Ақ Жайық - 56

кетті. Қысты күні тері шалбар мен шидем киіп жүретін жігіттің өзіне
де бұл форма теріс көрінген жоқ, тіпті оның қалыңдау сұрғылт тіккен
френчінің өзі дəрігер Ехластың əдемі кительдерінен бір де кем түсер
емес, алыстан қарағанда нағыз сымбатты командирдің түріндей. Жұқа,
таңдаулы мауыт болмаса да доктордың да, үлкен командирлердің де
формасынан айырарлық емес. Оның үстіне Нұрымның келісті мүсіні,
ер келбетті, мұрынды, қасты, жабықтау қабақты жүзі оны қатардағы
жігіттерден əлдеқайда ілгері қойған еді. Жəне қара танитын
жігіттердің саны өте тапшы болғаннан кейін жүзбасы Жоламанов
Нұрымды да, оның қасындағы сөзге шебер балуан денелі Жолмұқанды
да бірден ондық етіп белгілеген-ді. Қарамағына берілген он адамның
аты-жөнін жазып алып, оларды тəртіппен жинап, уақытында
командирдің қолына ұстау Нұрымға қиын жұмыс болған жоқ. Ал,
қалған «əскерлік істің» бəрін командирдің өздері үйрете бастаған. Оқу
ойдан артық емес дегендей, сапқа тұрып, сан түзеу, оңды-солды
бұрылып, аяқты дақ-дақ басуды үйрену де оған қиынға соқпады. Біртебірте жаттығып, қылыш асыну, мылтық ұстау, құрал тазарту, атушабудың тəсіліне жетілу де жөнделе берді. Ең қиыны қыр жігіттеріне
уақытымен жатып, уақытымен ерте төсектен көтерілу еді, бірақ бұл
тəртіпке де көндіге бастады? Түннің бір уағына дейін өлең мен жырға
зерікпей отырып құлақ тосатын жəне өзі айтып басқаны мүриттей
шұлғытатын Нұрымға кеш жату да аса қиынға соқпаған-ды.
— Айттым ғой, оң қолы боласың деп. Онан да əрі сен бара-бара
бəріміздің үстімізден қарайтын бастың боларсың сірə, тым зейініңді
салып кеттің кісі өлтіру өнеріне, — деді жатарда Жолмұқан оған.
Нұрым кешкі ұйқыға қоңырау берілгеннен кейін, ағаш койкасының
үстіне қағаз жайып, винтовканың оқ коробкасын айналдыра бастап
еді.
— Құрттаған қойға да адам кескекті дұрыстап тағады ғой, қай
жерінің қандай тетігі барын жете түсініп алмай, мынаны иыққа
асынудың не қасиеті бар,— деді ол оқ салатын қорабының түпкі винтін
саусағының ұшымен шұқылап отырып.
— Басында еріккеннен кірдім деп едің, шынында да сен еріккен
қазақсың, — деді Жолмұқан басын шайқап. — Еріккен адам ғана
мойнын тұзаққа өзі келіп сұғады.
— Жолмұқан, сен мені қажай беріп қайтесің, еріксіз ноқта кигеннен
гөрі өз жөніңмен құрыққа тұрғаның артық деп мен саған баяғыда
айттым ғой. Ал, енді оны қайталай беруден пайда өнбесе керек.
— Мен құрық деп тұрғаным жоқ, енді құрық та емес, ноқта да емес,
тура қыл тұзақ қыл мойнынан қысқалы тұр. Нанбасаң анау ұзын сары
жігіттен сұра. Бүгін солардың бір ағайыны келіп амандық біліп кетіпті.
Оның əкелген хабарын сен тыңдама — мен айтпайын.
— О не хабар, аспан жерге түсіп пе?
— Онан да ауырырақ — жер аспанға бір-ақ шығатын, тозаңын да
жинай алмай қаларсың.
Нұрым таңырқап Жолмұқанға «шын айтып тұрсың ба, əлде əзілің
бе?» деген жүзбен қарады. Бірақ Жолмұқан оған тура қарамастан:
— Есің барда ел тап деген қазақ сөзін иек сүйер етпесек нетсін, —
деді жұмбақтап.
— Сен өзің бүкпей, айтарыңды ашық айтсаң етті, əлде шетін
көрсетіп, арғы жағын жасыра қоятын əдетке бастың ба?
— Сен берірек кел, — деп ымдады Жолмұқан Нұрымға. Нұрым
жақындай түсті: —Жігіттер ұйықтасын, бірқатары онсыз да бүгін
елегізіп күбір-күбір əңгімелесумен болды. Бірқатары менен сұрайды,
Ресейдің орыстарын қаптатқан мендей-ақ.
— Орыстар... қызылдар келіп қалып па?
— Текені алыпты дейді. Алса ала берсін, онда менің шаруам жоқ. Ал,
бізді соларға қарсы атысқа айдайды екен...
Нұрым сұрланып кетті.
— Рас па?
— Алары да, қосары да жоқ. Жанымнан шығарып тиын-тебен жинап
алайын деген ниет жоқ. Қызылдар місапсыз қаптап келеді дейді. Соны
тоқтатуға бүтіл қазақ, орыс болып ат қойса керек. Бізді де солардың
көмекші əскері етеді деседі.
