Ақ Жайық - 47

таптап, жаншып, бірнеше минут ішінде-ақ сап болуға таянғанда, жаяу
əскердің кейінгі жақтағылары дүркірей қаша жөнелді. Бірақ олардың
сапының да тең жарымы найзагерлердің түйреуі мен тапауына ілікті.
Осыны көріп жалаң қылышқа жарлық күткен атты казактар үймежүйме болып қырылысқа ұшыраған Қобыланды жігіттерінің қалғанын
турауға ұмтылды... Алпыс адамнан тірі жан кері шықпады. Алпыс
бірінші Айжарық та туралған жандардың арасында қалды. Ат жалын
құшып, қолы қарысып қалған ерлерден бірнешеуін аттары ғана кері
сүйреп шығарды. Соның ішінде қоянша қарғып ақбоз ат бір бүйір,
желдеп шауып бара жатты...
... Бірінші шайқастың қанды қырылысы қабырғаны қайыстырып
кетті — иықты зіл қара тас басқандай болды, денеге у жайылғандай
мең-зең етті. Бірақ есеңгіреген дене жан-дəрмен іздейді, аңғырттық іс
ілесе ақылға жол береді. «Жоқ, бұл істің басы ғана. Жандасар тартыс əлі
алда» деп серт еттім өзіме. Сөйтіп, Айжарықтан айрылғаннан кейін,
оның жан серіктерін қасыма алдым. Алдымен Кейкіманның
найзагерлері Тұңғатар мен Амандық батырды шақырып алып:
— Батырлар, ерлікке серік ақыл бар. Ендігі шайқас айлалы шайқас,
жаудың айласынан сендердің амалың асып түсуі керек. Сондықтан
екеуің қалған найзагерлеріңмен сонау Майшоқының арғы астына бой
тасалап бұғып қалыңдар. Қалғандарымыз қашқан болайық. Бізді қумай
дəндеген жау тұрып қалмайды. Алдымен аттылы жүздіктер шабуыл
жасауға тиіс. Сол кезде зеңбіректі жаяу əскерінен бөлініп шыққан
жалаң қылышты казак-орыстарға көк сүңгінің күшін көрсетесіңдер.
Топталмай, оннан-жиырмадан бытырап-бытырап жөнеле беріңдер.
Сап түзейтін жерлерің Майшоқының асты,— дедім.
Екінші пəрменім: ат-тұрманы берік, сақадай сайланған қылыштыайбалталы Дəулетжанның қырық жігітіне «жаудың жынын қоздырту»
болды.
— Оқ атым жерге келтірмей, шетке шыққан обозына шабуыл
жасаңдар, бөле-жарылған адамдарын мазалай беріңдер. Қуса
қашыңдар, Майшоқының үстіне қарай жетектеңдер. Қалайда болса
атты əскерді жаяуынан бөліп найзагерлердің бұққан жеріне
жеткізіңдер!
Сөйтіп, өзім қалған топты тез жинақтап, ығысуға бет түзеттім.
Бытыраған топ Майшоқыға, қалың қол Жемнің оңтүстік бетіне маңдай
түзеп, біржола ірге көтергеннен кейін, казак-орыстар бізді қашты деп
ойлады. Ал, ана Дəулетжанның қырық жігітін «жол бөгеу үшін
қалдырды» деп түсінді білем, аздан кейін-ақ сап түзеп жинақталған
казак-орыстардың жүздігі қуа шабуылдауға кірісті. Алдымен жүздік
жақындап келіп, айқай салып балта көтерген қырық жігітке ұмтылды.
Бірақ атына сенген жігіттер жалт беріп, кейінгі обозға шабу ниетін
байқатты — қиқулап, бөлегірек тұрған он-он бес көк арбаға қарай
шапты. Тіпті құйындатып келіп, қазан көтеріп от жағып, тамақ
жабдығымен болып жатқан орыстарға ат үстінен ысқыртып бірнеше
садақ тартып өтті. Бірақ аттылы жүздік кері серпіліп қырық жігітті
өкшелей түсті. Мүшелік жерге келгенде жігіттер жалт бұрылып, ат
басын Майшоқыға бұрды.
Қаша жортып, кейде кері бұрылып садақ тартып, алыстан қыр
көрсетіп, казак-орыстардың шынымен-ақ жынын қоздыра бастады. Бір
кез «осыларды қуып жетіп, турап тастайтын, көп болса екі-үш
шақырым жер шабар, одан əрі шабысқа жарарлық ат сиқы жок,» деп
шешті білем, казак сотнигі қылыш суырып айқай салып атакаға шаба
жөнелді...
Біздің топ жеті-сегіз шақырым Жем қойнына бойлап та жетіп еді. Ал,
қырық жігіттің бет алған Майшоқысы ең кемі алты шақырым жер-ді.
Егерде бес-алты шақырым жер бөлініп шыққан жүздік, кері қашып
жаяу əскері қалған қамалына жеткенше бір сойқан болары айдан анық
еді.
