа.
Сонсоң өзі бастап Бақының үйіне кірді.
— Құтырған екенсің, сен бүкір мерген. Мен де көрермін сені...
Нұрыш кештетіп Қарамектептен Жымпитыға қарай жол тартты.
ЕКІНШІ ТАРАУ
1
Сол өңірде зеңбірек даусын ең алдымен естігендердің бірі Жүніс
хажы болды. Бірақ мұны Жүніс ап дегенде біле қойған жоқ.
Таң намазын оқып болғаннан кейін хажы жайнамазын жинамастан
малдасын құрып, жайғасып отырып тасбих тартты. Санай-санай
жылтырланып біткен десбі тасының үздіксіз сыртылы, отыз үштен
қайырып тынымсыз қайталаған тəңірінің сырдаң есімі əбден
жалықтырды білем, хажы бір мезет десбісін қоя салып, көз жұмған күйі
отырып қалды. Киіз үйдің ішіне кедергісіз енген ертеңгі тұнық ауа
оған еліттіре əсер етті; оның үстіне үй ішіндегі ұйықтап жатқан
балаларының бейғам пысылы, күн шығар алдындағы бозторғайдың
төбеде ұршықтай айналып ұйып салған əні қосылып, мүлгіп отырған
қартты одан əрі маужыратып, көзіне қалғу пердесін кигізіп
жібергендей болды. Ол басын төмен түсіріп алып қайтадан көтеріп,
түсіріп алып тағы қайтадан көтеріп отырып, сəл уақыт ұйықтап кетті.
Бірақ жайнамазға қисаймады, отырған күйі тізесіне шынтағын тіреп,
оң қолымен басын сүйеп ұйықтады. Бұл бір минут ішінде де денеге
күш-қуат құйып жіберетін бал қаймақ қалғудың қаншаға созылғанын
Жүніс білген жоқ, тек селт етіп басын көтеріп алды да, орнынан тұрып
кетті. Əдетінше мал өрер алдында сыртқа шығып, төңіректі көзбен
шолу үшін ол есікке қарай беттеді. Табалдырықты аттап, аяғын бірер
адымдағаннан кейін оның екі көзі қарауытып, басы айналып кетті де,
ауыр денесі ауытқып барып, тəлтіректеп есік алдындағы құрт жайған
арбаның қалқанынан ұстап қалды.
Ол ұзақ уақыт тұрды. Бұл өмірінде бірінші рет кездескен басы
айналып, көзі қараюдың себебін анық білмесе де, ол жүрегі əлденеден
сескеніп, қалпына келгеннен кейін де қозғалмады. «Қозғалсам құлап
кетем» деген қауіп көңіліне келді. Аздан кейін «жан бар жерде қаза
бар» деген бір үрей пайда болды да, бірақ тап сол мезетте оның
құлағына алыстан күннің күркірегені естілді. Оның ойы бөлініп кетті,
құлағы қатесіз шалды — анық күн... Тап осыны дəлелдегендей тағы да
дүңк ете қалды, бүл өте қысқа күркіреудің күңгірттеу шыққан
дүңкілінен кейін жер болар-болмас дір етіп қозғалып кеткен
сияқтанды. Хажы басын көтеріп алды. Ол басы айналғанын ұмытып
кетті, құлап қалармын деген бұлдыр қауіптен де көңілі басқа жаққа
ауды. «Дүңк етіп күн күркірей ме? Сұбхан Алла?..» Жүніс ойын аяқтап
үлгірмеді — дүңкіл бірнеше рет жалғаса шығып, сілкінген жердей
зеңбірек дірілі аяққа ап-анық білініп тұрды. Тағы да «сұбхан Алла!» деп
жыбырлады оның еріндері. Бірақ енді қайтып дүңкіл де естілмеді, діріл
де сезілмеді.
Көрген-білгенін ортаға сала бермейтін Жүніс таңертеңгі басы
айналғанын да, бұрын-соңды естіп көрмеген бұл белгісіз дүңкілді де
ешкімге əңгімелемеді.
Хажы сол күндер азалы адамдай тұнжыр жүрді. Қаленді ұстап
кеткеннен бері оның көңіл күйі қалпына келмей қойды.
Нұрым мен Тояш таудан қайтып келіп Бақы жөніндегі əңгімені
қалдырмай айтып бергенде де жə налып, жə сабырсыздыққа салынған
жоқ, сол қабағы қатыңқы күйі төмен қарап отырды да:
— Түнде көкем марқұм түсіме еніп еді. Қыстауда екенбіз деймін,
қайдан келгенін білмеймін. Бақы босағада қол қусырып тұр екен.
«Бақы шырағым, жүрші, екеуміз жел жаққа аққала соғып келейік. Үйді
қар басып қалар» дейді көкем марқұм. Сөйтті де екеуі ақ тон киіп
шығып кетті. Біліп едім Бақының бұл дүниенің адамы болмайтұғынын,
— деді.
Шұғылдың қылығына ол құлақ та салған жоқ. Ол зират басында да
əңгімеге кіріспей жұрттан бөліне берді.
Осы хажы ауырып жүрген жоқ па? Сөзге өте сараң болып кетіпті.
Көңлінің тіпті бір қошы жоқ. Өңі де солғын,— дед бір күні Тояш
Бекейге.
Бекей оған өзінің белгілі шырылдаған даусымен:
— Жоқ əрі. Басы ауырып, балтыры сыздаса əжі-аға жатпай ма? Ауру
адам жатады ғой. Жатпаған адам ауру бола ма?!— деп жаттап алған
жат сабағындай мүдірместен өзінше дəлелдеген болды.
Қадес пен Ақмадия басқаша жорамалдады.
— Жүкең бір үлкен хабар естіген болуы керек,— ғаламат жуықтаған
шығар, зеңбірек даусы жиіледі деседі ғой іштен келгендер. Заманның
не боларын ойлап, бұл кісіні ой жүдетуі де мүмкін,— деді үнемі қала
жақтың əңгімесіне құлағын көбірек түретін Қадес, қандай өзгеріс
боларын алдын-ала шамалау ниетімен.
Оны Ақмадия қостап:
— Пай-пай, біздің Жүкеңдер де милы-ау, тіпті сөзге қысылмайды
ғой, талай тар кезеңдерде ақыл тауып кетеді. Адамды көп ақыл да
жүдетеді. Өткір ой қоймайды ғой қажамай,— қайрай берсең қайрақ та
мүжіледі. Қадес, дұрыс айтасың, бұл кісі бір хабар естіген шығар. Ішкі