2
Топтың толқуына кейде жалғыз адам да себеп болады.
Ондық, елу басы, жүз басы болып командаға жіктеліп казак-орыстар
тəртібімен құрылған Жымпиты əскерін бір күні ертемен сапқа
тұрғызды. Шала түйілген тарыдай ала қауызданып бір түске, бір темір
тəртіпке келіп жетпеген бұл жауынгерлердің аттары да ала-құла,
өздері де іркіс-тіркістенген салбыр-салақ топыр еді.
— Жүздік, оң қанатқа саптан! — деп айқай салған Жоламановтың
даусы шыққаннан кейін де бірінің аты шегіншектеп қатарға келмей,
бірі ойқастап ондықтың алдын орап, енді бір ала бие мінген ебдейсіз
солдат шинелінің етегін зорға деп тақымына басып жатты.
Зығыры қайнап, үлкен бастықтары келіп жеткенше «темір
тəртіпке» түсіруге жанталасқан жүз басы:
— Ондық Жұнысов, шақыр тəртіпке ала биеліні, — деп жекірді,
түймелері ағытылып кетіп делегейленген, етегін жиып ала алмай
əуре-сарсаң болған солдатты нұсқап.
— Менің жігітім емес, Жолмұқандыкі, — деді Нұрым, өз жігіттерін
бөлегірек жіктей түсіп.
— Жоқ, мен оны саған бергемін, ол сенікі, — деп Жолмұқан
маңдайына сырғыған шлемін шалқайтыңқырап қойды.— Менің жігітім
түгел.
— Түгел болса, бұл қосымша.
— Қысқарт əңгімені, Жұнысов, — деп, жүз басы қатулана қалды.
— Мен емес, жасауыл-аға, əңгімені бастаған. Ала биелі ана
Жолмұқанның жігіті, — деді тағы да Нұрым.
— Жолмұқан, сана, ондығыңды сана!
— Ондығым тоғыз, бəрі орнында.
— Қысқарт! Тоғыз адамнан ондық бола ма? Бұл не деген
бейбастақтық?
— Атының басын алып жүре алмайтын бос белбеудің маған керегі
жоқ, тоғызы да жетеді, — деді Жолмұқан, ала биеліге қарай қолын бірақ сілтеп.
Тəртіп бұзушы ондықты жөнге салу оп-оңай жұмыс та емес еді,
өйткені балуан денелі, сөзге ұста Жолмұқан жүз басының жекіруіне
ыға қоймайтынын саптағы жігіттер де, айқайы зор болғанмен зəрі жоқ
жүз басы Жоламановтың өзі де жақсы білетін. Сондықтан ол, бөріше
жалын күдірейтіп өз дегеніне баққан Жолмұқанға қабағын бір түйіп
өтті де, етегін дұрыстап жинап алып, енді тебіншектеп атын қатарға
ендіре алмай əуре болған бишараның өзіне төнді.
— Кір қатарға!— деді ала биені сауырдан қамшымен тартып-тартып
жіберіп, сөйтті де, Жоламанов бейне бір айдап келген қашағанды
желіге тыққан адамша, қатарға ілесе алмаған босаң жігітті өз қолымен
ондықтың арасына сыналады.
— Бұл ала бие бəрібір мал болмайды. Мен оны жетектеп жүріп мал
ете алмаймын, — деді Жолмұқан.
— Ала биені қайтесің мал етіп, анау үстіндегі жігітіңді қатардан
қалдырмасаң болды, — деп іліп еді Нұрым, Жолмұқан əңгімені тура
басқаға бұрды:
— Бізді базарға сала ма қаз-қатар тізбектеп? Əлде, ана Текенің
казак-орыстарының жау жағына қалқан етпекші ме?— деді ол.
Оның сөзі Нұрымға дөптелсе де, жүз басы Жоламанов жағымсыз
əңгімені өзіне айтқандай сезді.
— Барақов, əскерді қалай тізбектейтінін, қайда жүргізетінін
командир солдаттан сұрап жатпайды. Басы артық əңгімені қысқарт.
Ондығыңды орнында тəртіппен ұста,— деп зекіп қалды.
Оның даусы қаттырақ шығып кетті, қатардағы жігіттер қысылыпқымтырылып əрқайсысы оз басының мүлтіксіз болуына тырысты —
тізгіндерін тежеп, ер үстінде отырысын жинақтай қалды. Көбі «енді
қайсымызға кезек келер екен?» дегендей жаутаңдап командирге көз
жүгіртті де, Жолмұқанның сырын жақсы білетін Нұрым «қандай жауап
қайтарар екен?» деп бірбеткей өр жігіттің аузын бақты.
— Біз мал емеспіз ғой, қайда барып, қайда тоқтайтынын білмей
айдаған жаққа жөңкіле беретін. Текеге жүргізетін болса — жүргізеді де,
жүргізбесе жүргізбейді де. Күлбілтелейтін еш нəрсе жоқ, — деп
Жолмұқан бір-ақ қайырды.
Көп толқи түсті. Тым-тырыс тұрған жұрт, енді тəртіп үшін қысылған
түрден етек-жеңін кеңейте қалды, «шынымен алып барып қырғынға
сала ма?» — деген əрқайсысының ой түкпірінде жатқан жебір күдік
кенет бас көтеріп қалғандай болды.