Шапқан атқа жер жақын, əсіресе қызып келген казак-орыс жүздігі
əп-сəтте-ақ шұбатылып бір кеш жерге созыла қалды. Алды қырық
жігітті қусырып, қоралы қойдан бөліп дүркіреткен қасқырша
қарыштады. Енді жетіп, енді қылыштап, біріндеп түсіріп, жусатып
саламын деп үміттенді білем — озат шыққан он-он бес казак-орыс
өкшелегендей болды. Бұл жайды көргеннен кейін əлдеқандай күн туар
деп жəрдемге екі жүз жігітті ертіп өзім де ұмтылдым. Майшоқымен екі
ара аса қашық емес, көлденең ұмтылған топ казак-орыстар жүздігімен
қатар жетіп айқасарлық жер. Бірақ іс оңға айналды. Дəулетжанның
қырық жігітінен бір-ақ адам кейінде қалды. Оның казак-орыстар
қолына түскен-түспегені мəлімсіз, ал қалғандары тегісімен
Майшоқының қыратына ілікті де, тырнадай тізіліп тұра қалысты жəне
ат басын кері бұрып «келсең, кел!» дегендей мүшелік жер жуықтап
қалған казак-орыстар жүздігінің алдыңғы шоғырын күткендей болды.
Əлде екпінмен ентеледі ме, əлде күшіне сеніп ат басын тежемеді ме —
тап сол сағатта жаудың ойын айырып боларлық емес-ті. Тек алды
жақындай түсті де, шұбатылған жүздіктің кейінгі топтары сол
алдыңғыларына жетуге асықты...
Бір кезде адам денесі дір етерлік уақиға көзге шалынды. Қыр
басындағы тырнадай тізіліп қалған жігіттердің арғы жағындағы
баурайдан өре түрекелген Түнғатар мен Амандықтың көк найзалы
ерлері самсай қалды. Самсай қалған жоқ, бөрікті баса киіп, оны ақ
орамалмен бастыра байлаған жігіттердің көк сүңгірлері атмойнынан
құлаш озып, төніп қалған казак-орыстарға сүзе килікті. Бағанағы сəтсіз
шабуыл білекке күш, көзге қан құйып жіберсе керек, екі батырдың екі
жүзден астам найзагері жүздігінен оқшау шыққан он бес-жиырма
казакты қораға түскен қасқырдай қоршал алды. Бірнеше минут өтті ме,
өтпеді ме — көзді ашып-жұмғанша жерде домаланған дене, шұрқырап
шыққан иесіз аттар ғана артта қалды. Құйын-шыбын ұмтылған қиқулы
дүбір кейінгі казактарға бас салды. Казак-орыстар дүр етіп бір бүйір
ойқастады да, нажағайдай түйреп, нөсердей төнген жойқын қолдан
ығыса жөнелді. Майшоқының бауырын қым-қиғаш шапқан дүрсіл,
қиқулы үн — ысқырған найза мен садақ үні жауып кетті. Көлденең
көзге анда-санда ойнап шыққан иесіз ат ойқастады, дүрліккен қолдың
ат бауырында шоршып түсіп, тұра жүгіріп, қайтадан жер құша құлаған
адам денесі тулап жатты. Ашынған ызалы қол жеткенін баудай түсіріп,
ұтылап қуып, қашқан казак-орыстың тобын сирете берді. Алыста
қалған қамал мен жаяу əскер жəрдемі жер қойнына енер жүздікке
дарымады — көлденеңнен күрс еткен зеңбірек добы қашқан мен
қуғандардың жанталасынан аулақ жетімсіреп жарылып жатты...
Бірінші жүздіктің отызы ойда, қырқы қыр басында қалғанын көріп
тұрса да, екінші жүздік ойқастап қана бой көрсетті —ол көре көзге
əзірейілдей төніп келген ажалға қарсы шаппады. Қамалға жеткізбей
ашынған найзагерлерді жарлықпен жігіт шаптырып, мен де кері
қайтардым.
Алыстан айбат шегісіп, қолдың бас-аяғын жинап, Новокрещенов те,
мен де шығынды есептестік. Казак-орыстардан бір жүздік тұтасымен
жəне жаяу əскерден бірнешесі қаза тапса керек. Ал Қобландының
алпыс жігітімен бірге Кейкіманның қолынан жүзге тарта адам атабабаның жандасып өткен құт сахрасының торқалы топырағын
құшақтап қалды...»
Қанғали Арыслановтың басынан кешкен ащы хикаясын жас
шақтағы өз көргендерімен қоса оймыштап қағазға түсірді де, Бақытжан
өзгеше бір жайлы тынып тапқандай болды: өмірі айтылмаған əңгіме
тар қапаста ақтарылып, ана кең дүниеге иек артқан сияқтанды,
тұтқынның. көңіліне белгісіз шаттық құйылып кетті. Ол жалма-жан
ұсақ жазуға лық толы бөлшек-бөлшек қағаздарды мұқияттап бүктеп,
шапан-халаттың əлдеқайдағы ішкі қалта-қуысына тыққыштады. Сөйтті
де темір есіктің көздей тесігіне жымия бір қарап алып, ұзын сақалын
тараштай түсті. Ол тіпті біраз уақыт көңіліне кенеттен құйылып
кеткен өткінші шаттықтың құшағында отырды, көңіл күйі шарықтап
отырды. Бірақ тар қапастың шаттығы қысқа, қасіреті қалың — бейне
бұлт арасынан шыққан күндей жалт еткен жарқын шырайға ілесе
жүзге қара көлеңке қаптайды. Бақытжан əлгідегі жазу шаттығынан
сарқылмас ауыр ойдың құшағына қайта енді.
Ол тағы да басын көтеріп, көзін жоғарыдағы бітік көз терезеге тікті.
... Көкемнің ақтық ашқан көзі əлі қарап тұр. «Бар үмітім .сен» деді ол
көз жұмарда. Найзаға салып əкелген інісімен қатар жатып қалды, мəңгі
жатып қалды. Оққа ұшқандарды күтіп отырғандай бірге кетті. Бəрі
қатар қалды сонау Тұздыкөлдің төрінде...
...Неше ай өтті онан кейін? Кім біледі қанша күн өткенін. Екінші
күңіреніс басталды, қаралау-жазалау басталды. Бұл бəрінен де ауыр
тиді. Бас көтерген ерді үйімен көшірді, ұрпағымен алысқа айдады.
Бүкіл Орманға қарағанның бəрін айдады. Кəрі Күсепті, оның ұлдарын:
Ахметшені, Шəңгерейді, Сəлімгерейді, Əділгерейді... үй іштерімен
көшірді. Көк қарулы солдаттар келіп көшірді. Мені де көшіретін еді,
бірақ көкем дүние салып кетті, сондықтан қалдым, жас болған соң
қалдым. Дəулетше ағамның Батыры да жас қалды. Екеуміз ғана қалдық
бір тұқымнан — біріміз тоғыз жаста, біріміз жеті жаста. Ол күнде айдау
орынның қай жерде екенін де білген жоқ едік. Кəдімгі
Екатеринославская губерниясындағы Старосербск деген қала екен ғой.
Бүтін сұлтан атаулыны сол жаққа аудармақшы болған екен. Қазақ
даласын билеп қалған сұлтандарды даласынан да, елінен де біржола
көзін жоғалтып жіберу саясаты. Бұл тек қана 1869 жылы тап болған
саясат емес, мұның төрі əріде, сонау Нұралы ханның кезінен басталған
еді ғой. Нұралының өзі жер аударылып, сүйегі Уфада қалды. Баласы
Орман Нұралиев Петербург түрмесінде өлді. Енді сол Орманның
баласы Күсеп Нұралиев барлық баласымен кетті. Жалғыз сұлтандар
ғана емес, 1868 жылғы «Дала низамына» қарсы бас көтерген
Байбақтының төрт жүз биі мен батырлары каторгаға жөнелтілді.
Жарқын Жүніс би мен Барқын Сеңгірəлі батыр Орынбордың тар
қапасында өлді. Сөйтіп мыңдаған жандар өз даласында жан берді,
жүздеген жандар Орынбордың, Сібірдің қараңғы үйі мен айдауында
жүріп дүние салды. Осы еді ғой елу жыл бұрын күңіренгені даланың!
Осы еді ғой бостандық іздеген арманды ерлер! Сол еді ғой теңдік
жолына қол созып, қараңғыда қарманған асыл жандар. Қазір мына біз
отырмыз! Отаршыл патшаның қанды тағы мен тəжін жоқтаған ақ
генералдардың рақымсыз шеңгелінде отырмыз...
Камераның есігі кенет салдыр ете қалды.
— Киргиз бабай,— деді темір есікті салдыр еткізіп ашқан түрмеші,
— сақалыңды қырғыз.
Түрмешіге мойнын баяу ғана бұрған Бақытжан басын шайқады.
Түрмеші:
— Қырғызбайды, — деп, кейінгі жақтағысына жауап қатты да, есікті
күлдір еткізіп қайта жапты.
— Сотқа əзірледі... — деді Бақытжан өзіне-өзі.
Əскер сотында айыптаушы прокурор да, жақтаушы адвокат та
болған жоқ. Сот мəжілісі өрт сөндіруге асыққан адамдардың
қимылындай болды. Сот председателі генерал Емуганов екі
заседатель подполковникпен кіріп келіп тез стол басына отырды да,
істерді шетінен ашып жіберіп:
— Айыпкер Дмитриев бар ма? — деп бастады.
— Бар,— деді Дмитриев түрегеліп.
— Аты, жөнің?
— Петр Иосафович Дмитриев.
— Айыптау қорытындысында көрсетілген июнь заңы бойынша
өзіңді айыпты деп санайсың ғой?
— Жоқ.
— Отыр. Айыпкер Червяков бар ма?
— Бар.
— Аты, жөнің?
— Павел Иванович Червяков.
— Айыптау қорытындысында өзіңе тағылған айыпты мойындайсың
ба!?
— Жоқ.
— Отыр, — деп, əрмен қарай соза берді.
Айнала казак-орыс жүздігі қоршаған сот үйінің іші де жалаң қылыш
көтеріп тік тұрған офицерлерге толы еді. Сол көк қарулы əскери
адамдардың ортасында жиырма бес айыпкердің сұрау тəртібін генерал
бір сағатқа жеткізбей-ақ бітірді. Ақтық сөзді баса айтқан Дмитриев пен
Червяков қана болды. Басқалары қысқа-қысқа сөйлеп «жазықты
емеспіз, босатуыңызды сұраймыз» деумен тоқтады. Ал қолы сынып,
денесі ауыр жарақатқа ұшыраған Нуждинді носилкаға салып əкеліп еді.