— Бəсе десейші, қаз-қатар тізіп базарға сала ма, шынында, апаратын
шығар...
— Рас, казак-орыстың қалқаны боламыз деп талқаны болармыз!
— Талқаннан да зорын көрсетер.
— Онан да зоры бар ма?
— Төбеңнен түскен зеңбіректің бір добы мың қойдың қотанындай
жерді бір-ақ төңкеріп тастайтын көрінеді. Оған ұшырған аттың да,
адамның да, арбаның да күл-топырақ болып кеткенін білмей де
қалады,— дейді.
— Құдай сақтасын!
— Айта көрме, шырағым, бетін аулақ етсін...— десті жігіттер
күңкілдеп.
Жолмұқанның жұртқа жел беретін ереуіл сөзі де, əлденеге үрейленіп
қорқынышты күдік құшағында тұрған мына шикі жігіттердің
үрпиіскен түрі де Жоламановтың құлағына түрпідей тиді. Ол жауап
беруге оқталды, бірақ ақырып-жекіріп қаталдауға батыл бармады.
Жолмұқан сияқты бір адамға əлі де келетін, сөзге де ұттырмайтын
жəне соңына көбін ерте алатын алғыр жігіттерді құр айқаймен жөнге
сала алмайтынын ол жақсы түсінді. Сондықтан тəртіпті түсіндіре
отырып, нығайту əдісіне көшті.
— Жігіттер! «Қайда апарады, қайда қояды» деген мəселе жоқ. Ондай
əңгіменің мына сияқты сапқа тұрып, өнер көрсететін əскерлік салтанат
үстінде қозғалуы орынсыз. Мұны бір деп түсініңдер. Екінші, қазір
сіздердің алдарыңызға əскер басшысы Белоустың өзі келмекші, өзі
келіп сөз сөйлемекші. Сол үшін сіздерді сапқа тұрғызып, өнерлі жүріс,
тəртіпті тұрыстарыңызды көрсетуіміз керек. Тəртіп бұзған, əскерлік
антты бұзған адамдар жөнінде əскерлік соттың үкімін есіттіреді —
соны тыңдайсыңдар. Тыныш тұрыңдар. Басы артық сөзді тастаңдар.
Абыройлы азамат-болуға тырысыңдар. Сендерді ат ойынына жетік,
мылтық, қылыш өнеріне судай, жүзіктің көзінен өтетін нағыз
жауынгер етіп шығару үшін ойнатып жатыр,— деді.
Саптағы іркіс-тіркіс боп қобалжыған аттылы топ бір сəт саябыр тұта
бастады. «Бастық келеді», «тəртіп бұзған адамдар жөнінде соттың
үкімін есіттіреді» деген сөздер оларды жымдастыра түскендей болды.
«Ол қандай тəртіп бұзушы?» деген сұрақ аттылы топтың он бойын
қуалай жүгіріп, о шеті мен бұ шетіне бөгеусіз жетіп жатты.
— Қараңғы үйде кім бар еді? — деп күбірлесті кейбірі. Бірақ түрмеде
отырған жігітті де, оның айыбының не екенін де ешкім ашып айта
алмады.
Жан түршіктірер «қанды қырғынға айдайды» деген үрейлі сезім
енді бастықтың тəртіп таразысына ауды. Жапырласа қала жаққа
қарасты. Атты əскер сапқа тұрған жер қала мен арқа беттегі бақша
арасындағы көлемі шаршы шақырымдай көгілдір тартқан көлтабан
еді.
Бұл жердің құйқасы шымыр болғанмен ұдайы ат тұяғы түрпілеп
тақыр тулақтандырып тастаған-ды. Қазір ертеңгі желі тымық, ауасы
тұнық шақтың өзінде де жүздеген аттылардың аяғы ақ бордақ етіп шаң
буалдырына айналдыра бастады. Мүшелік жердегі казарма мен
əрегірек тұрған өзен жағасындағы гауптвахтаның аралығы ғана
шаңсыз, бейне бір жел үрмеген айдынның ықтасын жағы сияқты көгіс
тартып бұлдырап тұр. Ауруханадан арғы Жетікөлге үлкен қара жол
үстімен өріске шұбырған малдың, қалаға асыққан арбалардың шаңы
салақ ораған жаулықша шұбатылып жатыр.
Кешікпей сол гауптвахта жақ тепсеңнен екі аттылы, бір жаяу адам
шыға келді. Аттылының бірі алда, бірі жаяудың соңында тақымдап
келе жатты. Жаяу адамның ұзындығы алыстан да көзге өзгеше
шалынады. Оның басындағы шлемі алдында келе жатқан аттылы
адамның қатарласа қалғанда қолтығына тіреліп келе жатқан сияқты.
Бірақ бұл екі аттылыны да, олардың ортасындағы ұзын «жауынгердің»
тұтқын екенін сапта тұрған əскер жақын келген соң сезді: ұзынның екі
қолы кісенді, үстіндегі əскер формалы киімінің иыққа таққан тілдей
сары шүберегі мен омырауындағы жез ілгектерінің жұлынғанын олар
енді байқады.