Ол:
— Революция жендеттеріне жауап бермеймін,— деп, бар жауабын
бір-ақ ауыз сөзбен бітірді.
Кезек Бақытжанға да келді.
— Алдын ала тергеу үстінде бізді: «Хұкіметті құлату əрекетін жасап,
бағынып тұрған заңды мемлекеттеріңді қарулы күшпен жоқ етуге
кірістіңдер» деп айыптады. Прокурор осы айыпты қолдап, июнь заңы
бойынша ең ауыр жаза берілсін деген қорытынды шығарды. Əскер
сотының председателі сіз де осы алдын ала тергеу мен айыптау
қорытындысына иек сүйедіңіз — тексеру, талдау, екі жақтың пікірін
салыстыру тəртібін қолданбастан істі өте жұмарлап, тек қана үкім
шығаруға — жаза кесуге тіреп отырсыз. Сондықтан мен жалпы тəртіп
бойынша өзімді өзім жақтау правосымен пайдаланғым келеді. Сіздің
айтуыңызша бұл ақтың сөз болып саналады. Жоғарғы «Хұкіметті
құлату əрекетін жасадыңдар», деген айыпқа қосымша маған тағы да:
«Қырғыз халқын қайырымды Ресей патшалығына қарсы қоюға үгіттеп,
сахарада бүліншілік туғызып келдің» деген кінə тағылды. Менің бұл
бірінші айыппен екінші пункттегі кінəға қысқаша айтарым: менің
алдымда жауап берген облыстық Совдеп председателі Петр Иосафович
Дмитриев жолдас бізге қойылған «айыптың» айып емес екендігін
дəлелдеп өтті. Бұған қосар нəрсе мына төмендегі аксиомалық жағдай.
Ол: сіздердің бізге құлатпақшы болдыңыз деген хұкіметіңіз əлдеқашан,
1917 жылы 12 февральда құлаған. Оны құлатқан Орал қаласының
азаматтары емес, бүкіл Ресей азаматтары, яки орыс халқының
өнеркəсібін жүргізіп, халық байлығын жасап жатқан жұмыскерлер мен
империяның тең жарымы болып есептелетін крестьяндар, солдаттар
мен оқымыстылар. Бұларға ұлт тізгінін өз билігіне алуға тырысқан
буржуазия өкілдері де қосылды. Осылар монархияның тозығы
жеткенін дəлелдеп, үш жүз жылдан астам патшалық етіп келген
Романовтардың ақтық уəкілі екінші Николай императорды тағынан
бездірді. Бұл оқиға тарихтың қалауымен болды — бүкіл əлемге əйгілі
шындық болып табылды. Ал, ескі тəртіп жойылып, енді жаңа тəртіп
орнататын бүкілхалықтык, Құрылтай бас қосқанша уақытша хұкімет
басқару ісі буржуазияшыл партиялардың уəкілдері Родзянко —
Милюков — Керенскийлердің қолына көшті. Бұл уақытша хұкімет
Ресей халықтарының жүзден тоқсаны көздеген мақсатты
орындамағаннан кейін, яки соғысты тыюға, қара шаруаға жер беруге,
алпауыт помещиктердің озбырлық құлқынына тыйым салуға қабілеті
жетпегеннен кейін барлық билікті Советтер өз қолына алды. Екінші
сөзбен айтқанда Ресейдің жұмыскер табы мен крестьяндар жəне
солдаттар өкілдері революцияшыл хұкіметін құрды. Бұл жаңа хұкімет
Петербург пен Москвадан бастап барлық ірі қалаларда — ішкі Ресейде
тегіс орнатылды. Біздің Орал облыстык, Совдеп осы революция
жолымен құрылған бұқарашыл хұкіметтің бөлімі болып есептеледі.
Өйткені Орал губерниясының барлық уездерінен сайланған халық
өкілдері съезд ашып, сол съезде Советтің облыстық атқару комитетін
тағайындады. Айта кететін басты жайт: екінші Николай
императордың тақтан безуі заңды жолмен істелді, Романов тақтан
бездім деп өзі мəлім етті. Ал Родзянко — Керенокийдің уақытша
үкіметі өзінен-өзі мансұқ болды. Уақытша нəрсенің бəрі де осылай,
олардың ұзақ өмір сүруін халық қаламайды. Бұл тарихтың логикалы
жолы.
Енді маған тағылған екінші айып жөнінде. Бұл — менің қырғыз
халқын рақымды Ресей патшалығына қарсы үгіттеуім жайлы. Ең
алдымен: қырғыз халқына Ресей патшалығы рақымды болған жоқ.
Мұны мына тарихи документтерден айқын көруге болады. Бірінші
документ: Орынбордың генерал-губернаторы Неплюевтің ұсынысы
бойынша сенаттың 1744 жылы шығарған қаулысы. Екінші документ
тайный советник Левшиннің «Қырғыз-қайсақ елінің тарихын шолу»
деген еңбегі. Үшінші документ — либерал жазушылар — Н.А. Середа
мен А. И. Добромысловтың 1891 жылғы, 1902 жылғы «Русская
мысльдағы» еңбектері.
Бірінші документ бойынша, яки 1744 жылғы сенаттың —
мемлекеттік советтің құпия қарары бойынша қырғыз-қайсақ
ордасының Орынборға қараған бөлігі тегісінен жоқ етілмекші болды.
Бұл қырғынды бастау үшін генерал Неплюев Орынбор мен Орал атты
казактарының полктарын, Астрахань мен Қазан қалаларындағы
полктарды, Дон бойының казактар мен қалмақ полктарын қазақ
даласының кіре берісі Орынбор өлкесіне жинақтай бастады. Бірақ
қазақ халқының бақытына қарай Азия мемлекеттері мен Ресейдің екі
арасы қатты шиеленісіп кетті де генерал Неплюев бастаған
зұлымшылық аяқталмай қалды. Азия елін, əсіресе көрші отырған Орта
Азия хандықтары мен Түркия, Персия мемлекеттерін өзіне қарсы
қойып алу хаупі Елизавета патшаны қазақты қырып тастаудан бас
тарттырды...
— Орындалмаған идея заңды документ болып саналмайды.
— Генерал мырза. Бұл идея орындалса мен сіздің алдыңызда
мазаңызды алып тұрмаған да болар едім. Əлбетте, бұл зұлым идеяның
орындалуын тарих қаламады. Кешіріңіз, мен ақтық сөзімді айтып
бітіруге праволымын деп білемін. Міне, осы документтің өзі-ақ Ресей
патшалығының рақымды еместігін дəлелдеп отыр. Ал, екінші
документ: сұлтан Қаратай Нұралы ұлының, яки менің атамның 1805—
1818 жылдардағы көтерілісін, сұлтан Қайыпқали Ешімұлы мен
Беріштің биі Исатай Тайманұлының 1829 —1838 жылдардағы
көтерілісін, батыр Есет Көтібарұлының 1847—1858 жылдардағы
көтерілісін баяндайды. Ал, Середа мен Добромысловтың белгілі
еңбектері осыдан елу жыл бұрын болған 1869—1872 жылдардағы Кіші
жүз елінің патша хұкіметіне қарсы жаппай көтерілген көтерілісін
баяндайды. Өткен ғасырдың екінші жартысында болған қазақ елінің
бұл соңғы көтерілісі патша хұкіметінің біржола табан асты ететін
отаршыл тəртібіне қарсы тұру еді. Өйткені 1868 жылғы патша
хұкіметінің қазақ даласын билеу тəртібі жөніндегі «Жаңа низамы»
қазақты жерінен айырды. Тіршіліктің көзі-болған жерді қазақ
шаруасының қолынан алып, оған жалға беретін болды. Бұрынғы
сұлтан-правительдер билеген тəртіпті жойып, уездік начальник
билейтін болды, болысты сол уездік начальник бекітетін болды. Бір
болыста Пір мешіт қалдырып, оның молласын да сол уездік бастық
тағайындайтын тəртіп орнатты. Алым-салықты бұрынғыдан екі есе
арттырды. Жермен бірге су да қазынаның қарауына көшті. Балықты
көлдер жеке адамдарға сыйлық есебінде берілді. Жердің шұрайлысы
да губернатордың қарауымен, хұкіметтің жарлығымен патша сыйлығы
есебінде құрметті адамдарға тарту етілді. Сөйтіп, жерден, судан
айрылған, өзін-өзі басқару тəртібінен жұда болған, діні де патша
чиновнигінің қарауына көшкен халық бас көтерді. Бірақ, қарулы
əскердің күшімен бұл көтеріліс рақымсыз түрде тұншықтырылды.
Мыңдаған адам. қаза тапты, сансыз үй малсыз, қарасыз қалды. Бас
көтерген азаматтардың төрт жүзден астамы өлім жазасына кесілді, көп
адам Сибирьге каторгаға айдалды, бірқатары түрмеде қаза тапты.
Міне, осындай күшпен езуге кіріскен, теңсіз мал есебінде ұстаған
патша хұкіметін рақымды хұкімет деп қазақ халқы айта алмайды.
Сондықтан отаршылдықтың зардабын тартқан қазақ елі бас
бостандығын көксеумен келеді. Бұған кешегі сіз бен біз куə болған
1916 жылғы қазақ даласының ақтық бұлқынысы бірден-бір дəлел.
— Юрист Қаратаев, киргиз халқына бас бостандығын Ресейден
бөлініп мемлекет болу арқылы ғана əпермек болдыңыз ғой?
— Жоқ, генерал мырза...
—
Онда
Досмұхамбетовтерге
неге
қарсы
боласыз?
Досмұхамбетовтер өз алдына терезесі тең автономия құрып, Войско
хұкіметімен союз есебінде игілі іс істеп отыр.