— Əлгі сотталған мына собалақ болды ғой, — деді Жолмұқан
əлдекімге.
— Бұл кім еді?
— Кім болса да мынауың ойында түк жоқ, ыржиып тұр, көрдіңдер
ме?
— Көрдік, соқыр теке ойнайтын баладай, екі қолын артына ұстап
ыржия қарайды,— десті жігіттер.
Нұрым қылмыстыны бірден таныды. Айдап келген аттылы
солдаттар оны топқа жақындатпай оқшау жерде ұстаса да бес енеден
белгілі алпамсадай тұлғасы, үлкен мұрны, қалқиған құлақтары «мен
Кəрімғалимын» деп-ақ тұр. Кішкентайынан бірге өскен, əнеугүні ғана
Жол старшина тізімге іліктіріп, хан жігіттері болысқа айдап кеткен
Кəрімғали. Тек қана үстіндегі жыртық шекпеннің орнына əскери сұр
көйлек, сұр шалбар, аяғына етік киген. Бұл формалы киім оның ұзын
бойын бұрынғыдан анағұрлым ұзартып, бұрынғы кең шекпені
қолбаңдап тұратын сиқы сыптығырдай.
«Мұны не деп жазғырып екі қолын артына тас байлап айдап əкелді?
Не істемекші? Əлде əлгі... Сібір жіберетін бір бəлеге душар болды ма?
«Сорлының аты — copғa, қайтып келіп орға жығылады» дегендей,
əкесі анда қайтыс болып, інісін Шұғыл қуып жіберіп, Нұрыш сабаған,
шешесі зорға күн көріп отырған сорқасқаның өз басы əскерге
алынғаны аз болғандай, мұнда тағы бір қысымға түскені ме?..»
Нұрым қатты қобалжып кетті, ат үстінен жан-жағына бүркітше көз
тастап бір орында тұра алмады, бірақ мəнісін сұрап білетін маңында
адам да болмады, Кəрімғалидің өзінен барып сұрауға « темір тəртіп»
рұқсат етпеді.
Жəне оның үстіне он-оннан буындалып, ат үстінде қатарын жаңа
ғана түзеген жүздіктің сапын бұзу өз білдігімен жүрген Жолмұқан
сияқты бір бетті жігітке де қазір мүмкін нəрсе емес еді. Бірақ не шықса
да менен шығады, басқан ештеме бітіре алмассың дегендей:
— Əй Нұрым, мынау сенің кешегі айтқан собалақ туысқаның емес
пе? Бойы да, сойы да тап өзің сияқты сырықтай неме екен. Жəне қыз
алдында тұрған жігіттей ыржияды, ду-думанға жаңа қолым жетті дей
ме, қалай өзі. Əлде сені көрген соң арқа сүйеп босатып алады деп қуана
ма? — деді Жолмұқан Нұрымға. Оның бұл қалжыңы Нұрымға да, ішінен
тынып тұрған үрейлі жігіттерге де ұнаған жоқ.
— Тышқанға өлім, мысыққа ойын керек деп, мұндай кіріптарлыққа
күлу орынсыз, — деді қасындағы бір жігіт.
— Өзі ыржиып тұрғанда, сол үшін мен қайғырамын ба, күлмегенде
не істейсің, — деді Жолмұқан даусын көтеріңкіреп.
Нұрым қабағын қарс жауып, Жолмұқанға зекіп жауап қатты.
— Батырлығың өзіңе. Аяқ-қолы кісенді, жазықсыз сорлыны
жазалауға əкелгенде мұндай сұмдықты есерлер ғана қалжыңға
шаптырады. Күлетін нəрсе емес, бұл жылайтын нəрсе.
— Жыласаң баста, қостаушы табылса!
Нұрым іштен тынып қалды. Оның ашулы түрін көріп, Жолмұқан да
енді қайтып сөйлемеді. Жігіттер қылмысты адам мен ол жөнде тіл
қағысып қалған балуан мен жыршыға кезек-кезек қарасты да, енді
алаңға келіп енген əкімдерге бақты.
— Жауынгер сап, тапжылмай орындарыңда қалыңдар! Бастарыңды
жоғары ұстаңдар!— деп айқай салды жүз басы команда беріп.
Тым-тырыс, үнсіз тəртіп орнай қалды. Қара көк арғымаққа мінген
ұзын орыс командирі, қасына ерген екі-үш серігімен алаңға екпіндеп
енді. Ортаға келіп тұра қалған кезде командирге жан-жақтан
шапқылап жүз басылары жетті, бірнеше минут қоршалаған
жүздіктермен тіл алысты да, командир қолын сілтеп қалды. Жүз
басылары қайтадан орындарына шапты.
— Тынышталыңдар! Бастарыңды көтеріңдер! Тапжылмай
орындарыңда тұрыңдар! — деген жарлық-команда жан-жақтан
жамырай қосылып, алаңды айқайлы үнге толтырып жіберді.