— Азаттық пен теңдік бөлініп шығумен ғана кемеліне келмейді. Кім
азат болды, кім теңдік алды деген екінші сауал бар. Азаттық Ресейден
босану ғана емес. Азаттық пен теңдіктің түп тамыры адамды адам тең
санамау, адамды адам құл етумен байланысты. Бір мемлекеттің ішінде
тоқсан түрлі ұлт болуы, сол тоқсан түрлі ұлттың праволары бірбірімен тең болуы мүмкін. Сонымен қатар бір мемлекеттің ішінде бір
ұлт қана, қоспасыз, тек өзі ғана өмір сүруі мүмкін. Алайда бұл жағдай
азаттық пен теңдіктің толық түрде жемісін жегізеді деу қиын. Өйткені
азаттық деген: басың бос, еңбегің бос болсын деген ұғымнан шыққан,
біреуді біреу құл етпесін деген тілек-арманнан туған. Мен құлдықтың
ашық түрін өз көзіммен көрдім. Калмыков уезінде уездік начальниктің
серігінде қызметкер болған Жарқынбай Есниязов деген азамат болды.
Бұл азамат орысша, қазақша білім алған саналы жігіт еді. Менің он бес
жасар кезім, сол Есниязовтың үйінде Төлебай дейтін шалды көрдім.
Шал сол кезде 75-те екен. Жас кезінде он бес-жиырмадағы Төлебай
мен Еснияз қазақтың жауынгер руының бірі Серкеш Бопылдақ деген
батырдың түрікмендермен жауласқанда қолына түседі. Бопылдақ
Есниязды бір серігіне тарту етеді де, Төлебайды малшы етіп өз
қолында қалдырады. Ол жақсы малшы болады. Бері келе Төлебай өзіне
жар табады. Жары өте сұлу бір қазақ кедейінің қызы екен. Əрі батыр,
əрі бай Бопылдақ құл орнында жүрген Төлебайды піштіреді де, сұлу
келіншегін тоқал етеді. Сол Төлебайды 75 жасына келгенде інісі
Еснияздың оқыған баласы Жарқынбай келіп, Бопылдақтың
балаларына 600 сом ақша беріп босатып алады. Міне, қазақ
даласындағы құлдықтың соңғы кейпі. Бұл құлдықтың жабық түрі бар,
ол: дəулетті, құдіретті би мен байлардың қолында өмір бойы қоңсысы
болып, тамағы үшін бар жұмысын атқаратын кедейлер, байдың
байлығын арттыратын солар. Олардың орыс крепостнойларынан
айырмасы шамалы. Орыстың крепостнойлық правосының жойылуы да
біздің бала кезімізде. Құлдық жолы көп азаппен, қанды күреспен ғана
шешіліп келеді. Бірақ, қанша ауыр болса да халық оны біртіндеп
жоюмен келеді. Мына алдыңызда отырған Дмитриев крепостнойдан
босаған Иосафтің баласы. Əңгіме қазір басқада, азаттық деген сөздің
өзегінде болып кетті. Ал, сіз генерал мырза, «мына Жымпитыдағы
Досмұхаметовтер өз алдында автономия құрды, терезесі тең мемлекет
жасауға кірісті» дедіңіз. Сөз жоқ, олардың автономиясы ұлт теңдігіне
бір адым жақындаған автономия. Тек қана бір адым. Неге дерсіз?
Біріншіден — ол Родзянко мен Керенский құрған уақытша хұкімет
тектес. Мұндай автономия Қоқанда да құрылды. Оның бастығы да
Жанша Досмұхамбетов сияқты адвокат Мұстафа Шоқаев. Бұл Жанша
мен Мұстафаның автономиясы елдің ең беделді деген билері мен
дəулетті жандардың қолдауына сүйенген автономиялар. Билік солбір
уыс дəулеттілердің қолында.Əкімшілік тəртібі Керенскийдің жетегінде
болды. Өйткені бөлек мемлекет болу үшін алдымен ақшаң болуы
керек, ақшаң болуы үшін банк системасының құрылуы шарт. Банк
системаңа негізгі тірек өз ұлт байлығыңды өндіретін өнерлі
кəсіпорның болуы қажет, ол кəсіпті өркендетуге керекті ішкі-тысқы
базарың, базарға жеткізетін жолың, ол жолды тəртіптейтін аппаратың
— осының бəрін қорғайтын ұлт əскерің дайын тұруы шарт. Ілкі пікірге
қайта оралсақ: ұлт теңдігі азаматтың бостандығын, еңбектің
азаттығын тілейді. Еңбек азат болса халықтың ең қымбат асыл мүлкі
өз қолына көшкені. Өйткені бар байлықты табатын, бар қазынаны
өндіретін ұлт азаматтарының жүзден тоқсаны. Сол тоқсан өзін-өзі
билемей азаттық пен теңдік жоқ...
— Қысқасы, сұлтан Қаратаев Досмұхамбетовтердің афтономиясына
да қарсы!.. Большевиктер платформасын жақтаушы, солай ғой, тұтқын
Қаратаев? — деді Емуганов кекесінді үнмен. Жанындағы екі
полковник кəpі адвокатқа түйіле қарады. Бірнеше секунд сөз үзіліп
кетті.
— Ғапу етіңіз, генерал мырза, мен сөзімді аяқтауға тырысамын.
Алпысқа таяу жастың ішінде өмірдің көп оқиғасын бастан кешірдім,
көп көрдім, көп білуге тырыстым. Осы тəжірибем жоғарыда айтқан
азаттық пен теңдіктің мағынасын талдап түсінуге соқтырды. Шын
мағынасында
социальный
теңдік
пен
азаттық
орыстың
жұмыскерлерікөксеген теңдік пен бостандыққа ғана тіреледі. Орыстың
крестьяндарына да нағыз бақытты теңдікті сол жұмыскерлер əперді
деп білемін. Ал, патша хұкіметінің отаршылдың саясатының
арқасында жаншылып қалған қырғыз, татар елдері ең тəуір, ең əділ
теңдікті, ең бақытты азаттықты сол жұмыскерлермен,қол ұстасып қана
табады деп ойлаймын. Осыған сенемін...
— Бітті ғой, Қаратаев, сөзіңіз?
— Бітті, генерал мырза. Сіз бен біз кетерміз. Біздің орнымызға басқа
адамдар келер, жаңа адамдар келер. Өйткені ол жаңа адамдар көп,
олардың тілегі мен арманы бөгетсіз, ол өмірдің өзі сияқты тасқын
судай кемерден шығып келе жатқан тіршілік тілегі. Бойға сіңген ескі
əділетсіздікті, анадан туғанда бірдей туған, тең туған адамды сен
жоғары, сен төмен деп бөлуді бұл өмір тасқыны жуып кетер. Адамды
адам деп қана қарайтын əділ қазы келер. Мүмкін біз мұны көрерміз,
мүмкін көрмеспіз. Бірақ тап осы сөзімізді жə бүгін, жə ертең оқитын
талапты ұрпақ келер. Солар бəрін де салмақтар, бəрін де ұғар. Өйткені
көп азап шеккен, көп қасірет тартқан адамның арманы орындалмай
қалмайтынына менің көзім əлдеқашан жеткен. Мен болдым, генерал
мырза.
— Түрекел! — деп айқай салды сот хатшысы.
Кіріптар большевиктер біртіндеп орындарынан көтерілді.
Нуждин орнынан тұрмады.
— Сот мəжіліс бөлмесіне кетеді деп жариялаймыз,— деді генерал
Емуганов.
Ол ауыр нəрсе арқалаған адамдай, оң иығы қисая түсіп екінші
бөлмеге жүрді. Екі офицер оның соңына ілесті.
Əскер сотының хүкім шығару мəжілісі бірнеше минутқа ғана
созылса да, бұл қарт Бақытжанға өте ұзақ көрінді. Оның ойы тағы да
Жем бойын аралап кетті; елу жыл бұрын болған қанды қырылысты
қайтадан көріп өтті, ойымен көріп етті...
— Ия, — деді кəрі адам өзіне-өзі. Ол сəл ғана күрсініп қойды.— Олар
ер жүректі адамдар еді...
Қатарында отырған тұтқындар оның өзімен-өзі сөйлескеніне таң
қалған жоқ. Жасы келіп қалған адамның тарығуы оларға тіпті орынды
сияқты көрінді. Бірнеше сағаттан кейін ақтық күрсіну... ақтық дем ғой...
— Қайда сол ер жүректі жандар? — деді Бақытжан басын көтеріп.
Оның көзі қоршап тұрған қарулы солдаттардан жоғары, сот үйінің
терезесіне қадалды, терезеден де əрі Жайықты арғы жағындағы
қазақтың жалпақ даласына тігілгендей болды... Жалпақ даланың ер
жүректілерін іздегендей болды.
ЕКІНШІ ТАРАУ
1
Ер жүректілер қырда қырқысып, ойда айқасып жатыр еді.
Жазда Қызыл ағаш түбінен қайтқаннан кейін Нұрым тұнжыр жүрді.
Ер көңілді жастарға бұл бір шала шабуыл болды. Учитель оңай қолға
тиіп, егескен болысқа бір қамшы сілтемей қайту ежелден тентек елдің
дүрліге аттанған жігіттеріне аңнан құр қол қайтқаннан да ауыр тиді.
«Ең болмаса болыстың інісін тақымға басып қайту керек еді»,— деп
опынғандар да аз болған жоқ-ты. Бірақ, қартайғанда жігіт жинап
шабуылға аттана беруге аса зауықты болмаған Жұныс хажы: «Қален
келді. Шаруа түгел, енді кері қайтыңдар», — деп жарлық берген соң
ешкімнің сыңар лағына да зиянын тигізбей, жер қайыстырған қалың
топ келген ізімен кері елге ойысқан еді.
Бұл сапар бəрінен Нұрымның көңіл-қошын қаусатып кеткендей.
Көздегеніне қол ұсынбай қалмайтын жəне ойға алғанын орындамай
көңіл тынбайтын алғыр ақын тіл өнерін де, қол өнерін де бір армансыз
алға сала алмай келе жатқан сияқты. Өзі сөзге шешен, көп оқып, көпті
көрген жас оқымысты Ораз оған əлденеше рет: «Нағашы, сен алқалаған
көптің ортасында ғана жүретін жансың. Əсіресе сенің орның
жастардың арасында. Сен солардың аузындағы жыры, кеудесіндегі
үнісің», деп еді. Бұл Нұрымды үлкен ойға салған. «Мен не бітіремін
елде жүргенде?» деген бір беймаза ой оны тынымсыз мазалайтын
болған. Бірақ «Қайда барамын елде жүрмегенде? » деген қарама-қарсы
екінші ой мұны тұншықтыра қоятын. Қазір не жаз басындағы
жастардың арасында таң атқанша отырып өлең айтатын сайранды
сауық жоқ, не көңіл көтеретін ел-елдің бас қосқан той-топыры жоқ. Не
сырласарлық Хакім жоқ, екі күндей бірге жүрген ақылгөй Ораз жоқ —
бейнебір жынынан айрылған бақсыдай, бар ермек пішен... Пішен
басындағы құржың-құржың қыбырлаған Бекейдің белгілі бейнесі. Ұзақ
күнге оның сары алтынға сатып алғандай-ақ айтатын жалғыз ауыз
сөзі.