Қаншама тыныштың тəртіп сақталса да, қобалжыған жандардың
өзара қыбыр-қимылы, аттардың үздіксіз тыпыры мен пір-пір
пысқырысы, тамақ кенегендердің «қық-қықтаған» дыбысы, жүген
айшықтарының шылдыры біріне-бірі ұласып үлкен командирдің
даусын құлаққа тегіс шалдырмады; арттағы сайта тұрғандар түгіл,
ілгері жақтағы тізбектердің өзі сөзді айқын естімеді, оның үстіне тілі
аса оралымсыз бастықтың шалалау қазақшасы естігендердің аса
көкейіне қона қоймады.
— Тəртіп бұзғандар... қылмыс жасағандар қатты-қатты жаза алатын
болады,— деді бір кез командир.
«Байқаңдар! Тəртіптен бас тартқаның қатты-қатты жаза
аласыңдар!» дегендей бұл соңғы сөздерді бас шұлғын құптаған жүз
басылар бейне бір көң басындағы қораз сияқты қоқаңдай қалды. Олар
едірейте түрген шлемдерін одан бетер едірейтіп, ат тізгінін қыса
тартып, үзеңгіге шірене түсті.
Командир сөзін бітіріп, қошаметші екі адамның қатарына тұра
қалған кезде, екеудің оң жағындағы алаңға жаяулап кіріп, кейінгі
жағында тұрған бір шоғыр адамға иек қаққандай ишара етті. Бұл бір
шоғыр алты-жеті адамның кім екенін əскер анық айыра алған жоқ, тек
қана олардың ішіндегі өздеріне таныс Ехлас доктордың ақ кительді
формасы, алтын көзілдірікті ақ құба жүзі, бойшаң денесі көздеріне
шалынды да:
— Лөктыр...
— Лөктыр да келіпті!— десті өзара күбірлеп.
Нұрым өзгеден бөлек ұзын бойлы, əдемі киімді сұлу Ехласқа бір,
онан əрі шеткері тұрған қолы кісенді еңгезердей Кəрімғалиға бір көз
тастап, бұлардың не істеріне көзі жетпей іштей тынды. Бірақ ол не
боларын Зұлдыр болса да болжауға тырысты. «Мұны жазалау
ниетімен əкелген екен. Бұл қалай, əлде ата ма?» деген мұздай ой
денесін шіміркендіріп жіберді. «Не үшін?Ораздың айтуынша керуенін
талатқан атаңа нəлет офицер сол түнгі шабуылдан өз басын зорға
алып шыққан. Енді соған кінəлі Кəрімғали болғаны ма? Кəрімғалиді
жауаптағанша офицерді неге қолға алмайды. Басқалары қашып кетіп,
ағынан жарылып соңына ерген Кəрімғалиға бар кінəні жаппақшы ма?
Бұл не деген жауыздық?..»
3
Бар кінəнің Кəрімғалиға жабылғаны удан да ащы шындық еді.
«Өзінен он есе көп жауға кішкене отрядым қаһармандық ерлік
көрсетті. Қолма-қол ұрыста жеті жігітім қаза тапты да, бесеуі ауыр
жаралы болды... Бір жігітіміз бас қорғап арба астына тығылған екен,
жылап-сықтап таңертең соңымнан жетті... Бұл арба астына тығылған
қара басқырдың айтуына қарағанда оған: — «Біз қызыл гвардиямыз,
қаруыңды таста да елге қайт. Біз кінəңді кешірдік»,— деп үгіттепті.
Өзін босатып жіберіпті деп мəлімдеген еді Абылаев төреге қару
тасыған керуеннің түнде қолды болған себебін жалған дəлелдеп.
Тергеуде Абылаев Кəрімғалидің күнəсін онан да əрі тереңдетті. Ағынан
жарылған Кəрімғали офицерге түнде керуен үстінде келе жатқан
Хакімді көріп қалғанын да ақтарып салған еді. Бұл оқиғаны Айтқали
Абылаев: «Қарулы отрядымның ішіндегі мына Кəрімғали
Қайыпқожаұлы деген большевиктердің жіберген тыңшысы Хакім
Жұнысовты
көре
тұра
маған
мəлімдемеді.
Жұнысов
Қайыпқолсаұлының туғаны. Большевик басшыларына қарсы тұрмай
бұл солдат уалаят алдында берген антын бұзып опасыздың жасады,
қаруын тастап қолға еркімен берілді. Бұл түнгі шайқаста серіктерінің
қаза табуына, керуеннің қолға түсуіне бас себепкер болды» деп
дəлелдеді.
— Қойылған кінəні мойындайсың ғой, айыпты Қайыпқожаұлы? —
деп сұраған тергеушіге, Кəрімғали ыржия күліп қана қойған.
Бұл, оңды-солын шаққа айыратын жарлының надан баласы көргені
де аз, білгені де жоқтың қасы мүсəпір жандардың бірі болатын.
«Старшина мықты ма, болыс мықты ма?» деген замандастарының
келеке сұрағына да «Біздің Жол мықты» деп ыржиятын. Оның өте
шағын ұғымында старшинадан құрметті жан жоқ. «Осы старшина
сияқты атқа мініп ел араласам» деп ойлайтын. «Ал, сен елде босқа
жүргенше ат мініп, мылтық .асынып адам бол» деген жолдың
«ақылын» ол бірден құптап еді. Сол арман еткен мылтық асынуы қолға
еркін тигенде ол құдіретті старшиналарға теңелдім деп ұқты. «Ал,
кімді кім жеңбекші, неге жеңбекші, үкімет», «билік», «басқару» деген
түсініктерге талдап асауап беру оның ұғымына шақ келмейтін
нəрселер-ді. Сондықтан да ол Абылаевтың айтқанына бас шұлғумен
тынды. Оны «зиян істеп тұр» деген ойдан да аулақ болды. Соттың:
«əскерлік антын бұзып, жауға қарсылықсыз беріліп опасыздық
жасағаны үшін сапта тұрып əскер алдында атылу жазасымен
жазалансын» деген үкіміне де ол реніш шырай көрсеткен жоқ.
Бұрынғы екі езуі екі құлағына жылжитын қалпында тұра берді. Кім
біледі, жасынан жұмсалуды ғана біліп, айтқанға жүре беретін
үйреншікті бас июге мойын созды ма, əлде өмірі ешбір жанға қиянат
етіп көрмеген жан өзіне де ешбір адам зиян етпейді деп түсінді ме
екен!
Командир сөйлеп болып əскер сотының бастығына кезек келгенде
тым-тырыс қалпында тұрған əскер енді толық қара кісіге көздерін тіге
қалды. Орта бойлы, мұртты, денелі, алыстап қарағанда көзге өте-мөте
қара көрінетін бұл сот ағасының үстіне киген шинелі де қара екен. Ол
жылтыраған барлық түймесі тегіс салынған сол ұзын шинелінің етегі
жерден екі елі ғана көтерілген күйі ілгерірек шығып, басындағы
əскери биік қара фуражкасын алып қолтығына қыстырды да өзі
кейініректе қалған сот хатшысына мойнын бұрып əлденені сұрағандай
болды, писарь оған тез-тез адымдап келіп қос қолдан пайка
тəрізденген нəрсе ұсынды. Судья асықпай, сол ұсынған қағазды алып,
қолтығындағы фуражкасын писарьдің қолына ұстатты; мұртын
сипады, кеудесін керіңкірей түсті; жуан қоңыр дауыспен бір сазда үкім
оқуға кірісті.
«Халық қалаған игі жақсылардың тегіс бас қосып кіші құрылтай
мəжілісінде бір ауыздан қалап, алқалаған Батыс уалаяты атанатын
автономия атынан, шариғатқа хилапсыз заң низамы мен ғадалаттік
көксеуші əскери дала соты, сот ағасы Копжасаровтың басқаруымен осы
үстіміздегі 1918 жылдың октябрь айының 28 жаңасында уалаят əскери
басқармасының
хұзырында
əскерлік
қызмет
атқарушы
жауынгерКəрімғали Қайыпқожаұлының əскерлік уставты аяқ асты
еткен ауыр қылмысты іс-деласын қарады...
...Уалаятқа опасыздың еткен солдат Кəрімғали Қайыпқожаұлы
уалаят əскерінің алдында атылу арқылы өлім жазасымен
жазалансын...» —деген соңғы сөзбен бірге тұрған жұрттың жүзі тегіс
Кəрімғалиға бұрылды...
Кең аспанның астында тарылар демнің ақтық ащы минуттары
самсаған жанның көз алдына айқын келгендей болды. «Жүзінде не
белгі бар?» дегендей жамырай қараған көп көздердің түбінде тап сол
шақта талай тамшы еріксіз домалап, талай қабаң қарс жабылған да
шығар. Талай кеуде күрсіне қалып, талай таңдай өкінішпен қағылуы да
ыңтимал ғой. Бірақ сол тұрған кең алаңындай бейғам, жалпақ
даласындай момақан, кеудесі кере құлаш аңғал жігіттің жүзінде
оймақтай наразылық нышаны жоқ еді. Саптағы сансыз көзге жай
қалпындағы езуін жимай тұрған күйі, алаңға келгендегі аржайы пішіні
елестеді. Оның көз алдында бəрі баяғы: аспан да, жер де, жұрт та баяғы,
үйлер де, казарма да сол күйінде, бəрі де қаннен-қаперсіз, қаз қалпында
тұр... Оның өлтіргендей өшіккен кімі бар? Ол не жазыпты? Жұрттың
бəрі де жаны бар, иманы бар, бірі туған, бірі туысқан, тамыр-таныстар
мен достар, жаны ашыр ағайындар ғой...