Қайыпқожаның жесір кемпірінің жапырайған шым кепесіне қарай
асып кеткен жалғыз аттылы ғана оның көзіне ілікті. Бірақ мұның кім
екеніне назар салып көз тікпестен Нұрым шөмеле түбінде бір
жанбастап жатып алды. Ол бір сəт ойға кетіп, еш нəрсеге көңіл
бөлмегендей болды. Бірақ қанша уақыт өткенін аңғармады.
— Пішен болса мынау, əлі шөмеледе жатыр. Жаңбыр жауса
құрыдың, — деп, тап құлақ түбінен ызыңдаған шегірткедей Бекей шыр
ете қалды. — Сен жұмысқа қожырап кеттің.
Бекейдің бұл сөзі нақ өзіне арналған кінаратты сөз болса да ол
жауап қатпады. Қисайып жатқан күйі қайдан келіп ауызға түскенін əзі
де байқамай, жақында естіген бір ауыз өлеңді ішінен күбірлей берді:
Бұзбай құлан пісірмей,..
Мұз үстінде от жақпай...
— Бала, сен айтқанды естисің бе... жұмысқа қожырап кеттің...
Нұрым өлеңін тағы қайталап, өзімен-өзі сөйлесіп жатқан
сияқтанды... Аздан кейін Бекейге жүзін бұрды. Бірақ оның сөзінің
аяғына назар салған жоқ, тек қана «Бекең бүгін сөзге суырылып кеткен
бе?» деген таңырқаған пішінмен бетіне қарай қалды. Шынымен күйіппісіп келген бұл адамның жүзінде бір аянышты пішін пайда бола
қалған. Екі көзі Нұрымның жыбырлаған ернінде, үрейі ұша қадала
қарап тұр. Тіпті Нұрымға көз жанары ылғалданып, жас баланың жылар
алдындағы түрі елестеді. Нұрым күліп жібере жаздап, тез өңін
сұрландыра қойды.
— Астағыпыралла, аруақ! — деді Бекей, онан жаман үрейленіп. —
Астағыпыралла, аруақ!
Ол кейін шегінді, бірақ көзін Нұрымның жыбырлаған ернінен
айырмады. Нұрым Бекейдің қорқып кеткен себебін жаңа түсінді.
— Арқам ұстап жатыр; ауп, ауп, ей ауп! —деп, Нұрым жауырынын
қайшылай түсті.
Бекей Нұрымды бұрыннан арқалы деп түсінетін. Оның кей кезде
ішінен өлең жаттап, басқамен ісі болмай, ерні жыбырлап, даусы
күбірлеп кететін кезеңдерін ақкөңіл, əрі надан Бекей «аруағы келе
жатыр» деп сескеніп, кері шегініп кететін. Қазір де күні бойы қабағы
салынып, жарытып жұмыс істемей, қара сұр беті көгілдір тартып
кеткен Нұрымды «аруақ қысып, құрыстап қалған екен» деп білді.
— Нұрымжан, қарағым, бабам де!
— Кетті, Беке, арқам жазылды, — деп күлді Нұрым басын көтеріп
алып.
Ол бала құлықты Бекейді үрейлендіре беруге аяды. Қабағын да тез
жазып жіберді, жүзіне де жарқын шырайжүгіртуге тырысты.
Е, қарағым, бəсе, құрыстағаның жазылады. Бабам де, бабаның
аруағы, бабам десең болады...
Бекейдің жүрегі енді орнына түсе бастады.
— Мен сені жай жатыр екен десем...
Бекей Нұрымның жатқанын да, «арқасы ұстағанын да» қоштағандай
жұмсақ шырай көрсетті. Нұрым орнынан түрекеліп, керіліп:
— Беке, домбыра тартқым келіп тұр. Бүгін Сүлекең үйіне барып
қайтпасам болмас. Қайда кеткенімді қартқа айтпай-ақ қоярсыз,— деді.
— Жоқ, жоқайтып қайтейін. Пішенді Тояш екеуміз де ақырындап
үйе береміз, — деді Бекей, Нұрымның қыдырып қайтуына қарсы
болмай.
Нұрымға керегі де сол еді. Ол жалма-жан Бекейді шап беріп белінен
құшақтай алды да балаша жоғары көтерді.
— Қалай, ініңнің күші жете ме? Лақтырып жіберіп қағып алсам ба
екен қақпақыл етіп.
— Ой, Нұрымжан, айналайын, қоя бер. Қой қарағым, қой, қате болып
бір жерімді мертіктіріп алармын, — деп шырылдай қалды, Бекей.
— Көтеріңкірейін бе? — деді ол, кішкене Бекейді екшеп-екшеп