Жүз басы Жоламанов көрнекті-көрнекті жігіттер қарамағына
келгенде аса қуанып кеткен еді. Өйткені Нұрымның жыршы екенін,
көзі ашық, хат танитын есті адам екенін ол жүздік құрылмастан бұрын
білген. Оның айқай салып домбыраға қосылып өлеңдетіп жатқанын
əлденеше рет көріп, кейде үймелеген жігіттермен қосылып «қуаттап»
та қойғаны бар-ды. Бұл мұнан бірнеше жұма бұрын, жаңадан
дайындаған казарманың бітіп, оған «қоңыр солдаттарды» топтобымен орналастыра бастаған кезде еді. Ал, соңынан «ысылып
қалған» қара қоңыр солдаттарды жүздікке жіктеп, он-оннан жұптаған
кезде сол басқалардан бойы да, ойы да озық ұзын қара үлесіне тигенде
оны бірден ондық етіп тағайындаған еді. Нұрымның қасындағы
шақпақ денелі Жолмұқан да оған өте қолайлы, белді жігіт есебінде
көзге түскен-ді. «Тəртіпті тапжылдырмай сақтап, жөн-жосық көрмеген
шикі жігіттерді бір уысқа сыйғызуға бұл екеуі əбден керек» деп
ойлаған болатын. Бірақ ойын үйрету ісіне күрт кіріскен кезде бұл екі
жігіттің екі түрлі жан екенін ұққан. Нұрым тіл алғыш, ал Жолмұқан
дегенге көз көнбейтін мінез көрсетті. Оған айқаймен келу бұл мінезді
онан əрі өшіктіре беру екені де байқалды. Бір күні Жоламанов:
— Барақов, сенің ана көк биелі жігітің шырықты бұза берсе,
алдымен сенің өзіңді гауптвахтаға отырғызамын, неге дұрыстап
үйретпейсің?— деген.
Жолмұқан оған бағынышты солдаттың əдет бойынша «құп» деудің
орнына:
— Үйреткіш болсаң өзің үйрет, ал, гауптвахтаң жасайлы болса мен
үшін өзің отыруыңа болады, — деді бірдем сойқандық мінез көрсетіп.
Қып-қызыл болып кеткен командир жалпақ жігіттің қасқырша
күдірейген түрін көріп командирлік қатаңдыққa бара алмады, ол
Жолмұқаннан көрер көзге ыға түсті, əңгімені басқаға бұрып, өзге
ондықтармен айналып кеткен еді.
Ал, ішінен: «бөксесінен түрсең қайырылып бас салуға жүз
жанбайтын бөрінің түрі сияқты, сүдінсіз неме» деп қойған. Сонан бері
ол «шойтабан жалпақ бас» Жолмұқанға тіктеп келуден бас тартқан.
Бас, командир шақырып алып үшінші жүздікке:
— Он жауынгерді үкім орындауға шығар, жүзбасы Жоламанов! —
деп жарлық етті.
— Хұп болады, аса мəртебелі мырза, үкім орындауға он жауынгер
дайын болады!— деді Жоламанов честь беріп.
Сөйтті де ол кері шапқылап өз жүздігіне жетті де, көлденеңдеп
тұрған жалпақ жауырынды Барақовқа қарады. «Бұл дəуде болса бір
қарсылық көрсетіп қалар-ақ» деп ойлады жүз басы сол мезет. Сонда да
ол:
Он жігітіңмен, Барақов, үкім орындауға шығасың... — деді
солқылдақтау үнмен. Оның жүзіндегі осы күдікті ойдың нышанын таса
баспай топшылаған адамша Жолмұқан да қарсы жауабын қамти қалды.
— Жазықсыз адам қанын ішкендей Жолмұқан əзір жауыздыққа
үйренген жоқ, — деді Барақов əдетінше жайбарақат қалпымен үзеңгіге
бабымен шірене түсіп.
«Соның жақсы... өзім де білгенмін, сенің аяқ баса қоймайтыныңды»
деді жүз басы ішінен. Сөйтті де ол қатардағы Жұнысовтың жүзіне көз
тастай беріп еді, тышқан алатын мысықтай оның қимылын аңдып, бар
назарын бір өзіне тұтас аударған Жолмұқан:
— Жұнысов та бармайды. Анау езу тартып тұрған жазықсыз собалақ
оның туысы. Жұнысов қана емес, басқа жігіттерің де қолын көтере
бермес оған. Ал, бұзық Абылаевты ат демей-ақ қарауылдың ұшына
алуға тегіс дайын осы тұрғанның бəрі,— деді.
Жолмұқанның түсі өзгере қоймағанмен, соңғы сөздерді ол аузынан
тістене шығарды, жаңағы жайбарақат қалпы мүлдем жоғалып кетті.
Белгілі сотқар бір бет жігіттің бұл бойұсынбауын жүз басы табиғи
нəрсе деп білді ме, əлде мына қысылшақ тар кезеңде онымен сөзге
келу артық деп тапты ма, əйтеуір ол оған да қайырып тіл қатпастан.
Жұнысовтың да жауабын күтпестен, жүздігінің жүз қадамдай жерге
созылған екінші басына қарай тез тізгін бұрды. Оның бірінші жарлығы
да, жарлығын екі еткен Жолмұқанның сөздері де жүздік құлағына тегіс
шалына қойған жоқ-ты. Сондықтан ол жүздің екінші қанатындағы жұқа
өңді сары жігіт басқарған ондықты тез бөліп шығарды да, күні бұрын
əзірленген үкім орындататын əскер соты уəкілдерінің қолына табыс
етті.
Кешікпей қатар-қатар тізіліп, шеті əлдеқайда созылған жүздіктерге:
— Бастарыңды жоғары көтеріп, тыныштала қалыңдар! — деген
қазақша команда берілді.
Тегісінен жүздері арқа бетке қараған аттылы аламандар тыныштала
қалды. Өлімге үкім алған адамның қасындағылар өз жұмысына кірісті.
Өзгелерден ала-бөле қынжылған Нұрымның көзі Кəрімғалидың қасына
таянған бес адамның бірі Ехлас доктор екенін алыстан-ақ таныды.
Бұрын мұндай өлім жазасы түгіл жай өкім естіп көрмеген, тіпті сот
деген сөздің тек аты ғана болмаса, «затын» жақсылап көз алдына
келтірерліктей жете білмейтін Нұрымға доктордың араласқаны ерсі
сияқтанды. Ол өлімге бұйырылған адамның өлтірілген-өлтірілмегенін
доктор қарап айыратынын естіген жоқ-ты. «Шұғылдың мына ақ
жағалы, қара қалпақты ақсүйек баласы, қызық үшін, Қайыпқожа
кедейдің баласын қалай атар екен деп келді ме екен? Уа, құдайдан
безген қайырымсыз жандар! Адамды адам өлтіріп, оның қалай
өлтірілгенін тамашалап қарайтын қара бауыр қасқырлар. Ізгілік
дегеннен, əділеттілік дегеннен біржола безген дінсіздер! Бірі түнде
алдырған қару-жарағын жазықсыз Кəрімғалиға жауып, оны өлтіруге
үкім шығартса, екіншісі қалай өлтірер екен көрейін деп басына келіп
тұр. Бұлардың құзғын қарғадан айырмасы бар деп кім айтар. Өліктің
басына келіп қақылдайтын құзғын, малғұндар!» деп тістенді ол
Ехластан көзін алмай. Бірақ Ехлас доктор атылатын адамның қасына
барған жоқ, кейінірөкте қалған əскери сот бастығы жуан қазақпен жəне
əскери киімін киген бір əкімнің қасында қалды.
Нұрым енді Кəрімғалиға көз тікті. Қасына жетіп барған ақ шалмалы
полк молласы Хайырша Қазидің ол бетіне қарап бір сөз айтқандай
болды. Бірақ оның сөзі құлаққа келуге екі ара өте алшақ еді. «Шамасы
иман айттырып тұр ғой» деп ойлады Нұрым. Ал, көзі молдадан бұрын
Кəрімғалиға қайта қадалғанда оның сөйлеген адамның аузына қарап
күлетін елдегі бұрынғы əдеті көзге айқын шалынды.
Кəрімғали анық күліп тұр... Қазидың аузына қарап күліп тұр. Оның
не айтып тұрғаны Кəрімғалидың миына жетпеген сияқты, кəдімгі
елдегі үлкендер ақыл айтқанда ыржия қарайтын күлкісі!.. Тіпті
балағаттап жатсаң да езу тартатын əдеті...
Нұрым бетін басып, ат үстінде теңселіп кетті. Астындағы кер ат
оның ерден сəл ауытқи түскенін түзейін дегендей аяғын тіреңкірей
түсіп
белін
қарсы
қайыстыра
қалды.Сөйтті
де
тұрған
орнынанқозғалып, ішін тартты, күрсіне демалды.
Нұрымның ойына жаздыкүні шөп басындағы Кəрімғалидың қызық
мінезі түсті.
...Тояш, Бекей, Нұрым Шұңқырсайдың белуардан келетін көк қасқа
бидайығын қатып кетеді деп жұрттан бұрын үш шалғымен ерте келіп,
күн сəскелікке көтерілгенше жайпап шауып тастады да, демалуға
қыстаудың көлеңкесіне келіп отырды. Солақпандай болып келе жатқан
ірі Кəрімғалиды олар: «жəрдем бере келеді ғой шамасы, шалғыға олақ
еді, қамбалауға ерте, бұған не істесек екен?» деп кеңесті. Біреуі: (Тояш
болуы керек) «Асқа жіберу керек, ауылға барып жүргенше, осы жерде
тамақтанып кешкі салқынмен сайды жеңіп алайық», деп ақыл берді.
Қалғандары, əсіресе Нұрым мұны «табылған ақыл» деп ойлады да,
бəрібір арғы беттегіауылдан барып бір торсық айран, нан мен май
əкеледі ғой деп, Кəрімғали келісімен бар сусынды соның алдына
тартты.
— Кəрімғали, шөлдеп келген шығарсың, мына айранды іш те, сонсоң
бізге арғы беттен тамақ жеткізіп бер. Сенің жəрдемің осы болсын,—
десті.
Аяғын жай басып келген Кəрімғали, əдетінше Нұрымға ыржия езу
тартты да басын изеді. «Мақұл» деп іске кірісті. Ол асықпастан торсық
түбіндегі айранды сары тостағанға құйып алды, сөйтті де оны баса бір
сіміріп ортайтты да, тостағанды шайқап-шайқап айранның бабын
келтіріп болып, түбіне шейін ұрттап-ұрттап тауысты. Оң қолының сұқ
саусағымен аяқтың жиегіне жұққан айранды сыпырып жіберіп ұрттап
қойды да, сонсоң тостағанды жалап-жалап алды. Қарны ашып келгенін
отырғандар айтпай сезіп, тағы да торсыққа көз қырын салған
Кəрімғалнға: — ішіп қой, бəрбір айран əкелесің ғой, — десті. Кəрімғали
тағы да бір тостағанға жуық торсық түбіндегі айранды құйып ішіп,
орнынан түрегеліп: